әдл болҗ генүлнә.

Болвчн ахлдгуд заагас хойр күн йилһрсн болад, өрчән цокдгнь давлдад бәәнә: саак Санҗ Баянов болн одмн бухч цол зүүчксн Данзн Тундутов хойр. Үлгүрләд келхнь — хойр толһата моһа. Үзг-үзгүрн чирсн бийнь, негл нүкәр авад орхнь алдг уга. Терүгинь әмтн медә бәәнә. Зуг эдн бийснь медҗ, төвкнҗ өгл уга, әмт зоваһад, мууднь орулад бәәдгнь йир тачалта.

Бухч Тундутов хальмгудыг шуд дәәнә һалвар орулдг кехәр шунҗ, көөлдәд, залаһан таслад кевтнә. Үүл юундв гихлә? Күн эс медх дала ааль чигн уга. Әмтн үкснтарснь юмн биш. Тиигҗ Цаг зуурин засгин өмн бийнь ончрҗ, итклтә күн болхар, даву нерн-төрт күрхәр, дала мал-герән хадһлхар бәәх йовдлнь лавта.

Баянов болхла, хальмгин сурһульта гисн хамгиг негдүлҗ, теднә ухан, медрл, күчәр дамҗулҗ, теегтән земск залмҗ үүдәҗ, шуд онцдан, талын үлмән уга бәәдг Хальмг таңһчта болхмн гиҗ шунна. Тиигхлә, хаана инрл Криштафович, хазг бухч Тундутов чигн биш, зуг сурһульта хальмгудын негнь таңһчан толһалн гиҗәнә. Тернь кемб гихлә? Санҗ Баяновас ода деерән давхнь уга. Тегәд бас күчләд бәәдгнь ил. Нам Теегин земск хург гиһәд— Хальмг таңһчин ах йосна залмҗ бүрдәгдәд, терүнд 33 күн суңһгдсн, тедн заагт Яндһа-Мацга һурвн элч бас йовна: Андрей Григорьевич Мещеряков, Түрвә Доржиевич Котвыков болн Хохал Манжиевич Җалыков. Зуг земск хург чигн Хальмг таңһчд энүнә эгл урдүдт сәәһән хальдасн уга, юңгад гихлә, йосн сәәчүдин һарт урдк кевәрн, тедн кенлә чигн терүгәрн хувалцхар эс бәәхнь лавта.

Болв эн хамг көдлмшч, угатя улст эврәннь хөв-җирһлин төлә кеҗәх ноолданднь болн эднә бодлһна серлин өслтднь нөкд болҗ, дамшлт авч, тахшхднь земгә дөңгән күргв. Дүңцүләд келхнь, сөөни өрәл хол давчксн, өр цәәхин өргн дор бәәх кем. Мел ода шарһ нарн һарад, эргнд сәәхрәд, теңгр-һазр уга оңдарад, гегәрәд, цеврдәд, герл чигн, дулан чигн асхрад, әмтә-киитә хамг дуркләд одхнь алдг уга.

Тавдгч бөлг

Хохал зөвәр эртхн серлә. Хәләхнь, аакнь кевтнә. «Акад юмб? Кевтдг күн бишлм»,

—гиҗ санад өөрдхнь, экнь келҗәнә:

—Аакчн, ях-ях, толһаһан өндәлһҗ ядҗанав. Яс-үсм өвдәд, көл-һарм шарклад, хойр нүднәнм деегәр шааһад хатхлад, бийм даргдад, нам көндрх дурн күрхш. Үкрән һарһчк туһлтаһинь...

—Саахм биший?

—Уга, бәг... Дүүрчәнә...

Улан үкр туһл хойран тууһад, хотна малла негдүлчкәд, Хохал хәрҗ аашна. Экиннь келсн «дүүрчәнә... дүүрчәнә....» гиһәд, шуд толһадад тоц-тоц чигн гинә, бум-бум чигн гинә, уурхш. Заагарнь хәләсн, нәәлсн, һанцхн үкрнь дүүрхлә, гесн хаһрна гидг эн. — болад бас ээрнә. — Тиигхлә, цәәһин үсн уга болхнь — негн. Хойр көвүн хоосн үлдҗәхнь — хойр... Яһдмб?.. Яһсн сән болна гилчи?...

Тиим тоолврт авлгдсн Хохал нам хашаһарн яһҗ орҗ ирсән чигн медсн уга. Үүдән ардан хан гихлә, тернь җаагад, гиҗгвчнь тасрад, дальҗиһәд унҗ одв. Чикләд, ардк

гиҗгвчинь ясад, хәрү тәвтл кесг болв. Тегәд хаша-хаацан эргүләд, тогтнад хәләҗәнә: хүгчрад, эвдрәд бәәҗ. Залу күүнә һар эс күрнә гидг эн. «Хавринла соргаснь хәрәд, күрәд ирхньлә, хашала-хаацнь хамхрха бәәҗлә» гиҗ дуунд ордг сангдҗана. Тер хоорнд «хаврин соргас ирәд кедү болҗанчи?» — гиһәд бас дотрнь хәәкрсн болад бәәнә. — Кехәр седхлә, зав уга билчи? Талдан керг, төрт яһад цаг олдна?..»

Хохал хойр талан оньһад хәләнә: хойр-һурвн бахн үмкрҗ, эрк биш сольх кергтә. Эсклә тедн хуһрад унхла, цуг хаша кевәрн нурхнь лавта. Бас чигн кех, ясх хамгиг темдглҗ авчкад, герүрн орҗ, цәәһән тәвс гиҗ шииднә. Дахлдад, «дүүрчәнә...

дүүрчәнә...» гиһәд, саак эрлзәд одв. «Үсн уга бол, талдан хот-хол бас уга, тиигхлә...

салган орх кергтә, көдлх... Көвүдән яахв? Аакан?.. Ухал, Хохал, арһл.» Сиинцд бәәх бичкн бешт һал орулад, цәәһән нерчкәд, хадм эцк эк хойр талан одад

ирс гиҗәнә. Кесгәс нааран үзәд угав. Бийснь чигн ирхш. Үкрнь саалһдг болхла, невчкн үс сурҗ авхм бәәҗ. Минь тиигҗ санн, цаг үрәхм биш гиһәд һарад йовв.

Ирхлә, эмгн өвгн хойрулн босчксн, цәәһән уулдҗ сууна. Күргән үзн ормалдад одцхав.

—Хохал, яһва? Юн болва?

—Мууха чочҗ бәәхмтә? — болад Хохал инәмсклв. — Мана үкр дүүрсн, невчкн үсн күртхм болвза гиһәд...

—Нег цәәһә үсн эс олдхм биш, — гисн эмгн саналдад, зальврад, — хәәрхн, цаг биш цагла, хар өрлә күрч ирхләчн, одак хойр му зе тас уга болҗ җахан гиһәд...

—Һазрин уга, — Хохал йосар инәҗәнә, — хар өрлә гини? Бийснь кезәнә босчксн, хотан ууһад төгсәҗәсн юмб?..

—Цә у, су, — гиһәд хадм экнь босад, цә кехәр йовна.

—Бәг, адһҗ йовнав. Аак невчк тас уга болад, кевтнә.

—Аа? — хадм экнь дәкәд ормаһад одв. — Худ эмгн тас уга болхла, һурвулн тархговт. Би, өвгн, эднәг орнав. Та бәәс гиҗәһәд, күрәд иртн. Һанцарн энд ю кенәт?

Эмгн үкс босад, үс кеҗ авад, Хохалыг дахад һарв. Хаалһдан эдн ә һарлго, чистустан тоолвртан авлгдсн йовна. «Манахс иигҗ, хоорндан ни бәәдг, мини хөв, му көвүдинм хөв, нег-негндән күчр, — гиҗ Хохал дотран байрлна. — Ууҗасн цәәһән хаяд, дахад һарад бәәвш. Һарлдсн эгч, дү чигн тиигнә гишго. Хамдан цуһар бәәхлә амрхм... Нег үлү, невчкн хоршулсн мөңгн чилҗ йовх... үкр дүүрсн... Эндрин бийднь эднлә күүндәд, үгдән орулҗ үзнәв. Эврән йовад көдлнәв...»

