Т. БЕМБЕЕВИН «КӨК ТЕҢГСИН КӨВӘҺӘР» ГИДГ РОМАНА ТУСКАР
«Җирһлин керг — хүвсхлд церглхд бәәнә, талдан күсл эн өдрмүдт уга болх зөвтә»
— гиҗ А. М. Горький бичлә. Тегәд шин үүдсн хүүвин зокъял алдр пролетарск бичәчин тер зааврар бийән агсҗ, җирһлин кергиг хүвсхүлдән нерәдгдсн баатр үүлдврт тохраҗ магтла. Тиигхүр җирһл бийнь — Алдр Хулһн сар, Хүүвин йосн. түрүн тавад җилмүд, иргнә болн Төрскән харсгч дән мана бичәчнриг омгшаснь лавта.
Баатр, зөрмг хамгиг илдкҗ бичдг күн гиҗ бичәчнрин дунд Бембин Тимофейиг, Хальмг комсомолын Эрдни Деликовин нертә мөрән мөрәлт бичәчиг заах кергтә. Җирһл дотрас баатр, зөрмг йовдл олҗ, терүнә омгшагч күчинь илдкҗ үзүллһн — эн бичәчин йилһән авц. Деер келгдснә герчнь — энүнә үүдәврмүднь. Эднь бичәч ямр кергәр төр кеҗ, ямр тоолврта, ямр седкл-ухата бәәдгинь, энүнә үүдәгч хәләц юунд тусдгинь, терүгән яһҗ тодлад, ямаран кевәр бичҗ үзүлдгинь медүлнә.
Бембин Тимофейин үүдәгч билгинь авад хәләхлә, мана өмн хүүвин әмтнә кесгкесг дүрмүд тодрха үзгднә. Тедн көгшн-баһарн, заң-бәәрәрн, хөв-җирһләрн чигн тегш эс болвчн, цуһар алдр Ленинә намин күцлиг җирһлд тохрахар зүткнә.
Болв Бембин Тимофейин үүдәсн олн дүрмүд дундас негинь онцлҗ, «Бамб цецг» романа һоллгч болсн, партизанск комиссар Адучин Бадмин дүриг тодлҗ заахар седләв. Терм учрта, юңгад гихлә, эврәннь ниигмин Төрскндән хүүвин күн болһн цань уга дурта болдг эркн авгиг бийдән шингрүлҗ хурасн төләдән, бичәчин оньг эзлҗ, седкл-ухаһинь авлҗ, тедү мет баатр, зөрмг үндстә хамгиг бичҗ үзүлхднь эк татсндан эн дүр йир таасгдна.
Шин «Көк теңгсин көвәһәр» нертә романд бичгдҗәх тоот земгә олн учр-утхта. Көк теңгсин көвәһәр XIX зууна чилгчәр болн XX зууна эклцәр болсн урн үгин зокъялт болхла, нам орад уга төр хаһлгдҗана. Ниигм-ардчллын җисән Әәдрхнд эк татҗ делгрснә тууҗ чигн, теегүр марксизм орҗ, ирснә, хальмг көдлмшч әңг үүдҗ, Әәдрхнә көдлмшчнрин үлмәд багтҗ; төлҗх хаалһдан орад, эврәннь дундас кесг баһ наста хүвсхлтнр өгснә туск илдкл гих кергтә.
Романд орсмуд болн хальмгуд, хасгуд болн маңһдмуд хоорндан иньглҗ, даҗрачнрин өмнәс ни-негн кевәр ноолдҗ йовсна тускар өргәр үзүлгдсн бәәнә. Цуг тер тоот, Иҗлүр дала болсн сала, һорьк, бичкн һолмуд гүүҗ ордг мет, нег ормур — Әәдрхн тал туугдҗ ирсн мергҗлин хүвсхлтнр Мельников, Книпович, Дубровинск ахта бәәсәр орҗ ирнә, юңгад гихлә, эдн цуг көдлмшчнриг негдүлҗ, ноолдаһинь һардҗ, балһснд түрүн марксистск дуһулңгуд бүрдәһәд, теднь өсәд; өргҗәд, РСДРП-
нбагд болн Әәдрхнә зөвллд хөөннь тохрад, цуг хүвсхлин үүлдвриг залҗана. Мельников, Книпович, Дубровинск, Крупская, Аристов, үр Никола болн нань
чигн хүвсхлин тууҗд нернь орсн үүрмүдин дүрмүд тер цага материалмуд өргәр олзлҗ, бичәч билгәрн күцәснь алдг уга. Тедү дүңгә тууҗла ирлцңгү лав болчкад төв. Бас нег эркн гиҗ йилһхм — тер нер туурсн хүвсхлтнрлә зергләд, теднәс заавр, сурһмҗ авч эңгин улс — Мефодьич, Һәрә, Маца, Катя, Хохал болн нань чигн үүрмүд хүвсхүл кех ноолдана сурһуль дасҗ, тер хаалһар хаҗил уга йовснд бәәнә. Теднә
һарас нег мөслсн залу-зөрмгин болн үнн цаһан седклин тугиг авч, улм өөдән делскҗ, цааранднь, күсл болгч иргчүр эдн орҗ, ирснь дегд байрлулна.
Бичәч романан эрк биш бәәсн тоотла, лавта болсн, учрсн керг, үүллә ирлцүлҗ, аль чигн хамгиг шуд тууҗ бәрлдүлҗ үзүлҗ. Бичҗәх цаган, һазран, кергән болн җирһлбәәдлиг бийинь лавтаһар медҗ, тер тоотан мел өз-бийәрнь, кевәрнь үзүлх төрин эркнинь, даавртаһинь сәәнәр ашлсна учр гиҗ келх кергтә.
Романа һоллгч дүр болснь — баахн көдлмшч Хохал Җалыков. Эн эврәннь итклтә багшнрин, ниигм-ардчллчнрла өөрхн залһлдата орс Новиков болн хальмг Будаев хойрин сурһмҗар өсҗ төлҗәд, сурһуль дасад, хүвсхлин керг үүлд эклҗ орлцад, нам салга көдлмшчнр, заһсчнр толһалад, тоомсрта нег һардачнь болна. Зуг үүнә түрүн ишкдлнь невчк хорсн-эмәсн болсн, зәрмдән нам эндү-хаҗһрта чигн бәәснь, терүгинь бичәч нул уга, ясл уга үзүлснь таасгдна. Тер угаһар юн чигн юмн эс болдгнь лавта, эндү уга юмн уга гидг. Үлгүрләд келхлә, бичкдүд яһна, һарад гүүхәсн урд кедү унҗ босна?
Болв Хохал Җалыков эврәннь цаһан седкләрн, мек-тах уга чик тоолврарн, аальҗиил уга үнн үгәрн, хурдн сүвтә залу-зөрмгәрн күүнә седкл авлна. Тегәд хальмг улсин эркн гисн үрдин негнь болҗ Хүүвин Хальмгиг өндәлһҗ, делгрүлҗ йовсн, цуг олнд темдгтә Хохал Җалыковиг, эн романа дүрар урдаснь бодҗ, үзҗ болхмн.
М. И в а н о в, тууҗин номин доктор, багштн.
БЕМБИН ТИМОФЕЙ
КӨК ТЕҢГСИН КӨВӘҺӘР
РОМАН
Хойрдгч дегтр
ЭЛСТ ХАЛЬМГ ДЕГТР ҺАРҺАЧ
1980