КӨК ТЕҢГСИН КӨВӘҺӘР

ББК 84.3 Калм.

Б 45

Бембеев Т. О.

Б 45 У берегов Синь-моря. Роман. На калм. языке. — Послесловие М. П. Иванова. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1985. — 255

Впер.: 1 руб. 30 коп. 1000 экз.

Впервой книге нового романа Т. Бембеева показаны конец девятнадцатого н начало двадцатого веков. Героями произведения являются рабочие калмыки рыбных промыслов, русские социал-демократы, сосланные в Астрахань. В центре романа образ Хохала Джалыкова.

Б4702240000 — 037

ББК 84.3 Калм.

М 126 (03) — 85 21—85

Бембеев Тимофей Отельданович У БЕРЕГОВ СИНЬ-МОРЯ. Роман.

На калмыцком языке.

Рецензенты; член Союза писателей СССР, кандидат исторических наук Джимбинов Б. О., кандидат исторических наук Батмаев М. М.

Редактор Н. А. Акишева. Художник Э. Э. Сангаджиев. Художественный редактор Ф. М. Дубров. Технический редактор Л. Е. Гермашева. Корректоры М. А. Чоянова, Т. О. Алубкаева.

ИБ №806

Сдано в набор 17, 06.85 г. Подписано в печать 17.09.85. К—00941. Формат 60x84/16 Бумага типографская №2. Гарнитура литературная. Печать высокая. Усл. печ. л. 14, 88. Усл. Кр-отт. 15, 05. Уч.-изд. л. 17, 6. Тираж 1000 экз. Заказ 1640. Цена. 1 руб, 30 коп.

Калмыцкое книжное издательство, 358000, г. Элиста, ул. Революционная, 8. Республиканская типография Государственного комитета Калмыцкой АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 245.

© Калмыцкое книжное издательство, 1985 г.

I ХҮВ

ХААЛҺИН ЭКЛЦД Негдгч бөлг

Әәдрхн басл зута балһсн болҗ Мельниковд медгдҗәнә. Бузр гихлә — бузр. Киртә гихлә — киртә. Кезәчн, өдр сө уга эс тардг, аһарт халһрад бәәдг үнрнь күчр. Дала заһсн давсндан кевтә кевтҗ, доран зеврәд, үмкәрсн мет, дегд дааврта: хамр хаһ ташна. Деернь нарн гилисн — шархин нааһар, дорнь — хар бальчг нааклдад, башмгин улла зуурлдна. Эргнд мел нег иҗл гермүд: маштг, ядухн юмс, нег-негндән шахлдад, бөгдисн боллдна. Эднә өңг-зүснь йир муухн, кев-янзнь тату. Әрә олдсн бичкн терзмүдәрн гегә ядсар бәәлднә.

Иҗл болхла, балһсиг шуд цалмдан орулад авчксар, ода намас мөлтрнә гидг — берк гисәр үзг болһнаснь шахна. Үрвәд, дольгань ачрхад, аңклад, әрә көндрсн чигн болна. Мел доран һаньдглад, көөс цахрад чигн одна.

Энүнә тентл көвәнь холдан үрглҗләд, нам харгдхш. «Мана Днеприг бидн... — гиҗ Мельников санад, нам хәрәд ирсәр дотркнь уудсн болад одна. — Ээ, Никола Васильевич Гоголь бичдгәр: «Төвшүн кемд Днеприн сәәхиг... Ховр шовун дунднь нисҗ күрхм» гидг. Болв Иҗл даву... Даву бәәҗ!».

Эн көвәнь дегд ара-зара: мел харулмуд, тәрсн модн. Ик-ик цаһан кермс дүңгәлднә. Өмн бийәрн тертәсн, ар бийәрн күрдәсн буксирмүд, өткн хар ута паанцглулсн, өөрнь, энд-тенднь гиигн оңһцс, шоңшилдсн байдаркс, хавталдсн әрвнцс, пучалкс усна аюһар дахн һаңхад, дөгсәр өсрәд бәәнә.

Һарм (пристань) гихлә, шуд зер-цоохр: өмссн хувцнь чигн, келсн үгнь чигн, кеҗәх кергнь чигн мел тал-талдан, йир өвәрц. Чирә-зүснь бас олн зүсн: цаһан, хар, шар. Келәд керг уга гидгәр кеерснь чигн йовна. Кецү кевәр шуурад, буурад, оңһрхаһар нүцкн махмуднь цәс-цәс гиснь чигн харһна.

Мельников цуг эн хамгар соньмсад, һәәхә йовҗ земгә цуцрсн, патьр талан арһул үрвс гиҗәнә. Эм уух цаг чигн болҗ оч. Киилгән бәрҗ үзхнь — шал усн. Көлсн заядар асхрад, чееҗнь бүтәд, өрчнь хавчгдсн болна, амнь хагсна.