Хохал хадм эктәһән күрч ирнә.

—Оо, усн буслад, ширгәд бәәҗ, — гиһәд деернь ус немх саната, Хохал суулһур өөрдҗ йовна.

—Күргн, зогсҗа, — болҗана, хадм экнь тендәс нег ааһ авад, хәәснүр одад, буслсн уснас кеҗ авчана, — ода нем деернь, цә чанхм... Энүг тос тәвәд, самрад, худ эмгнд өгхмн...

Тер хоорнд яхлсн Өлзә, нег ачан көтлсн, наадкинь һар деерән авсн, һарад ирв.

—Толһам хойр әңгрәд, луг-луг гиһәд… яс-үсм өвдәд, салга давсиг юм үлдәл уга зөөснәс хол дор...

—Аака, кевтх билт... — гиҗ Хохал эк талан өөрдәд, бичкн көвүһән авч йовна.

—Ичкевт, гегән цаһан өдрәр яһҗ кевтхви, эс дассн юмн болхш, эвгә бийнь...

—Та, худ эмгн, царцсн болхт. Невчкн ширгәсн ус ууһад, бичкн көлс һарһҗ үзтн, тәвгдхт...

Һазаһас Амха орад ирв. Мендләд, тедүкн сууһад, эн-тер гисн болҗаһад, хавтхасн бичкн багла һарһв.

—Һәрә чамд илгәҗ, — гиһәд терүгән Хохалд өгчәнә. — Эрктнә нег залу балһснас йовсн, манад хонад, йовҗ одва.

—Һәрә гинтә? — Хохал сарвлзад одв. Баглаг авад, секн байрлад: — Соньн!.. Соньн илгәҗ!.. — гиҗәнә.

—Умшич, соңсий? — болҗ Амха сурҗана.

Хохал соньниг авад, умшхас урд кесг эргүләд, йир оньһҗ шинҗлҗәнә. Зөвәр тагчг болҗаһад: — Хальмг соньн, «Өөрдин зәңг»— гиҗәнә. — 1915 җилин ноябрин 15 өдр һарч. Очра Номт гидг күн һар тәвҗ.

—Зогс, зогс, одак, әмтн келәд, шуугад бәәдг: «Ноха, сурһуль сурад, нерән соляд, номт болҗ гидг, энчн эс болвас? — гиҗ Амха бодҗана. — Нә, тегәд юн гиҗ бичҗәнә? Тер залуһин келәр болхла, хальмгудыг хамцулх төр балһснд хаһлҗадгчн гинә.

Хохал орҗ аашсн хадм эцкән үзәд, ормасн босад, суутн гиҗәнә. Өвгн мендләд, суув. — Зуг эн соньнаар болхла, бидн саак кевәрн... Тенд, энд йовсн хальмгудыг, теегинлә хамцулад, нег кеһәд, эврән, талын үлмән уга бәәдгәр кехмн гивчн, байннойнла, зардг-даҗрдг хамгла ноолдх, көдлмшч, тәрәч улсла чидлән негдүлх төр мел тәвҗәхш. Хальмг болтха, хар толһата болтха, нань юмн. Керг угачн. А хальмгт хальмг бәәхиг тас көндәҗәхш. Келхд таниг Амха, Очкала яһҗ хамцулхмб?

—Хәрнь гиһич! — Амха инәҗәнә. — Цар кевтә негнь уралан, шуд мөлкҗәһәд чигн чирхлә, цаяха кевтә цаадкнь хооран дәвәд, усар орхан хәәх. Тиигҗ эс йилһдгәрн, терүг эс көндәдгәрн, эн соньнчн мана биш, теднә болхдан шаху.

—Чи ма хойрт, Амха, хара зөңдән бүкл соньн биш, тәмк орах чимк цаас күн өгшго, — гиҗ Хохалын хадм эцк инәҗәнә, — теднәс өңгәр юм хәәһәд бәәх.

—Уга, Мәңкр, бийтн соньн авхар, келҗәхшв, — Амха толһаһан зәәлҗәнә. — Хальмг соньн һардг болсн, тиигхлә, хальмгудын, эгл улсин сә хәәх гиҗ санлав, нам нәәлләв.

—Мууха юмбчи? Кен чамла зөвәрн хувалцхар бәәхмб? Очка, Түмн эдний? Хавтхан икәр аңһалһҗа...

Дарунь цә болв. Амха, Мәңкр, Хохал һурвн деер зерглсн, хойр худ эмгн дораһар сөгдсн цә уулдҗана. Болв залусин күр зогсҗахш, хәрнь улм давад өргҗәд, нам эс көндәҗәх төр уга гим.

Кесг болчксна хөөн. — Нә иигәд болҗана, — гиһәд Амха ормасн босв. — Цәәдтн ханҗанав, сән-сәәхн бәәҗәтн...

—Та көгшә, невчк түрд гиҗәлт, — болҗ Хохал сурҗана, — зөвчлх нег төр бәәнә. Амха доран суув. Хохал босад, тедүкн суусн бичкн көвүһән авад, толһаһинь иләд,

үнрчләд, гиҗгинь мааҗсн болад бәәнә. Тедүкн наачасн Ваня-Маца бас босад, эцкүрн гүүҗ ирәд, шахлдад оркв.

— Ода манд, — Хохал хойр көвүһән зааҗана, — мини эк, Булһашин эк-эцк гисн

әдл цаг. Кень чигн кергтә, кень чигн хәәртә. Тер учрар ухалад бәәхнь, бидн хамдан, нег өрк-бүл болад, нег герт багтад бәәдг болхнь, намд амр, көвүст сән. Үлгүринь келхлә, мана үкр дүүрч одсн, цәәһин үсн уга. Хәәҗ теснә гидг берк. Эндр аак толһам гиһәд, босҗ ядад кевтнә. Эн хойрас урд, бийнь түрн гиҗәнә. Өөрнь намас оңдан нег ус ширгәҗ өгх күн уга болҗана. Та хойр сахмадад, нөкд болхар гүүлдхт. Зуг яһҗ гүүҗ тесхмб? Маңһдур тадн гийә, тас уга болхла, бас тер. Тиигхлә, мини келхәр бәәхм — нег гертән цуһар бәәлдий. Нег-негндән баран болад, нүдн-амн болад... Зөв гихләтн, би йовад көдлнәв, мөңг болһнав. Яһҗ иигәд, гер эргәд кевтхв? Аакдан чигн, эднд чигн тоолвран келәд уга биләв. Манас нуува, бийнь ухалад, манар кү кесн уга гиҗ, кентн чигн бичә өөлтн. Мел сурҗахм тер. Бас негнь эн хойран өскҗ авх кергтә. Хәрнь му чидлтә улс хоорндан ни-негн болхла, теднә чидл немәд бәәдг зөвтә. Бәәс гихлә, көвүд өсх, керглгдх хамг дала. Тиигхлә, би көдлх зөвтәв. Чик, йов гихләтн, мел ода чигн йовнав. Тадниг хамдан бәәхлә, седкл төвкнүн йовхв. Нег-негән хәләлдәд, ачнр-зеенрән өскәд, ни-негн бәәхләтн, намд талдан җирһл керг уга. Хәрнь тер.

Хохал үгән төгсәв. Наадкснь бас ду һарчахш. Күн болһн, тус-тустан, эврәннь кирцәһәр чиңнүрдҗәнә. Хохал чигн адһаҗахш.

—Көвүнә келсн орта, — гиҗ Амха келәд, Мәңкр тал хәләҗәнә. — Яах-кеехән эврән медтн, болв Хохалын тоолвр намд таасгдҗана.

