—Хохал Манжиевич, би таниг...

—Оксаночка, гем мини, бичә өөлич, — гиһәд Хохал күүкн тал ирәд, — гемән сурҗанав, дәкҗ, тиим алдг һарһхшв гиҗ, үгән өгчәнәв.

Эн хойр инәлдәд, һарм орад һарна.

Зурһадгч бөлг

Далвң. Эн, нутга цутхлң болвчн, икд орх селән биш. Орс хальмг хойр семрү бәәнә. Альд, кен бәәхинь келвр угаһар, дегд амрар медҗ болхмн. Орсмудын герин һаза негн, хойр болвчн модн көкрәд, терз туснь ю-кү ноһарад одхла, хальмгудын — хоосн, нам болм дүңгә хаша-хаац чигн уга. Кеер, нүүһәд йовдг авъясан алдад уган аш. Зуг хая-хаяд һазаһан зелтә, шитмтә һарнь харһхас биш, хальмгуд нурһлҗ цәәһин үс кех неҗәд үкртә. Нег үкр уйх орм эс олдхм биш, тиигхлә юн дала хаша-хаац кергтәв?

Гермүднь энд мел нег иҗл: хулсн шавр хойрар күчләд бәрсн маштакас. Зуг цөн гермүд йилһрнә. Модар кесн, өндр, ик-ик терзтә, һазаһин үзлнь гем уга. Хамгин икнь

— нутга заллт, сурһуль, эмнүлң хойр терүнәс баһ. Цугиннь залмҗ болҗ нутга ахлач бәәдг гер дүңгәнә. Һолын көвә тал, көк модн дотр, бәәрнь чигн айта, бийнь чигн земгә.

Минь эн селәнд Екатерина Романовна ирсн, таньдг күн бәәхш, заллт секгдхиг күләҗ сууна. «Мацан бәәсн герүр оч болхмн, Хохал хайгинь өглүс, зуг... Юн гиҗ келхв? Кемб гихв?.. Энд үлдәхлә, учр оңдан, нам зөв гихләнь бәәх чигн биләв, — гиҗ күүкн санв. Цаг дала, уханднь кесг юмн орад тодлгдна, саак давсн хург бас. Багшнрин хургт келснә хөөн, энүг Баянов наар гилһнә. Ирхләнь суулһад, та йир чик үг келвт гиҗ магтна. Тегәд таниг эк татад, хальмг селәдәр йовҗ багшлх көвүд, күүкдт үлгүр болх гиҗ бидн икәр нәәлҗәнәвидн. Зөв гихләтн таниг, Екатерина Романовна, хол биш нутгур, Яндһа-Мацг тал йовулхар. Өөрхн, бәәҗ-бәәҗәһәд, ирҗ чигн болҗана гиҗ селвглсн... Үгән өгсн күн йовхшв гидг арһ уга.

Заллт секгдәд, көдләчнр орм-ормарн суулдсна дару, күүкн сурһуль-эрдмин халх һарддг залу тал орад ирв. Мендлҗәнә.

—Та нан талый? — гиҗ цаадкнь мендин орчд сурна.

—Би балһснас ирләв, багшлтха гиҗ намаг йовулла.

—Нернтн кемб?

—Подосинникова Екатерина Романовна.

—Ах, Подосинникова? — гиһәд ахлач соньмссн болад одна, хәләҗәсн цаасан хооран кечкәд, күүкиг шинҗлҗәнә. — Подосинникова... Кемб гинтә?

—Екатерина Романовна.

—Болҗана, болҗана, Екатерина Романовна, — гиҗ келн бәәҗ, «иим чөткр бәәҗлмч, Подосинникова гиҗ ухална, нутга ахлачд балһснас бачм, шишлң цаасн ирснд, саг бәәтн, хәләҗәтн гиҗлм. Танахн тал әәмшгтә күн йовҗана гисн, эн болҗана. Совдеплә залһлдата, күчр келтә, амта, дегд баһчуд дунд тоомсрта чигн...

орс, хальмг, маңһд гиҗ йилһдг уга, цуһаралань тегш үүрлдг... Тегәд чигн одак туугдҗ

ирәд өңгрдг Будаевла өөрхн бәәсн болхгов!» Күүкн, бийән мартсн гиһәд хоолан ясад, докъя өгнә.

—А, Екатерина Романовна, суухнта уралан һарад, — гиҗ ахлач невчк эмәсәр келнә. — Альд зогсвта, кенәд?

—Мел нааран ирәд бәәсм эн. Зогсх, бәәх патьр өгдвт эсий тадн?

—Өгнә гихәс, Далвң деер нег чигн сул орм уга. Таниг бидн Ик Малзн тал, һучн дуунад бәәх селәнүр йовулхар...

—Сурһульнь ямаран?

—Ямаран болхинь та медх болҗанат, Екатерина Романовна, — ахлач мусхлзад, аман бирчилһсн болад одна, — сурһуль тендтн уга, секх кергтә.

—Секх гинтә?

—Түүнәс давхла, белн гер чигн уга.

—Та шоглҗахм биш болхговт?

—Уга, юн шог бәәх билә. Таниг әвртә шамдһа, чадмг гиһәд, цуг балһснахн магтад цань уга, — гин, ахлач нүднә булңгар шинҗләд бәәнә, — дор ормднь гер олад, сурһуль секәд, сурһад бәәх кергтә. Бичә үргтн, бичә сүрдтн, әәмг нөкд болх. Будаев гиһәд, нег багш ирсн, тенд сурһуль секнәв гиҗ сурсн бийнь, зөв эс өгсндән ода һундҗанав. Белн сурһуль бәәх билүс!.. Та, Екатерина Романовна, үдин хөөн күрәд иртн. Тиигтл манахс цаас-мааситн бел кех.

—Сән, — гиһәд күүкн һарад одв. Дарунь гилтә Мацан бәәсн гер заалһад, күрч ирнә. Хашан үүдиг секн, сарсхр модна сүүдрт, ширә һатц суусн эмгәрг кү үзнә. Мендләд, орх зөв сурҗана.

—Ор, күүкн, ор, — гиҗ эмгн келәд босв, — су нааран...

—Ханҗанав, — болад күүкн суув. Невчк сана авсн болҗаһад: — Мацаг танад бәәлә гилднә, тегәд орҗ ирүв...

—Бәәлә. Чамаг, күүкн, мел үүд секлһнләчн танюв, — гиһәд эмгн чиихлдсн нүдән саамлад арчҗана. Зургчн, күүкн, ширә деернь даңгин бәәдг билә. Муурн гиҗәһәд...

—Эмгн дәкн нүдән арчҗана. — Зөвүрнь зөвәр чаңһрад, әмсхәд, әңкләд бәәсн бийнь, намаг һарарн наар гиһәд дуудҗ авчкад, чини зург зааҗана, ас гиҗәнә. Авад өгүв. Кесгтән хәләҗ-хәләҗ, чамасн салҗаснь тер бәәҗ кевтәлә, хәрү өгвә. Удсн уга, әмнь һарад бәәснь тер...

—Альд йовхан зәңглл уга бәәвш, — гиһәд Екатерина Романовна экрәд, хойр нүдән селн арчад бәәнә.