Зуг һанцхн халуна чигн уршг эннь биш — садвин ааль. Хойр саамлҗ түүрмд сууһад, ор һанцарн чиигтә уут болсн чолун камерт зовлңгин күчринь үзҗ, мөшклһнә чаңһлань харһҗ йовсна аш болҗ, һуч күрәд уга цогцднь ширлдсн, эдгшго өвчнә үүлинь эн медә бәәнә.

Генткн баахн залу ирәд өөрнь зогсна. Тиирцгән әрә өргәд, гекәд мендлҗәнә. Ювеналий Дмитриевич чигн өгцтә үлдҗәхш, бас гекәд оркв. «Сүл! — гиһәд дотрнь киит дүрәд одв. — Энд чигн намаг эдн амрашго болвл».

—Та шин ирсн күн кевтәт? — болҗ, «сүл», соньмсҗана. Мельников, — кезә ирсинь чамас давуһар кен меддг болх? — гиҗ дотран санчкад, төр кеҗ эс керглсәр, мусхлзҗана.

—Яһна? — гиҗ сурна.

—Уга, эднәс дегд йилһрсн болад бәәнәт. — «Сүл» инәмскләд, хар чигн перс тал заав. Тернь, бичкн беш деер мах шара бәәсн бийнь, бийиннь тускар келҗәхиг медсн кевтә, маасхлзад, дайлад дуудҗана:

—Автн зергнр, шашлик, во, — гиҗ, эркәһән үзүлҗәнә. — Махнь сән, амтнь әвр...

—Махнь сән гихәс, мөрнә эсий? — «сүл» һочкнад инәҗәнә.

—Мөрнә гинү?! — персин нүднд һал цәкләд одв. — Тавг сүүлтә, далһа өвртә, тө нооста хальмг ирг гидг мөрн билә!.. — Эргнд бәәсн дала улс ниргәд инәлдв. Перс сән хәрү өгсндән нер уга, хойр талан нүдәрн сольвад, «соңсвта эсий?» гисәр бәәнә.

—Бичә өөлтн, гем мини, — болҗ «сүл» перст келҗәнә, — һундах санан уга биләв, наадлс гиһәд...

—Юн дала юм келәд бәәнәт, сән зерг, түүнә ормд шашлик авхнт... — гиҗ цаадкнь эврә төрән ахлулҗана.

—Мел эн, — болҗ, «сүл» саналдв, — нань юн чигн керг уга. Хөөг хулдад гихв, хулхалад гихв авхла, болснь тер... Үүл мана орс муҗгт бәәнә. Гер кергтә, мөрн, үкр, һазр...

—Кемр цуг муҗгуд экләд шашлык хулддг болхла, орн-нутг кевәрн харһнхла яах? Юуһан бидн идҗ уухмби? — гиҗ Ювеналий Дмитриевич хәрү өгв.

—Тертн үнн. Болв, орс селәдин бәәдл дегд уйдврта. Өөд өндәхш муҗг, өөдән зуг һархш. Цуг хамг хаһ тусҗах байна хавтхд ордгнь һундлта.

—Дегд шуугата балһсн бәәҗ, — Мельников күүриг оңдарулхар зөрц келҗәнә, — элсн, тоосн, бальчг чигн элвг... «Ода кен гихв үүг? — гиһәд, дотрнь мел гүүдгләд бәәнә. — Кемр «сүл»; гихлә, келсн үгнь дегд сонҗта. Зөрц, намаг яһна гиһәд, сөрҗәдм эс болхнь? Бән, сун бәәҗ медгдх эсий?».

—Шуугата болл уга яһ гинәт? — болҗ «сүл» келҗәнә. — Кен нааран эс ирнә? Балһсн гихәс, зер-цоохр базр. Көк теңгсәр персмүд, хар-хар, киртә-киртә эврә авгбәрцтәһән, алг хувцтаһан, нүүһәд-нүгшәд ирнә. Ю эс авч ирнә гинәт? Зүсн-зүүл торһн, цемгн, нүдн эрәтрм кевс, хатхмр, өлгмр хамг сәәхн-сәәхн ик-ик альчурмуд, эднь гихлә, күчр нимгн, эвкәд яңһгин хальснд багтаҗ болхмн.

Перс, армян улсин лавкс эргәд, теднә зерглә көөһәд йовхла, тегәд, йосн Азин анч авгдна. Өвәрц, еңсг үнрнь хамр авна: сәәхн цецгин, зандн модна, саңгин идәнә болн күҗин үнр каңкнад, басл айта. Күүг ю эс ав гинә? Хулдҗах авчах хойраг хәләҗ, күн нам ханшго: цоклдна гидгәр цоклдна, турецк базрас тату биш. Негнь бичк-бичкнәр хасад, наадкнь бичк-бичкнәр немәд, тиигх болһндан һар-һаран цокад, болшго болад йовҗ одчкад, хәрү ирәд, басл муудан орлдна.