—Седклдчн күргн ханҗанав, — Мәңкр хоолан ясад, эмгн талан колс гиһәд оркв,

—һанцхн экән биш, көвүдән биш, ма хойрин тускар бас ухалад, тоолад йовдгчн айта. Көдлхнь, мөңг болһхнь, нуувр уга, һанцхн Хохал. Кемр бидн тал-талдан бәәлдхлә, йовҗ көдлх биш, гилҗиҗ һарч чадшго. Тиигхлә, хавсн нурһндан түшдг гиһәд, маднд хам бәәснәс сәнь, ирлцңгүнь уга. Зуг, күргн, чамас сурхм негн — кенәдән бәәйә?

—Ю әәҗәнәв, энд бәәл уга яах билә? Хохалынд гиһәд, нам келхд ке... — гиҗ эмгнь хүвән келв.

* * *

Криштафович ик ширә һатцасн босад, секәтә терзд күрсн, цааһан ю үзҗ, һәәхҗәхнь медгдҗәхш. Болв тоолврнь талдан төрт авлгдсн, ардан сууснд нурһан өгдг болвчн, терүнлә хүүвлҗәсн кергән төгсәһәд уга төләдән, келн бәәнә:

— Тана келҗәсн, хәәртә Санҗ, орта, нам зөвтә. Хальмг засгин, та ма хойрин гийә, күцәх эркн төрмүдин негнь — эрдм-сурһуль делгрүлх керг. Эсклә Криштафович Баянов хойр «хоосн амн — холтхсн бөглә», юңгад гихлә, «хойр көләрн дегц доһлҗана».

«Мууха кевтә үлгүр орлцулад ирвә эн? — гиҗ Санҗ Баянов өврсн, инрлин ар нурһнаснь аҗглҗ сууна. — Арһта болхнь, чамаг инрл, шуд зальгчкх биләв. Зуг хоолдм көндлң теегләд, хот болшго. Һар, көл ахрдҗ генүлнә. Илднь келҗ, үүг бийинь хоос дахулхд юмн биш, һанз тәмк, болв мел тус уга. Ормднь намаг күн тәвшгог йир тодрха медүв. Тундутов, Тюмень эдн белн. Тедн орҗ гихлә, төвкнүн җирһл мини чиләд, төрән гееһәд, нерән зальгад, тархм ил. Тиигхлә, яһдг-кегдг болвчн, инрлин өөр, сүүдртнь багтҗ йовсн, намд хөвдән батта. Ахрар келҗ, энүгән эргүлхәс нань

ааль уга».

Минь иигҗ сансн бийнь, тагчг дегд ударсн учрар, яахв гихләрн, Санҗ Баянов ормасн босад, өөрдҗ йовна.

—Борис Эммануилович, цааһан юн ик өврмҗтә юм үзҗәнтә?

—Цаадкнь сурврт хәрү өгл уга, эргн келнә:

—Хальмг сурһульмудар көдлдг багшнр хураһад, невчк сурһхмн гиснтн чик. Тер туск хашңдҗана гиснтн бас лавта. Зуг цааранднь ясрулхин төлә, эрдм-сурһулин халхиг кенд даалһҗ болх? Танд?..

—Хм, — гиһәд, Санҗ Баянов мусхлзад авб. — Эмчәс эс болхла, йосч юуһан кех гиҗәнтә? Би болхла, Борис Эммануилович, һардвринь сольхмн гиҗ нам ам аңһасн угав. Сансн чигн угав. Эрүл-мендин болн эрдм-сурһулин халхс гиһәд, хойрулн биш, тус-тустан чигн, земгә-земгә ацан. Хәләһәд, тоолхнь, нам тәвм дүңгә талдан күн уга. Тиим болдг, Борис Эммануилович, ма хойран алдг. Та чигн, би чигн, татуһар невчк оньган тусхасна аш. Һанцхн күн деер ачад хуурсн... тер эврә меддгән — эрүл-мендин халхиг болсарнь ахлулсн... тегәд, мини келхәр бәәхм эн. Багшнриг дуудхмн. Сурһхмн. Хальмгин тууҗ күртл теднд заах кергтә. Эсклә, юуһинь нуухв, багшнр нурһлҗ орс күүкд, альдас, яһҗ тууҗ мана меддмб? Зәрмнь нам хальмгиг шин үзҗәхдән арашго. Тер төләд зөв гихләтн би багштн Владимирцовиг наар гинәв. Әвртә медрлтә, сәәхн келдг күн.

—Намий? — гиҗ Криштафович соньмсҗана. — Альдасви?

—Пиитрин ик сурһуляс, моңһл, хальмг тууҗиг күчтә меддг номт. Мана тууҗ, гидгтн, хәәртә Борис Эммануилович, юуһинь келхв, күчр гихәс, талдан үг уга. Кемр Борис Яковлевич зөв гиһәд, ирсн цагтнь, би өдр болһн оч соңсх биләв. Тедү дүңгә соньн! Таниг бас соңстха гиҗ сурхар...

...Нутг болһнас хальмг сурһульмудын багшнр ирсн, 30 һар күн хурв. Тедн дунд дөрвхн хальмг йовна, наадкснь мел орс күүкд. Негл наар гиһәд, әмт дуудад хурасн хөөннь, юн-күн болвчн, көдлмшән эклх кергтәлм. Тегәд яһий-кегий гиһәд, зөвчлсн болҗаһад, иигҗ шииднә: багшнрин медрл, дамшлт өөдлүлх сурһулиг хургар эклх болна.

Хургт хәләхнь, талдан балһсдар сурдг оютнр чигн үзгднә. Әәдрхнд бәәснь нурһлҗ ирлдҗ. Хургиг Криштафович Баянов хойр толһалҗана. Хойр гихәс, эднлә хамдан, деер, бас нег күн сууна. Кень медгдхш. Хаҗудкслаһан ду һархш, нам көндрхш, зуг бәәҗ-бәәҗәһәд козлдуран өөдән кеһәд, ясад оркхас биш.

«Эрдм-сурһулин бәәдл Хальмг таңһчд болн терүг ясрулх эв-арһин туск» төрәр илдкл кегдв. «Урднь хальмгуд ямр дүңгә түрү-зүдү, харңһу йовсн болхла, — гиҗәнә,

—ода, хаана йосна харачнь хамх туссна хөөн, цуг олна сә хәәсн, нег үлү, угатя, яду улсин төлә, теднә бәәдл, җирһл ясрулхин төлә, өдринь өдр гил уга, сөөһинь сө гил уга үүлддг Цаг зуурин засг гиһәд һарсн, түүнә нилчәр, түүнә килмҗәр, түүнә дөңгдамҗгар Хальмг теегт эрдм-сурһуль экләд делгрлт авчахинь тадн эврән үзҗәнәт. Үзх биш, эврсән тер хамгиг күн болһна толһад орулхар, теднә серлинь гегәрүлхәр шунҗахтн ил. Энтн эклцнь. Цаарлх дутман эрдм-сурһуль улм өсәд, өргҗәд, эң зах уга мана теегәр делгрәд, булң болһарнь шурһад, гегән-герл делгрәд одхнь алдг уга».

Илдкл төгсв. Хурсн улс альх ташад, невчк шуугсн болад бәәв. Невчк әмтн төвкнхлә, Криштафович босад, һаран өргҗәнә: түрд гитн, оньглтн гиҗәнә.

—Би, буру эс гихләтн, холас ирсн гиичд үг өгхәр седҗәнәв, — гиҗ келәд, зүсвр залу тал хәләһәд оркв. — Пиитрин ик сурһулин багштн Борис Яковлевич Владимирцов. Мана үрврт багтад, зөвән өгәд, нааран ирҗ таднд моңһл, хальмг улсин урн үгин зөөрин тускар келҗ, цәәлһҗ өгх болснднь, делкәд, нер туурсн номтд, мана хәәртә гиичд, хальмг улсин болн таңһчин засгин нерн деерәс ханлт өргҗәнәв. Борис Яковлевич, танд үг... Цуһар чигн ниргүләд альх ташҗана.