—Һундасн болхуговч?

—Уга, — гиҗ күүкн толһаһарн зәәлҗәнә, — зәңглх зөв уга билә тертн. Талдан улс харт авгдх гиҗ саглсна учр...

Эмгн түрүлсн, Екатерина Романовна арднь дахсн, үкәр орҗ йовна. Салькн-савр уга, сәәхнчн өдр. Тегәд Мацан цогц тал ирн, күүкн доран сөгдәд, цецгүд тәвб. Хойр нүднь анята, ә-чимән гих юмн уга, зуг әрә-әрә далнь чичрсн болна, халхиннь герләр халун нульмсн түргләд бәәнә. Кесг болад босна, нүдән арчад, невчк хооран һарад зогсв.

—Тиим дуртаһинь би меддм уга биләв, бодхас биш. Келсн угалм, — гиһәд, күүкн

бас асхрулҗана, — хуучта болад, түүнәсн эмәһәд, хорад, келл уга йовснь ода ирҗ медгдҗәнә.

Тер хоорнд үд кецәҗ одв. Ахлачд ирхлә; — Цааснтн белн, — гиҗәнә. — Ик Малзнд күрн, гер олад, экләд сурһад бәәхт... Ээ, та Будаевиг меддг билт? Цецгә авч одв гиһәд, энд нег юмн келчкв. Сән, итклтә үр гидг...

—Гимназистнр, нег-негән меддг биләвидн, хойр әңг дора йовлав, — гиҗ күүкн келҗәнә, — талдан медх керг угай?

—Та өөлвтә? Һә болтха, теңгр цоктха, му юм сансн болхла...

—Тиигхлә, мини хааран одсн, яһсн кенд кергтә юмб?

—Кен келчкв энд? — гиҗ мартсар ээмән холькҗ, ахлач башрдна. «Мацан бәәсн гер олад, эзн эмг дахулад, цецгүд авад йовҗ одва», — гиҗ гетүл тәвсн күн келснь сангдҗана. Заагарнь: «Хәләҗәтн, нүдән бичә автн, әәмшгтә!» — гиҗ бийднь даалһсн бас сангдна. — Нә, Екатерина Романовна, менд йовтн, сән күцмҗ танд көлгн болтха. Кемр күчр, күнд һархла, зәңглтн, иртн, би кезәчн танас чидлән хармншгов, — гиҗ беркл кевәр килсн болҗ, ахлач ширә һатцасн һарад, һаран өгәд, үүдн күртл үдшәв.

Бичкн хошан авсн Екатерина Романовнаг эмгн һарһҗ йовна, хотна дота захд ирәд, хаалһин амнд эдн суулдна.

—Катюша, чик-чилгр йов, менд. Яһнач йир, — болҗ эмгн саналдна. — Хальмг селәнд орс кел меддг күн ховр... Чи хальмгаһар бас меддг уга. Йир түрхч...

—Учр уга, Агаша бергн, — гиҗ күүкн мусхлзна, — би теднд му кехәр, харшлхар, хар саната йовхш...

—Хальмгудчн, Катюша, бийән гисн күүнд, эврән идл уга өгдг улс. Бийчн, энд һарад, эдн дотр өсәд, босад, бәәһәм эн. Сәәхн заңта, уухн седклтә улс: номһн, эмәсничсн, көдлмшч. Зуг бийинь дөөглҗ, наадан кехәр, һазалхар седхлә, бичә үзгдтхә, кишкәрдгнь. Тиигхләрн ю татхинь күн меддг арһ уга. Әәх, сүрдхиг медхш. Тегәд чигн эднә эркн үлгүрин негнь — «нерн үкхәр бий үкг» гиҗ...

Кесг болсна хөөн, нег мөр татсн хозлг ирәд, зогсв. Өвгәрг күн гекәд мендлн, сурҗана:

—Хаалһтн холый, дүүнр?

—Хол, көгшн ах, эн күүкн Малзанк орх зөвтә.

—Малзанк? — гиҗ өвгн өврсн болад одв. — Йосар болхла, Ик Малзн...

—Багшлтха гиһәд, тенд сурһуль сек гиһәд, үүг йовулҗана, — болҗ эмгн цәәлһв.

—Бийнь балһсна...

—Балһсна? — гичкәд өвгн бас өврсн болв. — Су, нааран, күүкн... бийчн тер хотна күмб...

—Намий? — Екатерина Романовна йосар байрлҗана, чирәһәснь герл һарсн болад, маасхлзад одв. —Тиигхлә, көгшә, Хохалыг меддг болхуговт?

—Меднәв, медх биш меднәв, — гиһәд өвгн кесг саамлад гекв, инәмсклсн болад одв. — Сән залу...

Күүкн, өвгнә шогиг медсн, чирәнь халу дөрәд, ирвлзәд, цәәлһс гиҗ адһад, келҗәнә: — Бийтн, көгшә, Мацаг бас таньдг биләв. Балһснд сурһульд йовлавидн...

—Аа, тиигхлә, мана күүкн бәәҗлмч, — болад өвгн йосар маасхлзад одна. — Су,

нааран, йовн күүндхм... Хаалһ ут...

Эмгн күүкиг теврәд, үмсәд оркна:

—Катюша, сән йов, бичә март. Ирхләрн — зуг манаһур... Медгдви? Цаадкнь «нә» гисәр гекәд, эмгнд шахлдҗана:

—Агаша бергн, танд йир икәр ханҗанав. Эрк биш ирнәв, хаҗуһар һархн угав... — күүкн тергн деер сум цацу, амрсн мөрн совг-совг хатрад һарснь тер.

Цоклһта хаалһд хозлг зөвәр сегсрәд, өргәд тәвсн чигн болна, нааран-цааран хойр зәәлнә чигн, келәд керг уга. Болв өвгн күүкн хойр земгә таарад күүндсн, тер хамгиг нам төртән авч йовхш.

—Сурһуль секх гер уга гинә, — болҗ күүкн зовлңган келҗ йовна, — олхч гинә.

—Зөв бәәсн хөөннь гер эс олҗ болх били, бичә санаһан зовад йов, — гиҗ өвгн хөрҗәнә. — Мини нерм — Амха... Сивр орад, туугдад, йовад ирләв...

—А би, көгшә, тана тускар меднәв.

Амха эс итксәр күүкн тал хәләнә.

—Үнәр, көгшә, нанд Хохал келлә. Угань му, бәәсн болхла, сурһуль олхд нөкд болх билә.

—Бичә гиҗ би чамд, Катя, келә бәәсв. Хе, нам олчкув, — болҗ өвгн доран байрлна. — Хохалын хадм эцк эк хойрнь Хохалынд бәәнә, гернь сул... Асхндан ирн, хойрулн одад, негн деернь һарһчкхм... Хойр хора, земгә юмс. Негнднь эврән бә, наадкднь — бичкдүд сурһ... Бән сун бәәтл сән чигн гер һара бәәх.

—Ханҗанав танд, көгшә, — гиҗ күүкн цань уга байрлна. — А Хүүв йосиг һартан авхла, сурһуль эс олдхм биш.

—Кезәв терчн?