Хәр залу босад, түрүләд Криштафовичд, дарунь хурсн улст хансар, кесг саамлад гекәд оркв. Тиигчкәд, экләд келәд бәәв:

—Хальмг засг наар гихләнь, хальмг сурһульмудын багшнрла харһад, эднд урн үгин тууҗас келҗ өг гихләнь, иим йовдл нань кезә нанд учрна гиҗ санад, нам кех зөвәр керг бәәсән үлдәчкәд, ирсм эн. — Цуһар ниргүләд альх ташҗана. Эмәсн, ичсн болсн Владимирцов кесг саамлад, цань уга хансар гекәд чигн бәәнә.

—Тадн хальмг сурһульмудар көдлдг төләдән, кенә күүкдлә, яһад көдлҗәхән медҗл бәәхговт, болв теднә уул авг-бәрцинь, заң-бәәринь, эрдм-герлинь медв гиҗ кендтн болвчн йир үлүдшго. Тер хамгиг медх, дасхд, урн үгин чинр гидг кемҗән уга. Хальмг улсин урн үг болхла, уурхан саң гиҗ келм зөөр. Тер тускдан Хальмг һазр Индяс тату биш гиһәд, дүңцүләд келчксн бәәнә. Тууль, түүкнь хальмгудын басл чигн утхта, тодрха учрта деерән күчр хурц, нәрн, төв төләдән, цуг делкән урн үгин эркн гиснә түрүн зергләнд онц орм эзлҗәхнь лавта.

Хәләхнь, тадна кесгтн мусхлзад, далаһар эс итксн бәәдлтә бәәнәт. Би наснани эгцән өрәлинь эн төр шинҗлхд һарһсн, кедү бас чигн орчлң деер йовх болнав, түүгән кевтнь минь энүнд гиһәд нерәдәд хуурсн күн, һә болтха, мисхл чигн үлү келсн угав. Тегәд келсндм ода деерән иткит гиҗ сурҗанав, а цааранднь бийстн медәд авхларан зогсшгот, эврән келхт, заахт... — Дәкн цуһар ниргүләд альх ташҗана.

—Терүндм герч болхнь, келхд, Александр Сергеевич Пушкин. «Капитанск күүкндән» эн үлгүр келҗ, һәрд керә хойрин туск хальмг домг орулсиг тадн меддг болхт. Тиигхләрн әәҗ, чичрҗ әмд йовхар, ахр чигн болтха җирһл, зуг зөргтә, омгта болтха гисн учрта тер домгиг, Емельян Пугачев таасҗ: «Нә, хальмг тууль ямаран?» гиҗ бахтсар бичнәлм. Му болхла, соньн биш болхла, Пушкин түүг заах бәәсний?

Хальмгуд нүүҗ дассн улсинь нама уга меддг болхт. Зуг эдниг юунас чигн хоосн, зерлг кевәрн йова улс гиҗ келхәр, дөөглхәр седдг хаҗһр. Хальмг болснасн авн тууҗин гүдүд йовдг төләдән, күчр-күчр үүл-йовдлла харһҗ ю эс үзҗ, медсн гинәт? Эдн, наадк чигн моңһлмуд кевтә, цагтан буддийск, индо-төвд сойл медҗ, дасҗ йовсндан, эрдмнь дала. Келхд, эднә «Җаңһр» гиһәд басл чигн сәәхн үндстә, цуг улсин седкл, уха илдксн, күслинь магтсн:

Үкл уга мөңкин орта, Үрглҗд хөрн тавн насни дүрәр бәәдг, Үвл уга хаврин кевәр.

Зун уга намрар,

Даарх киитн угаһар, Халх халун угаһар, Сер-сер гисн салькта, Бүр-бүр гисн хурта Бумбин орн болна,

— гиһәд, беркл шимтә, цань уга айста, янзта үүдәвр. Кемр харһҗ гилә, кентн чигн бичә хаҗуһарнь һартн. Соңстн, умштн, тодлтн, чилшго зөөр!.. Би иигәд үгән төгсәҗәнәв. Ханҗанав, оньгдтн, цааранднь келх дала, тернь өдр-бүрин төр.

Түүгинь мел гетҗәсн мет цуһар босад, цань уга ни-негн кевәр ниргүлҗ альх ташв. Багштн басл чигн эмәсәр саамлҗ гекәд, хойр һаран зүркн тусан бәрәд, беркл кевәр ханҗахан медүлв.

Криштафович босад, альх ташлһн уурхиг күләҗәнә, болв тернь номһрҗахш. Болшго болад, эн һаран өргәд, «зогсатн», гих докъялв. Тегәд, невчк әмтн төвкнхлә, зөвәр чаңһар келҗәнә:

—Үг келх күн бәәни? — захас зах күртл нүднь гүүдгләд, бүрткәд йовна. — Нә, кен келнә? Бичә эмәтн, хәрнь, ар һазрас ирсн тадниг соңсхла, юн дуту-дунд бәәхинь бидн медхлә, кергт туслхас биш, һару уга. Кен?..

Олн дундас баахн көвүн босад, зөв сурҗахмн уга, индр тал һарч ирн, экләд келәд бәәв:

—Минь ода соңссн илдкләр болхла, мана таңһчд эрдм-сурһуль гидг, Иҗл кевтә, эргән цокад бәәдг чигн. Цааранднь ясрх чигн биз, болв ода деерән мел тиим бишнь нуувр уга...

—Та, — гиһәд Криштафович келҗәсн көвүн тал зааҗана, кен гидг күүһән, альдас йовсан, ямаран сурһульд көдлдгән келдговт.

—Би, тана зергәс, сурһульд көдлдм угав. Оютн. Болв эрдм-сурһуль ямр бәәх, яахла сән болх төриг эврәннь керг гиҗ тоолад боссм тер. Тегәд келхм: урдкар болхла, ода невчк деер, энд-тенд цөн сурһуль секгдсн, көвүд-күүкд сурчахнь айта. Зуг теднд

юзаадгнь, яһҗ заадгнь, кен заадгнь илдклд эс орснь йир һундлта. Хаана йосна цагт хальмгуд эврә келәр дасдг уга бәәсн, нам сурһульчнр эврәһәрн бичә келтхә гиҗ, кесг зүсн засг бәәсн... Теднәс хамгин үүсрт угань — эврәһәрн келсн сурһульчин күзүнд «эн хальмгар келчквә!» гисн мод өлгдг.. тиимнь тегәд хот уга үлддг бәәсн... Басл күчр зовлң бәәҗ гихәс, нань үг олдхш. Хотнас ирсн хальмг көвүн орсаһар меддг уга. Балһснас ирсн орс багш хальмгаһар меддг уга. Ямаран үүл!..

Болв ода чигн далаһар ясрсн уга гихәр. Күзүнднь юм эс өлгдг болвчн, бичкдүд саак кевәрн эврәһәрн дасхш, юңгад гихлә, хальмг кел меддг багшнр уга. Хәләлт, наар гисн һуч һар багшнр дундтн, һурвн-дөрвхн хальмг йовна. Эн юмб гихлә? Хальмгудыг күн керглҗ, өөдән сурһульд эс йовулдгин үүл. Эрдм-сурһулин халхиг, манаһар болхнь, эрк биш меддг, чадх күүнд даалһх кергтә. Эсклә эндрк илдклд орсар әвр болад, эргүләд хәләхнь, өмнк кевәрн өргәрн дөңнәд, өргҗлт, өслт уга бәәхнь тер. Келҗ, келҗ, таңһчин засг эрдм-сурһулин төрт йосар оньган эс өгтл, багшнр белдҗ, сурһлһна тускиг күцц эс ясрултл, хавар уга.

Көвүн үгән төгскәд, бууҗ, йовна, альх ташлдад, әмтн авад һарад бәәцхәнә. «Мини келсиг иигҗ таасҗадм болхви? — гиһәд, толһаднь эрлзәд одна. Юн дала юм келүв? Багштн болхла, учр ондан! Ээ...» — Эн хәрү эргәд, дәкн индр деер һарад ирв. Альх ташдг уурад, энд-тенд инәлдҗәнә. «Таасгдҗ!.. Буухар седҗәхш!» Болв көвүн төртән авчахш. Хургин залвр тал хәләһәд, келҗәнә: — мини гем, үгән үүгәр эклх күн биләв. Яахв, алдг орад одв, тегәд, мана хәәртә гиичәс, багштн Владимирцовас эндүһән сурҗанав. Келсн үгднь, кесн соньн соңсхвртнь үнн седкләсн халун, хальмг ханлт өргҗәнәв, — гиһәд көвүн багштн тал хәләҗ хойр һаран зүркндән бәрәд, гекв. Тиигхләг дәкн цуһар ниргәд альх ташлдв.

—Үг сурҗанав, — гиһәд, баахн орс күүкн босв. Цуһар энүн тал ормалдад одв. Күүкн тер хамгиг төртән авчахш, индр деер һарч ирн келҗәнә: — Екатерина Романовна Подосинникова, багшв. Тер төләд энд һарчах күүндвр нанд йир өөрхн болсн учрар, орлцл уга бәәҗ, болшго. Мини өмн келсн көвүн, неринь медхшв, йир чик келв...

—Яһҗ эс меддмтә, Подосинникова? — гиҗ Санҗ Баянов эндәс хәәкрҗәнә. — Хальмгин хутхач хамгинь, цугинь таньдг күн...

—Базрт барахло хулдҗахшт, яһҗахмта, хәәкрәд бәәх? — болҗ хәрү өгәд, күүкн цаарлҗана. — Эрдм-сурһулин халхиг эрк биш ясрулх кергтә. Хаана йосн хамх тусдг болвчн, түүнә диг-дарань, авг-бәрцнь ода чигн бәәһәнь, йир һундлта, нам әәмшгтә. Эврсән үзвт, мини өмн келсн оютниг яһв? Түүнә келснд юн хаҗһр билә? Экнәсн сүл күртлән мел үнн. Зуг үнниг келсн күүг ахлдгуд таасҗахш. Иигҗ бидн эрдм-сурһуль делгрүлҗ чаддм биш...

Санҗ Баянов цаас эрәлсн болла, Криштафовичд өгчкв. Тернь авад умшҗана: «Энтн күчр хутхач, совдепас, туугддг Будаевин өөрхн үүрнь билә. Балһснд багшлна».

Криштафович босад, үг келҗәсн күүкн тал өргәрн заңһн, келҗәнә:

—Үгинь соңсад суухла, үлү сәәхн. Келҗ, келҗ, та, Екатерина Романовна, Иҗлд өөмҗ авчкад, ик модна сүүдрт сууһад, инәх, амрх... Хальмгуд теегтән халад, харлад, шатад... Күүкдинь сурһдг багшнр уга түрх... Та, медрлтә, дамшлтта багш, йовхм болвзат?

—Йовнав, тана зергәс, йов гисн һазруртн йовнав. Юн чигн чик тоолврта, чик хәләцтә багш, тиим ик чинртә даалһврас уга гишго. Харңһу тамас әмт гетлгнә гидг, гегә орулна гидг, минь түүнәс ахлх нань эркн күсл бәәхий?

Цуһар ниргүлҗ альх ташад, күүкнә келсиг әврә кевәр дөңнв.

* * *

Баһудахн на-ца гилдәд, шууглдад одв. Цергт гиҗ дәәнә халхар көдлмш келһхәр авч одсн көвүд, залус хәрҗ ирсн учрар, цуһар чигн көл-толһа уга гилтә бәәнә. Күн болһнла оч чирәцҗ харһад мендлдг, яһҗ йовҗ ирсинь улан амаран сурдг авъяс, кезән-кезәнә зокалд тохрсн, кен түүг ода эвддмб?

Байр, өргмҗ, өврмҗ гидг дала. Болв һашудад, ууляд, урсад, салврад бәәдгнь чигн хара биш. Кесг-кесгнь яһсн хөв тату юмс бәәсмб, көөркс! — тооснь кииссн һазрнь

тер бәәсн болхгов, кеер, тенд. Хальмг теегәсн холд, күүнә һазрт ясан хаюлҗ. Теднә өрк-бүлнь, элгн-саднь, келсн күүкднь яһҗ эс харм төрхмб? Яһад эс һундхмб?

Отельдан өвгнә тавн көвүнәс һурвнь йовад — Поштр, Балдр, Шарманҗ гиһәд — һурвулн ирсн, бичкн гернь өрггдәд һарн гиҗәнә. Эдниг һар, нүүрән уһаһад, неҗәд шаазң цә уух хоорнд гер дүүрч одв. Садн-элгәрн бийснь баһ биш, гүүлдәд күрч ирсн, деернь мел немәд бәәхәс биш, цөөрхш. Мендинь медәд, ю-кү соңсад һардг. Ода болхла, улм батрад, суулдад бәәнә. Өвгдүд гихлә хәрнь — көвүд, келн бәәтн үзснсоңсснасн, — гиҗ сурад, хоолан яслдад, сууцхана.

—Ай, юуһинь ода келхв, мел иигәд үзвидн, —Поштр өргән зааҗана, — теңгр хәләһәд, менд орҗ ирүвидн гихәс...

—Тиигхлә чи кел, Балдр, көгшәсиг тевчх кергтә, — болҗ эцкнь хойрдгч көвүһән, ирсн һурвна дундкинь, сурҗана, — чамаг соңсхдан эдн дурталм...

Тернь бас учрта. Балдр насарн баһ болвчн, зөвәр нигт, бичкнәсн земгә соңсврта, бод гисн, келәд оркхларн кениг чигн авлм, тууль, тууҗ, түүк хамгиг сән меддг, «Җаңһриг» кевтнь келн дуулдг төләдән, көгшәст йир таасгддм. Тегәд чигн өвгд энүг баһаснь ханьдан орулҗ, хоорндан суулһҗ, күүрәс дутадмн биш.

Балдр невчк тулсн болҗаһад, генткн инәҗәнә.

—Басл генн бәәҗвидн, — гиһәд толһаһарн зәәләд оркв. — Тегәд Әәдрхнәс маниг төмр хаалһар, Шартуһар дамҗулад, Харьков балһснд авад ирв. Тенд дәәнә халхар көдлмш келһнә залвр бәәҗ. Тегәд түүг хәәҗ йовнавидн. Бортхр девлтә, боршмгта, шурд-шурд гилдәд, балһсн сәәхнинь юуһан келхв, энд-тендән ормалдад һәәхҗәнәвидн. Генткн негмдн келҗәнә: «Дәрк, дәрк эн уульнцин цевриг, нам торһ өмсчкәд көлврҗ болхмн...». Тиигхлә талдан негнь, таг зогсад, — арһулдтн, манахс, энтн күн йовдг һазр болхий?» — гиҗәнә. Тулад зогслдад бәәвидн. Хәләхнь, әмтн йовлдад, нааран-цааран сольвлдад... Зөвәр болҗаһад, бидн бас йовдгмдн тер.

Тенд талын келн-әмтиг дигләд, баг-багар дәәнә һазрур йовулдг сәнҗ. Бидн 402 Инородческ дружин болад, 500 хальмг, мел теңгс көвәхн, Волынь тал, Луцк балһс орсн, йосн халдан, дәлллдәнә иргднь, арвн тавн — хөрн дууна ард бәәвидн. Бәәвидн гихәс, бүкл взвод маниг харҗ хәләдг... церг гих нертә болхас биш, түүрмәс тату биш билә. Сотнь болһиг, дружинд — тавн сотнь, буута хойр салдс дахҗ көдлгдм, бәәдлнь маниг иткдг уга бәәҗ биший. Эсклә зулад хәрҗ одх, эсклә юм кел уга суулдх гиһәд.