—Оо, көгшә, та ю келҗәхмтә? — күүкн өндлзәд, тергн деер өвдгләд оркв. — Цаатн Петроградт ниигмин хүвсхүл дииләд, терүг дахҗ Москван болн нань чигн икик балһсдын көдлмшч, салдс, тәрәч улс йосан һартан авчксн, Хүүвнь аль чигн хамгиг медәд, залҗаналм.

—Бидн тегәд кезә йосан авхмб?

—Мана Әәдрхн невчк уддгнь учрта, көгшә. Хүвсхлин эсргү, Әәдрхнә хазг цергин күчәр ода деерән зөвәр шүрүтә. Нуһрҗ өгл уга бәәнә. Болв удшго. Мана диилвр хол биш...

—Тиимл болтхал, — Амха күүкн тал хәләһәд инәнә, — селәнд ирәд хамр деерчн тос түркнәв. Сән зәңг келсн күүнд тиигдг — йорта юмн...

* * *

Әәдрхнә баячуд хазг-цергәр болн аль бишәс зулҗ, гүүлдҗ ирсн, шүд хәврҗәх офицермүдәр омг авад, большевикүдиг эс зөвшәрсн бийнь нурһдад, «Олн-әмтнә йосна зөвлл» гиҗ негдлтин залмҗ бүрдәв. Терүнднь Хүүвин элчнр бас орлцх болв.

Большевикүд тиигдг болвчн олн дунд үлмәһән өргҗүләд, тедниг Хүүвин йос авхур белдв. Балһсна үүлдлврмүдәр, Улан гвардин багмуд һарсн, тедниг большевик Лемисов һардҗ, дәәнә сурһмҗ өгчәв. 156-ч бухиг большевик Аристов толһалсн, үүрмүдиннь дөңгәр терүг батта нег чидлд тохрахар күчлв. Итклтә улс Хазн, Шарту

тал нуувчар йовад, зер-зев авч ирх зөвтә болв. Таш-ваш бәрлдән болн гиҗәхинь цуһар медә бәәнә. Большевикүдин зөвлл, көдлмшч болн салдс улсин төләлгч гешүдин Хүүв хойр кесг эркн төрмүд темдглҗ, күчр адһмта кевәр күцәҗәнә. Дәәнәхүвсхлин балһсна зөвлл гиҗ бүрдәгдсн, түүг большевик Аристов толһалх болв. Бәрлдән эклҗ гилә, цугинь эн зөвлл залн гиҗәнә. Улан гвардь чигн улм арднь орҗ белдвр кех даалһвр авб. Хальмг, хасг, маңһд улс дунд цәәлһвр өргдүлх кергтә болв.

Эсргү-хүвсхүл болхла, бас хара сууҗахш. Балһсна большевикүдиг болн цуг көдлмшч әңгиг уга кеҗ хораһад, уңгднь суухин төлә, терүндән юн чигн эсвәр күрх саната, басл чигн белдчксн, зуг түүгән медүлшго болҗ, нуухар, дархар седсн, шуд хумсан зуусн мис кевтә, эс медсн болад бәәнә.

Тиим, күчр чинвртә, эрчксн чивһсн болҗ нәрдсн цаг: әрә татхла тас тусхнь мел лавта. Бөк-цохан олх бәрлдәнә ки, шатн гиҗәх һалвин үнрлә авлцад, балһсн дундаһар хурлзад, хүүһәс тату биш, шуд будн-цаң болад одхиг ил герчлнә.

1918 җилин туула сарин 11. Хүүрә киитн, нимтр цаста, көрә һазр. Күн йовхла, шухтнад, яһлалад, ялан күүнд даалһсар, келәд керг уга. Төләлгч гешүдин Хүүвд ирлдсн: нег таласнь — большевикүд Трусов, Аристов, Хумарьянц һурвн, талдан таласнь — хазг цергә залврин элчнр, бас һурвн күн, билчхр шар бухч Алексеев толһачта суулдна.

—Үвлин өдр ахр, үүд-түүд күргхш, харңһурҗ одна, — гиһәд, Трусов терз тал зааҗана, — балһснд төвшүн гихд дегд хату...

Тер учрар цаг үрәҗ биш, кергән, төрән хооран сааҗ, таварлдг үүл уга.

—Төләлгч гешүдин Хүүвд мана герчлх, — гиҗ Аристов келәд, бухч тал хәләһәд оркв, энүнд медүлхәр бәәхнь ил, — кемр эсргү-хүвсхүл зад татхла, урдаснь саглхар, Дәәнә-хүвсхлин зөвлл белн. Ямр чигн чидл босв гиҗ сүрдшго, цокад медхәс биш. Күн чигн бәәнә, күчн чигн хара биш. Зуг маниг түрүн болҗ эк татх, балһсна диг-дара эвдх гиҗ бичә әәтн гихәр...

—Есаул, хазгуд чигн мел тер, — болҗ бухч Аристовд хәрү өгн, маасхлзад, сарсхр шар сахлыннь үзүр болһнынь мошкад, иләд оркв, — эврән меднәт, хазгудын үг гидг хадас даву болдгинь...

—Меднәв, медх биш меднәв, — гиҗ Аристов мусхлзна, — һалар ор гихлә һалар, һолар ор гихлә һолар ордг...

—Мина Львович, та эврән хазг офицер бәәнмт, — гиҗ бухч өөлсәр келҗәнә.

—Урднь, бухч, урднь...

—Генткн тагчг суусн Хумарьянц орлцҗана: — Бухч Алексеевин зергәс, медхәр седхләтн, үр Аристов ода 156-ч бухин толһач. Зер-зевинь та хазгудт һарһҗ өгчкәд, эврән хаяд зулсн бухиг энтн, ахр цагин дотр шуд теңкән уга гидгәр теткәд, сурһад, бел кечкв.

—Энтн, тана зергәс, талдан төр, — гиҗ бухч бурушаһад, невчк уурлсар, сахлыннь үзүр болһныг ясад авб. — Мана герчлх: хазгуд бас хара зөңдән, түрүн болҗ босшго, төвшү эвдшго. Худл гихләтн эн... — Алексеев босад, деегшән хәлән, кирсләд мөргҗәнә. Наадк хойрнь өсрҗ босад, бас кирсләд оркв.

Эцәвр хорунжий сууҗ йовад, тернь баһ гисн кевтә, чикрәд: — Кемр хазг

офицермүдин үг хоома болхла, теңгр цоктха, бичә хәәрлтхә, — гиҗәнә, кесг саамлад кирслҗәнә. «Аюдан ю келнә эн?» гисәр бухч кулыһад, хойр нүдәрн сольвад авб. Хорунжий сууһад одв, цокулсн ноха гим, өөд өндәхш...

...Сөөни өрәл өөрдҗ йовна. Хазг цергә одмн, инрл Бирюков ик хора дотраһар йовдңнад бәәнә, болв бухч Алексеевин келснәс нег чигн үг алдҗахш.

—Хм, — гиҗ инрл бухчин өмн зогсад, шинҗлсәр хәлән бәәҗ, сурҗана: — Цоклдад меднәвидн гини?.. Авчатн есаул Аристовасн!.. Нә, тегәд диглий, бухч. Андһар өгснтн, тедниг иткүлснтн йир сән... Һаза киитрҗәнә. Тернь бас айта. Санамр бәәх улс, хотнь тату, хувцнь му, даарад, духуцхларн унтҗ одхнь алдг уга.