Болв тер салдсмудла, наадкслань чигн, угатя бийд йилһл бәәхш, йир сән бәәдг биләвидн. Нам түрүн зергләнәс невчк амрхар һарч ирсн хамгнь, манд, көөркс, җилвтдм...

—Түрүн зерглән гиснчн юмб? — болҗ Лееҗн өвгн соньмсҗана.

—Маниг ирхин өмн, көгшә, икл бәрлдән болсн бәәҗ, — гиҗ Балдр келҗәнә, — Луцк таслвр гиһәд, орсин Нәәмдгч әәрм австро-венгерск Дөрвдгч әәрмиг күүчәд, өргндән арвн зурһан дуунад фронтыг тес цокҗ. Тиигхлә, немшнр на-ца энд-тендәс церг көөһәд авч ирәд, күчр сөрлт өгәд, орс әәрмиг Киселин гидг деер зогсана. Зөвәр һарула харһсн, чидл-чимгнь хәрсн әәрм йосар даңдна. Цааранднь дәврҗ хортыг көөх болхла, икл чидл, зер-зев хурах кергтә. Юуһар тер хамгиг зөөхмб? Тегәд арвн тавн дууна төмр хаалһ кех болҗ шиидсн, терүг мана дружин күцәснь тер.

Көдлмш күнд, хот-хол му, хувцн-хунр гиигн, басл муулян эдлвидн. Көрә һазриг күрз авхш, чичх, чавчх, нам болшго болхлань, һал зергләд, невчк хәәлүлҗәһәд, чичүр, кирк авад ордг биләвидн.

—Тендтн, тегәд, эрволюц болви? — гиҗ дәкн Лееҗн сурҗана.

—Болад бидн ирҗ йовнм, — Балдр кесг юм дотран сергәҗ йовх өңгтә, мусхлзад, ах-дү хойр талан хәләһәд оркв. — Хааг авад хайчкҗ гиһәд бичкн җирклән һарв. Күн иткх биш, соңсхдан әәнә. Салдсмуд дораһар манас сурна, бидн — теднәс. Цуһар чигн эс медсн бәәдл һарһнавидн. Мана өөр нег бух амрлһнд бәәлә, бухихн чигн юм медхш. Тиигҗәхнь, маниг на-ца хураһад, тер бух тал көөһәд авад һарв. Ирхлә, бух кевәрн зогсчксн бәәнә. Маниг ардаһарнь зогсаһад оркв. «Смирна!.. Махлаһан авта-ан!» болад закҗана. Орс гелң һарч ирәд, ута паанцглулад, у ханцарн сәрвкүләд: «Мана бурхн әрүн... Мөргий оларн теңгртән»... — гиһәд бийнь кирслв. Бух кевәрн бас кирслҗәнә. «Бидн яахмб?.. Мөргхм-угав?..» — гилдсн болад одв. Хәләхнь, мана геңгә — Сахалян Басң бас орсаһар кирсләд, нер уга. Манд юмб? Инәлдҗәһәд, шигшиг гилдҗәһәд, кирсләд бәәнәвидн.

Зөвәр болсна хөөн, цаһан бор мөрн деер цевкәрәд орксн инрл, дивизин толһач, һарад ирв. Цаһан буурл сахлыг хойр әңгләд самлсн, өрчнь — мел кирсмүд, өндлзәд, дөрә ишклҗ босад, деерән цаһан цаас үзүләд, келҗәнә:

—Дүүнр минь, мана ахин ах зерг, богд хан Никола Александрович ода уга, хоосн үлдвидн...

Цаһан цаасарн, суңһуг бәәҗ биший, ора деерән дайлад, инрл ду тәвәд уульҗана. Хавтхасн цаһан альчур һарһад, хойр нүдән селн арчад бәәнә.

—Үүлнь күцнә гидг тер!.. Оңх одна гидг тер!.. — гиһәд тал дундаһар хәәкрәд орксн, дүүрән болад одв.

Салдсмуд сүрдсн өңгтә, меш-меләкн зогслдсн, бидн болхла, нам кииһән чигн авчахшвидн.

Ки давхцҗана! Тиигҗәхнь көгҗм күңкнәд, эргнд шуд көл көдләд бәәнә. Меекә хамгнь, невчк уйн һарнь, ууляд, нульмсндан күч күрч ядҗана. Бухд чигн, маднд чигн

—яахнь медгдхш: делсҗәх туг хәләхнь, аль делврҗәх инрлиг соңсхнь...

—Дүүнр, хуучн йосн, хуучн диг-даран хуурла... — Инрл альчуртан нииһәд, сахлан мошкҗ йовна. — Ямиг магтдг уурла... Өөдән зергәс, әрүн зергәс гидг тоот әрллә... Инрлин зергәс, бухчин зергәс, толһачин зергәс гидг.. Сулдхвр гидг эн, ода цуһар тегш... Болв келхәр бәәхм, сурхар — андһаран альд чигн, кезә чигн мартхм биш. Тодлтн, дүүнр, мана ээҗ-Әрәсә, бидн болхла — түүнә көвүднь...

—Ура! Ура! Ура! — гиһәд, һурв саамлад бух хәәкрсн, һазр чичрсн болад одв. Бидн чигн дахн байслдад, бас дутҗахшвидн.

Көгҗм тер хәәкрлдәг дарад хаяд бәәнә. Инрл хоолан ясҗ авчкад, дәкн келҗәнә:

—Дүрмән бичә эвд, ухаһан бичә соль, бурхндан итк, төрскән хар... Тадн, Әрәсән итклтә гисн үрднь, орсин орна нернь болн туурмҗнь... Тана баатр зөрмгт делкә кевәрн җилвтнә... Түүгән мартад керг уга, хәрнь, улм...

Бас чигн ниргәд, шуугад, бух кевәрн нег дууһар:

—Ура! Ура! Ура! — гиһәд, тер заагт бас чигн тодрха, нег мөслсн кевәр, үнн

седкләсн дөңнҗ хәәкрлдсн йилһрәд бәәнә:

—Цуһар күчр энрләвидн!

—Цусан чигн асхвидн!

—Болҗана!.. Хан хәрү хәләл уга одтха!..

Көгшн инрл ээлттә үгәрн салдсин седкл көндәҗ, мел үзгдәд, соңсгдад уга юм учрав. Кезән-кезәнәс салдсла модар, ташмгар күчлҗ күүндхәс биш, кен иигдг билә? Ода инрлин келәд, һарһад бәәснь, нам толһад багтхш — цуһар тегш, итклтә үрд, туурмҗ гиһәд...

Тернь баһ гисн кевтә, инрл мөрн деерәс тошҗ бууһад, зергләнд күрәд, өмнән бәәх салдст, — үмслдий, дү көвүн, — гинә. Цаадкнь яахан олҗ ядад, кинь давхцад, чирмчирм гиһәд, улаһад зогсад бәәхләнь, инрл бийнь татч авад, кесг саамлад үмсәд...

Бух чигн, бидн чигн шуд аңһалдад бәәлдәд бәәвидн. Тиигҗ хуучн йосн сольгдснд, хуучн диг-даран хуурснд итквидн.

Цуһар согтуһас дор. Келдгнь дала, келхәр седдгнь бас дала, Сө күртл хүүвләд, хәәкрлдҗ-хәәкрлдҗ, бух андһар өгәд, һар тәвәд, кирс үмсәд, Цаг зуурин засг иткүлҗ, үнн седкләсн, үкхәсн әл уга церглх болв. Эн хамг инрлд күчр таасгдҗана, салдсмудт

— бас.