Бухч мел ду һархш, юңгад гихлә, инрл ю келхәр бәәхнь, яахм гихнь медгдҗ өгхш. Киитрсн, эс киитрсн үүнд юмб? — гиҗ сансн бийнь, генткн дотраһарнь һал гүүсн болад, ирвлзәд одна. — Дәврхм гихәр бәәхий?!. Намаг йовулснь, намар келүлснь мек болҗану?!

Минь тиим ухан орм цацу, түүгинь медсн кевтә, Бирюков инәг-инәг гиһәд. Келҗәнә: Бухч, бичә санаһан зовтн, тедниг, Аристовин иҗлиг, чик ухата, әрүн үндстә күн болвас меклв гиҗ, улм ясрхас биш, чинриг геешго юмн. Юңгад гихлә, теднәс үлү хортн манд уга. А хортыг, тегәд, орвлхмб? Юуһинь теднәс эмәхв?.. Тиигчкәд, бухч, некҗ, сурҗ, чирәһитн улалһх күн үлдшго. Цуһар, негн күртл, бахнд дүүҗләтә болх.

—Та, та, юн гихәр, тегәд? гиҗ бухч Алекссев алмацсн, инрләс нүдән авхш, нам чирмхш.

Бирюков хәрү өгсн уга. Маасхлзн йовҗ ширәдән күрәд, деернь кевтсн цаас авад, Алексеевд өгчәнә.

—Умштн, бухч, сәәнәр оньглад умштн!..

Бухч цаасиг авн гүүлһәд умшҗ йовна, зогсад: — Инрлин зергәс, энтн... — гиһәд босҗана. — Дәврх заквр!..

—Өз бийәрн! — гиҗ Бирюков инәнә. — Церг кевәрн энүгитн авчксн, өр невчк өөрдхиг күләсн, мел белн!.. Үүд-түүд күргәд керг уга..

—Тиим түргәрий? — Алексеев ода чигн төвкнәд уга, нам иткҗәхш гим дүңгә.

—Яахм билә? — болҗ инрл элк хатна. — Теднә эркн түшг болгч тана 156-ч бухиг талхм өгәд тарахла...

—Тиим амрарий?

—Энд-тенд, балһсна туршар, салу-салу бәәх бухиг дархд юн бәәдмб?..

Хар өрлә, модн хуһрм киитнлә, генткн луг гисн болад, көрә терзмүд чичрәд, шилмүднь ширҗңсн болад одв.

— Бухч, соңсҗанта? — гиҗ Бирюков байрлад, хойр һаран семрн ниткрәд, йовад бәәнә. — Эклнә гидг эн!..

Товмуд улм лугшулад, тедниг дахҗ ярсн пулеметмуд чигн хотна нохас мет, авч идлдәд... Балһсн кевәрн үүмәд, үргәд, ниргәд бәәнә.

Удсн уга, җиңнүр дарҗңнад одв. Инрл Бирюков үкн гүүхәрн одад, хәрцүриг чикндән күргн: — Би соңсҗанав, келтн! — гиһәд, закҗана. — Нә, нә, болҗана, ай, мини хазгуд арһта!.. — Дару-дарунь зәңглҗәтн, соңсҗанта?!. — хәрцүриг ормднь

тәвчкәд, инрл дәкн йовдңнад, байрлхларн нам яахан олҗ ядҗана, хойр һаран селн ниткрәд, семрәд, бәәнә. — Тана бух, бухч, тарҗадгчн... Селәнд патьрлсн дөрвдгч батальонь хуурч, мел бүклдән зер-зевән өгч... Диг-дара хардг рот, Рубан гидг толһачтаһан, каарч... Манахс нег кү үлдәҗ уга!.. Эс медсн болҗаһад, амн андһар өгәд, аадрулҗаһад, товин сумар толһадна гидг эн!..

Җиңнүр дарҗңнад одхла, тесч ядад, яахв гиҗәсн Бирюков чочад, дор ормдан өсрн алдв. Эн гүүҗ одад хәрцүриг авн: — Яһлата?! Келтн, соңсҗанав! — гиһәд шүрүлксн болҗала, номһрад, чирәнь оңдарад, һал болад шатчасн хойр нүднь мел унтрад одв.

Бухч Алексеев ормаһад босад, му болҗахинь медҗәнә, зуг сурхасн эмәһәд, бийнь келх гиһәд күләсн, хойр нүдән инрләс авхш, зогсад бәәнә. Тернь күүндә чилән, һарарн дайлчкад, тагчгар ирәд, ормдан суув. Ду һархш. Маңнаһан иләд, кесг болҗаһад, бухч тал хәләһәд, мусхлзна.

—Цаадкнь, хар көлсндән күч күрч эс чадсар, кесг саамлад арчн бәәҗ сурна: — Яһҗ, тана зергәс? Юн болҗ?..

—Генткн дәврәд, үүтә-тәәтә кечкхәр бәәсн, болҗ уга, — гиҗ инрл саналдна. — Пошт телеграф хойриг харҗасн рот манахсиг шуд кедгәрнь кеһәд хайчкҗ. Коммерческ тагтын өөр лалын рот бәәсн, бас манахсин мууд орҗ. Бийснь тегәд шивәд орҗ одцхаҗ. Бултҗ. Тиигән одак хурлд бәргдсн Улан гвардь гидгнь бас ирәд, орад бәәнә гинә. Хамгин мунь — маниг балһсна әмтн дахх гиҗ нәәлҗәсн, теднчн цуһар Аристовиг дахҗ. Түүнә закврар һармин чашкур әәмшг учрҗахинь зарлҗ бүшкүрдсәр, цуг көдлмшч улс босҗ. Залус, күүкд улс, көвүд болн күүкд шуд шивә тал нүүһәд, нүгшәд бәәнә гинә.

—Маниг, инрл, күн дахҗ бәәхм бишви? — бухч мел ясад бәәдг сахлан, таслхин нааһар бәәнә.

—Уга болхдан шаху, бухч. Одак киртә хармуд, хасг, хальмг, маңһд хамгчн бас тер... Кремль Аристовин штаб болҗ...

—Мана зер-зев гидг... — Бухч «медгдҗәхш» гисәр ээмән холькна.

—Бухч, өндәтн невчк, — гиҗ Бирюков мусхлзна, — та мел шал-дам болҗ оддмта? Ноолдх кергтә, чаңһрх!.. Чидл бәәнә, зер-зев чигн... Уралан!.. Хооран цухрдг үүдн уга...

* * *

Ноолдҗах көдлмшчнрт болн салдсмудт нөкд болхар Әәдрхн шидрк салгудас чигн, селәдәс бас, угатя заһсч, тәрәч улсин багмуд күчр адһлдсн, ирәд-ирәд, шивәһәр орлдад бәәнә. Хот-хол: заһс, мах, һуйр ачсн, ацата тергд чигн тасрхш.