Сар болад, хойр давад, һурвна нүр үзчквидн. Дән-даҗг гих уга, чилсәр бәәнәвидн. Салдсмуд хотан идчкәд, кевтлднә. Харулдан һарна, хамг үүрмг-заармг даалһвр күцәнә. Бидн бас дала юм кехшвидн. Гер сангдна, гесн эврәһән некнә. Бөөсн, хаана цагинәс татуһар биш, нам давуһар шимҗ, басл гидгәр мууд орна. Киилгән тәәләд, һал деер бәрхлә, үүрмг сумн кевтә, кишвас, унад, таш-таш гиҗ хаһрна.

Зөвллмүд гиһәд һарсн, терүнднь нурһлҗ салдсмуд орсн, хәәкрлдән дала. Бидн бас дураһад эврә зөвлл һарһхмн болвза гихлә мана геңгә «әрлһәтн гивә, нүл, теңгр харах». Эн маниг, арһта болхнь, орс салдсмудла басл харһулшгоһар седдм, зуг һарнь ахрдад, чидлнь күрдм биш.

Тегәд Цаг зуурин засг мана сә хәәҗ, дәәг уурулҗ, төвкнү делдх гисн седкл хоома болҗахинь эврән үзҗ, медҗәнәвидн. Керенский эврәннь нөкднртәһән мана, угатяхарчудын төлә биш, баячудын сә хәәҗәхинь, теднә төлә зүткҗәхинь, салдсмуд манд заадг болв. «Хаалһ мана негн — халдх буутн эн гиһәд, шорарнь һазрт шаачкад, цуһар хәрх кергтә, хаһлх һазр өгтн гиҗ некхмн. Негдәд, оларн, чидлән хам кеһәд, зөрхлә

— манла тесдгнь альдви?... Эсклә минь эн кевәрн; тедн машиһәр гүүлгхлә, бидн өөрнь, арднь дахад бөгчих: тедн шампанск ууһад суухла, бидн босад зогсҗаһад, худгин хар ус уух; тедн хувцна сәәниг, хотын амттаг эдлхлә, чи бийән хәләлч; теднә хавтх мөңгәр күвкәхлә, чини ю дааҗ ядад, хаһрад йовна?» — гидмн. Тиигҗ әвртә дүңцүлт кеҗ, мана аньгдсн нүдиг секҗ гегәрүлдмн.

—Үгин заагт, үн-шаңнь тадна ямаран билә? — гиҗ саак Лееҗн сурҗана. — Хотхоолд күрдг били?

—Күрх биш, көгшә, үлддг билә, — болҗ Шарманҗ инәнә, — ах-дү һурвулн үлдлән мишглә бәәҗ, һурвн мишг мөңгтә, һурниҗ орҗ ирсн... ода яһҗ һарһдм, альдаран кедм гиҗ, мана эцк эс зовхнь...

—Дегд күчрдәд бәәхлә, маниг дуудтха, ирәд нөкд болсвидн, — гисн Лееҗн көл,

һаран тинилһәд, босҗ йовна, — ора болҗ одва, хәрлдий...

— Цуһар бослдад, Лееҗниг дахад һарв. Ах, дү һурвн эдниг үдшәҗ йовна. Шарманҗ зогсад, ахнртан келҗәнә. «Хәләһит, мана теңгрин бийнь талдан... өндр болчкад цевр... одднь ик, ик, герлтә бийнь...»

* * *

Үд кецәһәд, нарн зөвәр хурдндан орчксн кем. Болв көдлмш төгсхәс ода чигн эрт. Хәрнь улм чаңһрад, буслад бәәдг алдн. Юңгад гихлә, ирсн заһста әрвнцсин харулмуд шовалдад бәәнә. Тиигхлә, тедниг өрүн күртл үлдәхмн биш, үкдг-тасрдг болвчн сулдхдг зөвтә юмн. Негдвәр, теңгсәхн адһах: шулуһар хәрү теңгсүр орҗ, белн бәрчксн заһс тендәс авч ирх. Хойрдхла, үкс гиҗ эд-бод эс кехлә, заһсн үрх, эзн таасшго.

Гер деер һанцхн Дорҗ бәәх, хәәсән эргәд, хар цәәһән чанҗана. Терүнлә юн гиҗ күүндхв? Наадксинь кезә көдлмшән чиләҗ ирх гиҗ күләхв? Нааһаснь одн гихлә, сул күн угань ил, цуһар хүв тускан кесн, күүндх биш, нам сәәтр мендлх зав уга болх. Ирхлә, ичр хату, яһдг-кегдг болвчн, оньган гиичд өгх. Эсклә салга зокал эвдрхмн болҗана. Орснь чигн, хальмгнь чигн таасшго, күцц йир сә келшго. Көөркс, көөҗ болшго, хавчхлзлдад, йосар түрх. Тиигҗ тедниг зоваһад, намд тегәд ямаран олз?

Минь тиим тоолврт авлгдсн Хохал шудтан контор тал күрч ирв. Тоочнрин хора секәд, шаһаҗана.

—Менд, Оксаночка!

—Ой, Хохал Манжиевич, мендвт! — гиһәд, күүкн байрлад, дор ормасн босад, гүүҗ, йовна. — Биднтн таниг дуудулхар биләвдн...

—Бидн гисн?

—Даша, Элдәшкә, Миша... би...

—Хүрм кехәр бәәдм болхуговт, а?

Күүкн улаһад, эмәҗ, дорагшан хәләнә.

—Йөрәҗәнәв, Оксаночка, үнн седкләсн. Эс мартсндтн икәр ханҗанав, — гиҗ Хохал байрлҗана, дотрнь шуд уудсн болад, серд гиһәд одна. — Оо, һазр хотаһад, теңгс көлврәд бәәдгәр биилх кергтә!..

—Та, Хохал Манжиевич, удан бәәхвтә?

—Эс көөхләтн... Невчкн көдлмш өгхләтн, нам үлднәв...

—Көөнә гисн юн билә?

—Кен медхв, тадниг ода ямр болситн...

—Тер кевәрн, Хохал Манжиевич, тер кевәрн! — гиһәд залач хойр һаран өмнән телсн, инәһәд, орҗ аашна.

—Мендвт, Сергей Федорович! — Хохал һаран өгәд, маасхлзҗана. — Сән бәәнтә?

—Бидн бәәнәвидн, чи яһҗанчи? Гертксчн яһҗана?

—Үрвәд бәәлднәвидн, альдаран адһхв?

—Зөвәр муурад бәәҗч, өңгчн дала сән биш, — гиҗ залач ашлвр кеҗәнә. — Герин көдлмш гидг залу күүнә төр биш. Меднәв. Күн седкләр сөргдх юмн. Нә, ор, күүндий.

—Оксаночка, нама күләҗә, хамдан йовхм, — болад Хохал залачин хора тал орна.

Залач ормдан одад суув. Өөрән бәәсн сандл тал зааҗана: — Су, нааран су, Хохал

Манжиевич, келн бә, — болҗана. — Бидн иигәдл, урдк кевәрн...

—Ода юуһан таңд келхв? — гиһәд Хохал гүүнәр саналдна, — Ар һазрт, хотнд, юн соньн юмн бәәхв? Би хүвдән гер эргәд, нам гильҗидг уга биләв. Хойр көвүн, көгшн эк... Гергнәм эк-эцк бас медәтә... Йосар үүдәд, болшго болад бәәвә. Арһан бархларн, цуһараһинь негдүләд, нег герт орулсм тер. Яһвчн нег-негндән нүднамн...

Эврән нааран һарад йовсм эн...

—Ирснчн, Хохал Манжиевич сән, зуг ормчн сул биш, — залач саналдҗана, — Новиков гем уга, көдлә...

—Би, Сергей Федорович, бәәр некх санан угав. Ю өгнәт, яһнат, эврән медтн. Көдл гисндтн көдлнәв, ке гиситн кенәв. Тиигчкәд Новиковин дамшлт медрл хойр миниһәс тату биш.

—Иван Михайлович гилдәд, әмтн йир таасна, соңсна, келсәрнь бәәнә. Чамаг йовхд би «яһна, кегнә» гиһәд йосар сүрдләв. Дәкәд, эс медсәр хәлән бәәхнь, энчн шуд түрүн өдрәсн авн эврә болҗ одв. Орс, хальмг уга, цуһар тегш тевчәд, тегш күндлнә.

—Би танд юн гиләв? Му кү ормдан авч иршголм, — болҗ Хохал үнән икдүләд, «манахсиг медҗ йов» гисн авцтаһар сеңклзәд, босад зогсҗана.

—Тернь тер, Хохал Манжиевич, зуг чамаг яахв? Альдаран тәвхв?

—Залус тал илгәтн, хойр һармин дуртадан, заагтнь эс багтхм биш. Намдтн дала зә керго.

«Уга» гисәр нәәхләд, залач босв. — Болшго, Хохал Манжиевич, болшго. — Өөдән хәләнә. — Теңгр нам таасшго...

—Намд, Сергей Федорович, йилһм уга, — болад Хохал инәҗәнә. — Мана хотнд Эндгә гиһәд, нег залу бәәҗ. Тер «ө» гидг үзгиг «э» гиҗ келдг бәәҗ. Тегәд, түүнә нег келснь үлгүрт орад, манахс цуһар кергтә цагтнь сергәнә. Би бас Эндгән келдгәр танд хәрү өгхәр. «Эрәтәнь невчк элвг болтха, эдмг усн хойр дуту уга болтха, ке гиситн кехв».

Залач таасад, инәнә: — Му келц биш, идх-уух бәәхлә, мөңгнь сән болхла, көдлмшч күүнд нань юн кергтәв? Болв чамд келхм, Хохал Манжиевич, талдан. Ода йов, өрүндән күрәд ир, тер хоорнд би невчк уха туңһасв...

Оксана Хохал хойр конторас һарад, һол тал оч йовна. Күүкн, аҗглхнь, земгә төлҗәд, зүсн-зүркнь нам өмнкәсн чигн ясрҗ. Йовдлнь гихлә, шуд көлнь һазрт күрсн угань медгдхш, гииглг, өдн мет, нисәд-нисәд одм...

—Таниг хәрсн ард, заһсн йир хатяр болв, — гиҗ Оксана келҗ йовна. — Теңгсәхн чигн, салгахн чигн теңкән уга түрв. На-ца эзн ирәд, нег өдр бәәһәд, хойрдгчднь закҗ: эд-бод кедг заһсн баһрсн учрар, көдлмшчнрин өрәлинь цаг зуур һарһтха гиҗ. Болзгин дундаһар көдлмш уга үлднә гидг — кенд таасгддмб? Манахс хүүвләд, басл чигн цаадк-наадкинь чиңнүрдәд, заагасн элчнр шиидәд, күүкд улсас Даша, танахсас Элдәшк, бондарьмудас Миша, ут турштан долан күн одсн... Негл неквр тәвҗ: эсклә һарһсн улсиг үлдәтн, эсклә мел бәәсәрн һарнавидн гиҗ. Манд тиим «җирһл» ирлцшго: өрәлнь хотта-хоолта бәәхлә, өрәлнь хоосн суухм биш. Эзн, шуд хавхд

торсн чон кевтә, доран му ду һарад, уурлн гихлә — уурлдг арһ уга, эс уурлхла дегд хорта, дегд һашута болад, йосар адрхдан күрч. Болв әмт һарһх заквран сольҗ.

—Яахм билә, салган хаахм биш, — болҗ Хохал немҗ өгчәнә. Оксана халҗ одсн, улм тодрха кевәр келҗәнә.

—Эзн әврлхәр седҗ, әәлһхәр, сүрдәхәр. Элдәшк тер хамгинь кевтнь соңсчкад, бод гиһәд келдг болна. «Кемр иим кевәр манла күүндх саната болхлатн, бидн йовнавидн, эс келлә гивзәт? Таниг, эзн, негл юм медтн гихәр — бидн ю чигн сурҗ йовхшвидн, болв некврән келчквидн... Сурвр неквр хойр хоорндан зөвәр йилһвртә болдгинь эс меднтә?» — гинә.

—Тиигхлә, хавхд торсн чон боллго яах билә тер? — гиҗ Хохал инәҗ, йосар байрлна. — Элдәшк ямаран?!.

—Оо, Миша цань уга гидгәр өврсн, Элдәшкиг магтсн ирв: эзиг мел ду һарһсн уга гинә, бахлураснь авад, боорлснас тату биш кевә гинә.

—Миша гиснчн кемб? — Хохал күүкн тал колс хәлән, эс медсн болад йовна. Тернь хахн тусад, улаһад одв. — Сән көвүний?

Күүкн хәрү өгсн уга, зуг тиим гисәр гекв. Хохал наадлад, Оксаниг невчк ичәсән гөңгрүлхәр келнә: — Сән болхла, сән... Би үнн седкләсн байрлҗанав, Оксаночка...

—Миша таниг таньна... Хәләлт, Иван Михайлович аашна, оньһҗ йовхш...

—Оксана, бичә өөл, — гичкәд, Хохал адһад, Новиковиг өмнәснь тосҗана. Цаадкнь үзчкәд, бас үкс-үкс ишкәд, йовдлнь чаңһрад, гүүхин нааһар аашна. Эн хойр чирәцәд харһн, һар-һаран өгсн болла, теврлдәд одв.

—Күрәд ирвчи?.. Мууха муурсмчи?.. — гиһәд Иван Михайлович өврхән уурхш.

—Кел, гертксчн ямаран?..

—Гертксм гем уга, зуг невчк аакм эвго болад...

—Тегәд яһад күрч ирвчи?

—Яһҗ герин буг болад суухв? Көдлмш нам зүүдндм орад, седкл зовад...

—Невчк дөң илгән гихлә, заһсн баһ болад, эврсән әрә җиңгән дааҗ бәәвидн, — гиҗ гемән сурсар Новиков келҗәнә. — Ода заһсн элвҗәнә. Цаачн һурвн әрвнц ирәд зогсчксн, залач тал гүүҗ йовнав, зөв өгхләнь, залусиг сө дүләд көдлгхәр...

—Зөв өгл уга яахмб? Кехшв гисн бийнь, сурад эс гүүвәс, — болҗ Хохал келәд, Новиковиг сүүвднә, — йовий, Иван Михайлович, йовн йовҗ күүндий.

—Уга, бийчн талдан тоолврта йовнав. — Новиков мусхлзад авна, — өдрин тес көдлсн улс көшсн, мөңг немр эс өгхлә, күн үлдх уга гихәр...

Хохал хойр һарарн бахлуран бәрәд, боорлсн болна: — Мел дорнь иигхәрий? Новиков гекәд оркна, хойр нүднднь һал дәрвксн болад одна:— Тедн ямаран сәәхн

маниг шахна, бидн яһсмб? Шидр зөвәр сүмсинь авбувидн, ода деерән эднчн мана келснәс һаршго гиҗ санҗанав. Ээ, үгин заагт, чи яах санатавчи, Хохал?

—Намаг өрүндән күрәд ир гивә. Тиигтл невчк уха гүүлгәд, эвинь хәәх бәәдлтә. Сөөдән көдлхлә, һанцарн ю кеҗ кевтхв, би бас орлцнав. Бичә гиҗ күн келх уга эсий?

—Чи маниг му келхәр ирсн биш болхуговч? Иим наадан хай, залус өөлх...

—Нә, би һарм орнав, Иван Михайлович, оч мендлнәв, хармудлаһан, — гиһәд Хохал адһад, һарад йовхларн, Оксаниг нам мартчкҗ.