Теңгсин көвәһәр, Иҗлин бахлурар бәәх хальмгуд бас хара сууҗахш. ЯндһаМацгахна дөң гиҗ, балһсна шивә дотр бәәх, әмән әрвлл уга ноолдҗах көдлмшчнрт болн салдсмудт күргҗ өгхәр, Элдәшк һуч шаху тергнд хот-хол ачсн, тедниг толһалад, һарад йовна.

Ардаснь дахлдсн Иван Михайлович Новиков Һәрән Нальҗ хойр толһачта, заһсч көвүд, залус цуглрад, Әәдрх орад һарна. Эдн мел тер дарунь Тамаркина һардҗасн хүвсхлин «Кавказск-хүүвин төмр отрядт» ирҗ орснь тер.

Талдан нутгуда хальмгуд чигн, Иҗл көвәхн, хошудахн гиһәд, бас балһсн тал адһсн, ирәд-ирәд, улан гвардейцнрин зергләнд орсн, зөрҗ ноолдҗана гинә.

...Шивән ик үүднә хойр талнь хойрхн пулеметан тәвсн, Аристов келнә: — Үүрмүд, цуг нәәллт таднд, алдад оркдм болвзат, хәләҗәтн... бичә әәҗ сүрдтн. Кемр деврәд орҗ ирҗ гилә, өөрдүлчкәд, хадад, хаяд бәәтн. Киидән, көвүд, сум бичә үрәтн. Медгдви?

—Медгдҗәнә, толһач, — гиҗ баахн шар салдс инәнә.

—Хадҗ болҗана хазгудын толһаг, — болҗ наадк негнь немнә. — Хулсна толһа кевтә яралдулад бәәхгов!..

Әәдрхнә хазг цергә атаман, инрл Бирюков ик хора дотраһарн нааран-цааран хойр гүүдгләд, ууртан бүтсн, йосар адрҗана гим. Хәәкрәд, хойр һарарн селн саҗад, шүлснь өсрәд, яахан олҗ ядҗана.

—Шуурха-буурха, өлн-түрү, зер-зев уга, һар хоосн гишң, харңһу көдлмшчнрт күч эс күрч чадна гидг!..

Бухч Алексеев бухч Сахаров хойр мел ду һархш, тас тагчг, гилилдәд суулдна. Цаадкнь нам ду һардг зөв чигн өгчәхш. Инрл гүүҗ ирәд, хойр бухчин өмн зогсна, нүдәрн бәрҗ идн гиһәд бәәнә: — Уй, тадниг академьсәр сурһсн, аль чигн хамг дасхсн... Яһла тер медрлтн? Хааран одла?..

Инрл невчк тәвгдҗәх өңгтә, номһрсн болад, төвкнәд, келҗәнә: — Бухч Алексеев, мини нерн деерәс зактн. Шивә шидр бәәх өндр-өндр гермүдиг эрк биш манахс эзлтхә. Тиигхлә, шивә дотркс мел ил, тонталдад бәәхгов, эн бәәнәвидн гилдәд... Хах кергтә!.. Хах!.. Ки сулдхл уга. Сана өгл уга.. А та, бухч Сахаров, эврәннь улсас шивәһүр орулҗ үзтн, хувцинь соляд... Әмтн дунд цәәлһвр кеһәд, ноолдан угаһар эвинь олҗ болхмн, тиигхлә болхас биш, эвдрлдхлә, алх-булхас хавар уга гихлә, кень болвчн ухалх. Әмнәсн хаһцхдан кен дурта болх? Медгдви?..

Хойр бухч «дард» гилдәд, босад одв: — Медгдҗәнә, тана зергәс! Йовҗ күцәх зөв өгтн!..

Шивәһүр ирвчн яахан олҗ ядад, йосар түрҗәх бухч Алексеев тал генткн Данзн Тундутов нойн гилв-далв гиһәд, күрәд ирв. Һаран өгәд мендлн, шивә тал өргәрн зааҗана. — Яһна, шидрдүлхший? — гинә.

—Хадад, хаяд бәәнә.

—Цаатн, бухч, дөң аашна.

Тер хоорнд шивә эргәд нег баг һарад ирв — зу шаху күн, мел һурвадар зерглсн, һудылдсн болсн, цергә диг-даран биш, нам эңгин эк-зах угань ил. Өмннь нег офицер болсн юмн йовна. Эн, ахлачнриг үзчкәд, шуд оңдарҗ одв, бийнь нәрдсн болад, хойр көлнь чаңһрад, хоолнь сарулдсн болад:

—Ать, два! — гиҗ чашкурдад, бийнь хойр көлән әрвлҗәхш, шаб-шаб гилһәд йовна.

—Әть, дуваһас урд, әлдәрән маниг авч йовна гилчи? — болҗ олнас негнь сурсиг офицер соңсад оркв.

—Ә таср! Көлән чаңһа! — гиҗ офицер шүрүлкв.

—Зу һар хальмгуд, яһвчн немр чидл, — гиҗ Тундутов нойн келәд, цааранднь

эдниг цуглулхнь амр биш бәәсиг медүлҗ, ачрхс гих хоорнд, бухч Алсксеев тедниг үзн, чирәнь, нүднь мел оңдарҗ одв. Нойнас тернь алдрсн уга. Бийнь чигн үзә, медә бәәнә. «Дәрк, дәрк, эднә бәәдлинь! — гиҗ аралдад, дотрнь киит дөрсн болсн бийнь, терүгән медүлҗәхш. — Эднә хувц-хунрнь муухн, шуурха-буурхань төр уга зуг...

негнь — бууһан модн кевтә үүрсн, өөркнь — тайг мет бәрсн, цаадкнь — даладлад орксн... Йир әвд, зута гихәс талдан юуһан келхв?»

—Немр чидлтн, нойн, энви? — Бухч Алексеев һолад, наадан кеҗәхнь чигн ил, иим-иим юмс тууһад, эркн төр күцәсн болад, ичр-һутр уга каңкшлад йовх гиҗ, уурлн хордҗахнь бас ил. — Эднтн тегәд каалад хайхм болхугов, нойн?

—Керго болхлатн, һолҗахлатн, хәрү йовулчкнав, — гиҗ Тундутов һацҗана.

—Уга, нойн, хәрү йовулнав гиҗ бичә киидән зовлң эдлтн. Бийснь эднтн, миниһәр болхла, түрүн бууһин ду соңсхла, тарвалдад тас бәргдл уга эс одхнь...

—Миниһәр болхла, бухч, та чигн киидән караглҗанат. Өдгә бәәдлд, өргндтн усн күрч йовх кемд, буута күн болһн үлүдшго. Хальмгуд келдгәр: «Уух уга бәәҗ — җомбасг, унх уга бәәҗ — җорасг» гидгиг һарһад керг уга. — Нойн йосар уурлҗахнь ил, тегәд, шуд келәд хуурс гиҗәнә. — Тиим йовдл һарһна гидг, мана бәәдлд, нам кеерүләд келхлә, эргү... Юңгад гихлә, мана керг йир му. Минь тана селвг, зааврар товмуд, пулеметмуд өгәд, большевикүдиг ар нурһнаснь, Царев талас цокад, күүчхм гиҗ, бүкл хазг баг йовулсн яһва? Маңһд район тертн эзлх биш, маңнаһарн өгүләд, тов-юман хаяд, торлго тарад зулҗ һархнь зу болвш. Цергә сурһуль дассн, хотнь тав, хувцнь әвр, зер-зевнь күцц, өлкәдҗәсн хазгуд... Кен теднитн цоква болһнат? — нойн тедүкн зогссн хальмг баг тал зааҗана. — Бас мел иим-иимс, шуурха-буурха, дальҗңдальҗң хармуд: лалмуд болн Паробичев өөдмин партизанмуд — көдлмшчнр.

—Тедниг тиим күчтә сөрлт өгх гиҗ кен медлә? — гиҗ бухч Алексеев башрдсн, хойр ээмән холькна. — Та, нойн, бичә нанд өөлтн...

—Тиигхлә, бухч адһҗ һолхм биш гихәр. Юуһинь келхв, тана хазгудас эднә хувцнхунрнь, зер-зевнь хол тату болвчн...

—Сән, нойн, — гиҗ бухч толһаһарн гекв, — поручик Галуза цаатн бәәнә, түүнә медлд ортха...

Офицер заквр күцәх болад, адһад йовад одв. Нойн бухч тал улм өөрдәд, алң болсар хәләҗәһәд, сурҗана: — Тадниг, бу һартан бәрҗ, хаҗ үзәд уга улсиг, шивә авхд тәвхәрий, бухч? Эрт биший? Саглхм болвза?..

—Саглдг, дасхдг цаг уга болҗахнь яһната? — гиҗ бухч Алексеев гүүнәр саналдна. — Саахн тана келдг мел зөвтә: «өргнд усн күрч одсн», амар орн гиҗ йовна...

Тернь үнн. Дәәнә-хүвсхлин зөвлл болн үүнә толһач Аристов үүрмүдтәһән цаг үрәҗәхмн уга. Хортнла ноолда кеһәд, аль чигн ааль-мекднь авгдл уга, хөрлт кеһә бәәсн бийнь, йосн цоклт өгхән, эдниг күүчхән урдаснь ухалҗ, тодрха зура кесн, белдврин туск көдлмш улм чаңһрад, улм өргҗәд бәәнә. Баг болһн орман меддг, альдас, хааран дәврхнь, кен яахан йилһәд, дигләд авчксн, негн күртлән мел белн. Күләҗәхнь — докъя...

Генткн һармин ик бүшкүр сөөлңкә дууһар ор дарад, оркрсн болад одв. Терүгинь

күләҗәсн мет, наадк бүшкүрмүд — ясврт бәәсн кермсин, үүлдлңгүдин чигн — цуһар ду негдүлсн, яһлалад, яргад, нер уга. Деернь немр болҗ, чонҗ-хурл болһна хоңхмуд җиңнлдәд, җиңгр-җиңгр гилдәд, көл көдлгәд, авад һарад бәәнә.

Тиим күчр сүрәд тесҗ сууна гидг берк. Нег үлү докъя күләҗәсн белн бәәсн улст. «Эклтн!» гисн негл заквр цугаснь ахлсн учрар, цаг түдлго дәврлт эклснь тер. Хүвсхлин салдсмудын болн улан гвардейцнрин әңгүд хойр талас халһрад, тасрсн боодгин усн кевтә, ү-дә уга, хамад, тууһад йовна. Эднә ардаснь дахсн көдлмшч харчуд —орс, маңһд, хасг, хальмг болн нань чигн келн улс — хавал, шор, ханҗал күртл авсн, бас күчр омглҗ зөрҗ йовна. Нам балһсна өвгд, күүкд улс, бичкдүд чигн, һар хоосн бийснь, бас дутҗ йовхш. Цуг олна күчтә «уралан!» ду негдүлҗ, улм сүриг немҗ йовна. Тегәд олна дәврлт, уулас түрглҗәх усна урсхл мет, зууран харһсн хогбогиг хамад, тууһад оддг кевтә, цаарлх дутман улм күч авад, өргҗәд, делгрәд йовна.

Мел тиим цаг ирхинь күләҗ, агчм болһиг хавлҗ, чама гиҗ гетлдҗәсн партизанмуд омглад, Криуш, Паробичев өөдм, селән талас, сүр-сүмсән алдад, зулҗ йовх хортыг дотраснь, теднә ар нурһнаснь цоксн...

Контр-хүвсхүл гихлә, цуг олна нег мөслгч дәврлтд тесҗ бәәхш, эн дегд сүрдхләрн, нам кергтә сөрлт чигн өгч чадҗахш. Өдрәрнь невчк торлцсн болхас биш, асхлад, харңһурҗ өгхлә, әм-әмән харсад һарад зулцхасн, шуд үзг-үзгәрн одцхаҗ. Зәрмнь цаһан боодһа, ю-күүһән уга кеҗ далдлчкад, бийснь бултад, ичәндән орсн күрн кевтә тагчг: заарин үнр һархас биш, ил хорлт йир медгдхш.

Большевикүд, көдлмшч харчуд, цуг күч-көлсч Әәдрхн кевәрн байрлад, нер уга, Эдн эркн гисн ноолданд дииләд, эврә көдлмшч-тәрәчнрин Хүүвин йос бүрдәснь, балһсн деерән Алдр Хулһн сарин Улан Туг өргснь басл ончта болчкад, омгта. Тер тугнь салькна аюһар сәрвкәд, ямр чигн шүүвр харһҗ өкәш чигн угав, унш чигн угав гисәр, улм өөдлсн болҗ, әмтнә седкл, байр өргҗүлҗ, эргнд дуудвр болҗ делснә. Эн өдр — 1918 җилин хулһн сарин 25 — Әәдрхнә тууҗд алтн үзгәр бичгдҗ, энүнә герлтә солңһнь болҗ, эргндк теегәрнь тарҗ, хальмг болһна хар җолмарнь орҗ ирснь лавта.

* * *

Күүнә хөв гиһәд, келхд, теегин сала мет. Хаврин экнд хәәлсн цасн, мөснә усар дүүрч күч авад, ик аюл кевтә көөс цахрад, хорҗңнад, дольгарад... Бәәс гихлә, экләд татгдад, нәрдәд, баһрад, халун һаңла нам хагсад, хоосн ормнь үлдәд давста хаг-хуҗр болад, цәәһәд үлддгнь тер. Хөв чигн тиим: мел нег иҗл, бер тегш, әдл болхш...

Болв цуг иим хүврлтс цагта, болзгта, тер учрар кениг чигн тедн өврәхш, үргәҗ чочахш, кенд чигн тачал болхш. Цаг селгәтә гидг мел үнн. Күүнә хөв гидг бас тер. Бичкнә цаг, көк ноһан дотраһар көл нүцкәр хурдлад һарсн, байр-бахар дүүрң агчм — хавр, дарунь өөдән сәәхн сунсн уласн модна көк хамтхсн болҗ шуугад, шурҗңнад оддг баһ насн. Үүг дахлдн түрүн дурн ирсн, теегин альвн салькн кевтә делсәд, шатаһад йовдг — зун: цань күн невчк медәрәд, цаңтсн намринәр тунад, болһаһад, өдртнь зуна авг алдл уга, сөөднь үвлә захас татлдсн болад, нар дахҗ халулад, сар дахҗ серүтәд одна.

Мел тиигҗ җирһлин эргц сольгдҗ, нег-негән көөлдҗ, орад-һарад геедрәд, дуудсн

бийнь дәкҗ ардан хәләшгоһар әрлдг. Болв күн болһна седклд, терүнә тодлврт цаг эврәннь хөв туск тамһан тәвәд, онц-онц зәңгдән болҗ, тиизрәд үлддгнь тер.

Минь иим тоолврт авлгдсн, кесг-кесгиг сергәҗ ухалсн, сансн Екатерина Романовна Малзанкин көвәд сууна. Авч ирсн дегтрән нам сексн чигн уга. Хаҗуһас хәләхнь, көөркиг, һазрин шим, нарна герл дулан хойрт эртхн күртҗ, күч авч урһсн бийнь, халун һаңла харһҗ, цагасн урд өгрәд, шатад одсн ноһан гим.

Басл хөвдән һундсар, седклнь шурдсн бәәнә. Үүрмүд бәәнә, цөн биш. Цуһар чигн чик, чилгр, соньн улс. Кергтә болҗ кень чигн оньган, дөңгән әрвлшго. Зуг иньг уга. Дуран өгх, зүркинь эзлх күн уга. Маца тер... Гемәсн көлтә дуран хөрәд... дотран зовад, ам аңһал уга йовсн… Яахв, би чамд дуртав гиһәд, эврән күзүдәд гүүхм биш. Үксн деер... Экин келдг сангдна: дурн гисн — зүркн туслһн, ухаһан, седклән кевтнь өглһн. Кедү мет тиим эңкр болна, тедү мет дурн чаңһ, кемҗән уга ик болдгнь ил. Эцкнь эврәһән бас келдг: дурн гисн — ухаһан гееҗ экн эрглһн биш. Тертн, миниһәр болхла, дурлсн хойр седкл хамцҗ, тоолвр-ухань ниилҗ, нег-негән тевчҗ, күндлҗ, эңкрлҗ йовх зөвтә...

Санхнь хойраннь чигн зөв. Кень чигн буру уга. Минь тиигҗ ухалн, Екатерина Романовна даарсар хойр ээмән хураһад, һоласнь чичрүлсн болад бәәхләнь босад йовна. Тер хоорнд селән тал хәлән, алң болҗана: «Уульнцар, әмтн мел сольвлдсн боллдад, ард-ардасн цувлдад, яһҗана? Ээ, эндр әәмгә хург гисн...

Әәмгин заллт дүүрң, мел залу улс, заагтнь цөн медәтнр — Амха, Отельдан ахта суулдна. Өмнәһәр Очка, Луузң эдн, теднлә зергләд нутга элч, эрдм-сурһулин халх һарддг залу бәәнә. «Мөн! — гиҗ Екатерина Романовна үүг таньҗана. — Хм, түрүләд ямр күчр сурһуль күүнә герин булңд сексән хәләх били! Намаг хәәсн чигн биз, би энд, кеер... Зогс, зогс, Хохал эсий?..»

Тиигх хоорнд генткн Хохал ардан эргсн, эн хойран хәләц харһад одв. Гекәд мендлн, ирәд су, зә һарһнав гиҗ, өөрән зааҗана. Екатерина Романовна «медүв, ханҗанав» гисәр гекәд, эвинь олад уралан һарч йовна. Күн болһн күндлсәр мендлҗ, зәәцәд, зааград, дарунь эн Хохалд күрәд, өөрнь сууснь тер. Тагчгар һар-һаран атхад, мендлнә.

—Кезә ирвчи? — гиҗ Екатерина Романовна арһул сурна. — Би нам медсн уга биләв.

—Би эврән медҗәсн угав, — болҗ Хохал мусхлзв. — На-ца наар гилһҗ.

—Кен?

Хохал дәкн мусхлзад, «эдн» гисәр өмнән суух Амха Отельдан хойр тал заав. Генткн суулдсн улс дундас Луузң босад, ширә эргәд зогсв. Гүңгр-гүңгр гилдҗәсн

улс невчк тогтнад, ю келхинь, яахм гихинь күләлдҗәнә.

—Манахс, түрд гилт, — болад Луузң хоолан ясад оркв. — Иигәд, әәмгин хургиг секгдв гиҗ зарлҗанав. Үүг толһалх ахлач сегләтр хойр шиидх кергтә.

—Чи ахлач болад бә болхн! — гиһәд эндәс Очка хәәкрв. — Белн күн бәәһә бәәхнь...

—Чик! Мел дигтә! — гиҗ Маша эзән дөңнв.

Амха ормасн босҗана. Цуһар ормалдад одв. Очка нам һаллзад, хойр нүднь

бүлтәхин нааһар болсн, «ода ю татхар бәәнәчи?» гисәр күләнә.

—Хургин ахлач Луузң болтха чигн, — Амха зөвшәрсәр гекҗәнә, — сегләтрт багш күүкиг, Екатерина Романовна Подосинниковаг суңһхмн гихәр...

—Зөвтә!

—Дигтә!

—Болҗана!

Тегәд Луузң хургиг һардҗана: — Күүндх, хаһлх төр зарлхас урд, манахс, нег иим селвг өгхәр. Нутга элч, эрдм-сурһулин халх һардҗах Сергей Дмитриевич Иваницкий ирсн, үүг нааран, ма хойрин өөр суулһий гихәр. Күндтә Сергей Дмитриевич нааран һарад суутн... Тернь нам удсн уга, күләҗәснь ил. Луузң цаарлҗана.— Мана хүүвлх төр негн: әәмгә көдлмшч болн заһсч төләлгч гешүдин Хүүвин күцәгч зөвлл суңһад, үүнә ахлачинь шиидх кергтә. Кен-кениг орулсн сән болх? Ухалтн, келтн...

Залус босад чигн, ормасн чигн хәәкрлдәд бәәнә. Аҗглхнь хотн болһн эврәһән, күн болһн өөрхнән орулхар меткәлдәд, бас чигн әмндән күрлдҗәнә. Яһдг-кегдг болвчн әәмгин күцәгч зөвлл диглгдв, хотн болһна элч орсн, нам эләдәснь хошад һурвад суңһгдсн, төр невчк төвкнв. Деерәс ирсн элч Иваницкий босв. Невчк тулсн болҗаһад экләд бәәв: — Нутга күцәгч зөвллин нерн деерәс би үнн седкләсн шин суңһгдсн улсиг йөрәҗ, эврә әәмгин болн нутга керг-төрт тедн шунмһа кевәр орлцҗ, дөңгән күргх, нөкд болх гиҗ йир ицҗәнәв. Ода тадн әәмгин ахлач шиидх зөвтәт. Нутга һардврин селвг болхла — Луузңгиг үлдәтхә гиҗәнә. Эн кесг җилмүдин эргцд толһалад йовата, земгә дамшлт хоршасн, бийдән зөв медрлтә. Юуһинь келхв, тадн нама угаһар үүг меднәт, күндлнәт...

—Чик! Зөв!.. — гиҗ, Очка эндәс хәәкрҗәнә. Бас чигн кесг дөңнсн дун энд-тендәс соңсгдв. Нег залу босҗана.

—Бидн, Нәрн һазрихн, тиим болх зөв уга гиҗ тоолҗанавидн. Йосн сольгдна, дигдаран оңдарна, саак Луузң — нег кевәрн. Санхнь, ухалхнь, хаана йоснд ирлцңгү бәәсн Луузң цаг зуурихнд таасгдх зөв уга билә. Тер хойраднь таасгдҗ бәәсн чигн болтха, ода көдлмшч, заһсч улсин йоснд яһҗ эн ирлцдмб?

—Үг гидг эн! — болад хаһрха девлтә, хатсн буршмгта, хатмл хар залу үкс уралан һарад ирв. — Луузңгин йосн хольврсн, цөгцнь келтәһәд, тоснь асхрҗ одсн...

Миниһәр болхла, эн амрх зөвтә, манла зовлң эдләд, ноолдснь болх.. Тегәд Гецлә Манҗиг шиидхм гиҗ санҗанав. Үүг цуһар меднәвидн. Малта-гертә, бәәхтә. Кергтә цагт кенд чигн уга гихш, кезә болвчн дөңгән күргнә, дамҗна.

—Меднәвидн түүгичн! — гиһәд негнь хәәкрәд оркв.

—Гесндән гер шүдтә Гецлә Манҗиг...

—Һәәд өг түүгән!

—Хей, чамаг бийичн шиидсн хол деер, — гиснд цуһар шуугад, ниргәд одцхав.

—Тадн яһҗахмта? — болҗ хатмл хар залу өөлсәр келнә. — Төр келхлә, нааднд тохраһад... Оңһц кергтә болҗ, гөлм-урх хәәхлә кен өгнә? Гецлә Манҗ! Мөңгн-теңгәр дутхла кен дөңннә? Гецлә Манҗ! Нег шөлнә юм хәәхлә кенд однта? Гецлә Манҗд!..

—Хәрнь чи мел шөләр, махар бәәдг өңгтәч! — дәкн цуһар шуугад, ниргәд одцхав, кесгиннь нүднәс нүлмсн цәәрәд, арчлдҗл бәәнә. Хатмл хар залу арһан барад, һарарн

кесг саҗчкад, одад ормдан суув. Тиигхләнь ормасн Отельдан босад, уралан һарч йовна. Очка шуд өттә юмн кевтә доран нүүхлзәд, нег Луузң тал ширтәд, нег ардан эргәд, дахх болсн улсан, Маша эдниг бүрткәд, яахан олҗ ядҗана, юңгад гихлә, Отельдан хара эс боссинь меддг болвчн, кедг арһ уга.

—Минь ода келҗәсн залу күүнә зааврар, күүнә сурврар келх, келгшго кесг хамгиг үнд келәд, амтан барва. Гецлә Манҗ тиим күчр өглһин эзн болхла, халасн деер халаста, хаһрха девлтә харсач альдас нааран ирсн?.. — цуһар саак ниргәд инәлдҗәнә. Отельдан невчк төвкнхинь күләҗәһәд, цаарлв. — Тегәд келхм эн. Цаатн Әәдрхнд Хүүвин йосн диилсн, эндр-маңһдур манур чигн тер ирхнь, тогтхнь лавта. Негл бидн көдлмшч, заһсч улсин Хүүвд шиидҗәхлә, Луузң чигн Гецлә Манҗ чигн ирлцҗәхш. Энүнд талдан, мана күн, әәрстә һарта болдгнь орх зөвтә. Тер учрар би Хохал Җалыковиг шиидхмн гихәр. —Ниргәд альх ташлдад: «Чик!.. Зөв!..» — гилдәд әмтн хәәкрлдәд одв. — Көдлмшч гихлә көдлмшч, заһсч гихлә заһсч. Сурһульта. Болһамҗта. Келтә-амта. Тоомсрта... — дәкәд чигн ниргүләд альх ташлдсн, дегд гидгәр тааслдҗахнь ил.

Тегәд әәмгин көдлмшч болн заһсч төләлгч гешүдин күцәгч зөвллин ахлачд нег дууһар Хохал Манжиевич Җалыков суңһгдснь тер.

Хург төгсв. Түрүләд Амха, Отельдан эдн Хохалыг йөрәһәд, әәмг, алвтдан, әмтнд туста, теднә сә хәәгч керг-үүл күцәх, теднә халун-бүләнднь орлцх, нүдн-амнь болх ахлачнь болҗ, келсн үгчн йовудта, кесн көдлмшчн үзмҗтә йов гиҗ, күн болһн седклән, тоолвран келҗ нәәлмҗән илдкв.

Хохал Екатерина Романовна хойр әәмгин заллтас һарч йовна.

—Би хөвдән йир байрлҗанав, — гиҗ багш күүкн инәһәд, байран нууҗахш. — Мана сурһульд сән болх... Келхлә, сурхла, чикн уга толһа кевтә, бүлтәһәд суудм...

Соңсҗах-угань медгдхш. Келн-амнь зуурсн кевтә ду һардм биш. Хойр-һурв ирчкәд, ки, ю хәәхв гиһәд, оддган уурлав. Нә, Хохал Манжиевич, бас нег үнн седкләсн йөрәҗәнәв. Би Басңга Дорҗинәр орад һарнав, көвүнь невчк аальлхар седәд...

—Екатерина Романовна, — гичкәд Хохал зөвәр тулад, ю келхән олҗ ядҗана гим, тагчг зогсад бәәнә.

—Соңсҗанав, Хохал Манжиевич.

—Нам юн болснь, яһснь бийдм сәәтр медгдл уга, ода чигн сана авад угав.

—Юн медгдхш? — гиҗ багш инәнә. — Өмннь йосн таасгдл уга, тер йосна улс, эврә биш болад, ноолдад йовсн... ода цуһар эврә һарт... Һард, ке, күцә!..

—Уга, дегд генткн болад... Кен санла, намар ахлач кех гиҗ.

—Ханҗанав, Екатерина Романовна, сән үгд, эркн селвгт, — гиһәд Хохал һаринь авад, чаңһар атхад оркв. — Чидлән, чидврән, эв-арһан йир хармлхм угав. Итктн гиҗ сурхар...

Күүкн элк хатад инәнә: — Мел чик, кергтә гисн үг. Зуг һанцхн намд биш, цуг олнд, хург деер келх бәәсн... Басл күләвүв, минь ода босх, келх гиһәд.

—Би босҗ үг келх биш, башрдад.. Бүкл әәмг толһална гидг наадна юмний?

—Өвгдүд әвртә! Теднлә ю эс кеҗ болх? — гиҗ Екатерина Романовна Амха Отельдан хойриг таасҗана. — Тоолврта, тоомсрта, зөргтә...

— Теднтн ил манад бәәдг болх. Йовий, шин ахлачиг оч йөрәй, — гиһәд Хохал күүкнә һаринь авна. Тегәд эн хойр селәнә уульнцар зөрәд, келх, шивр-шивр гихәс әәҗ, эмәл уга, уралан герлтә иргчүрн адһснь тер...