Әәдрхнә хазгуднь гихләг эн хамгт дасад хуурсн, эднәсн икәр йилһрхш. Маңһднь чигн, Алтн Ордан халта эзнь болҗасн, зөвәр болһамҗта, санаһан далд бәрдг, көлврүләд хулд кехдән чигн дурта, көдлхәс чигн эс зулдг, тиим.

Хальмгуднь бас ямр болвчн көдлмшин эвтә, балһсн, һарм болһар көдлҗ, хәәҗ олдшго, цуцрхан эс меддг, һархара йирин, малын тускд мергн, чирәнь өргн, нүднь уутьхн, чилм хар үстә, цаһан седклтә, бийләнь сән бәәхлә — номһн, төвшүн, тевчңгү, кемр дөөгләд, уурлулхла — догшн, зерлг кевәр һалзурдг, Азин цутхлңһас нааран

нүүҗ ирсн улс.

Киргизмүднь чигн, өндр-өндр махлата, зер-цоохр бүшмүдтә, бас хавтха чирәтә хармуд, малын идгин дурнд мел нүүһәд йовдг, аңгин арс, мөр, хө хулддг, земгә у седклтә, төвшүн улс.

Эрмәлмүд болхла, Азьла хулд кех кергт орлцтха гиҗ, хаана зааврар нааран, Әәдрхн тал дуудҗ авгдсн, хар күрңтсн чирәтә, хамрнь гихлә, ик болчкад морхһр, эвтә чигн, мектә чигн, хулд-гүүлгәнә тускд өмнән кү һарһшго әмтн, тегәд, евреймүд эднд күчр дурго болдгнь лавта.

Хәләлт, көк-көк күлттә немшнр-колонистнр, берк кеемсг, магталд орм бүшмүдтә, хойр нүднь һал болсн лезгин, дала әмтәхн ю-кү хулдҗах грекмүд, бухарцнр, хивинцнр, азербайдҗанцнр хамг, эн шора, тоосн дотр, эврә өвәрц өңгәрн, зүсвр зүсзүркәрн кү авлна.

—А Ик Исады? — «Сүүлин» нүднь сергсн болад одв. — Үзлт?

—Уга, нам юуһинь чигн медҗәхшв.

—Тиигхлә ю чигн үзәд уга кевтәмт. Эндтн һурвн эркн юмн бәәнә: сәәхн чонҗ, Ик Исады болн Эрмәлин сүмд бәәх нег зург. Рафаэль!.. Цуг зурачнр, ирсн-йовдсн уга, тер зургар — «Кирсәс буулһлһн» гидгәр өврмҗән кецхәнә. Би далаһар тер тускд медхшв, болв тер зург кениг болвчн авлхм. Рафаэль — түүнәс нань цәәлһвр кергтә болхий?!

—Ик Исады гисн юмб?— О, би танд маңһдур үзүлсв, зуг өрлә босх кергтә. Түүг тавнас авн нәәмн күртл һәәххәс биш, оратҗ одхла, хавар уга.

—Ханҗанав танд, нернтн кен билә? — гиҗ Мельников өөрдх тал түрүн ишкдл

кев.

—Михан л Борисович Бегичев, бодлһна, — «сүл» һаран өгв. — Туугдҗ ирәд, өрәл җил болҗанав.

—Намий? — Мельников байрлад одв, һаринь атхад, сегсрәд бәәнә. — Би бас...

—Таниг үзн мана күн гиҗ санад, шуд өөрдсм тер, — гиҗ Бегичев инәҗәнә. — Эн дала арсмч хармуд заагт манахс, цаһан керәс гихм, йилһрәд бәәнә.

—Би таниг, Михан л Борисович, «сүл» гиҗ санад, зөвәр үргәд, ода яһҗ үүнәс мөлтрдм болхм гиһәд...

—«Сүл» гинт? — Бегичев инәҗәнә. — Эн «сүүләстн» көлтә, Әәдрхнә цагдач, бухч Марков таварлдган ген гиҗәнә.

—Михан л Борисович, буру эс гихләтн, йовн күүндий? — болҗ. Мельников сурҗана. — Хойр дәкҗ сууһад, садв наалдад, күндәр гемтәд бослав, чинән угав, баахн зуур цуцрҗ однав. Дәкәд мел чееҗм бүтсн болад, өрчм хавчгдад...

—Ода яһ гинәт? Эндтн гемтә күн биш, эрүлнь әрә тесх һазрлм, — гиҗ Бегичев келҗ йовна. Бийнь Мельниковиг адһашго санаһар, басл үрвәд, арһул әрә-әрә көлән семрҗ ишкдл кенә. Хаана йосн эн тускдан әвртә. Нааран маниг наадад авч ирв болһҗант?

—Маниг гихәс, олн күн хурсн бәәни? — Мельников зогсад, арһаһан һарһҗана. Альчурнь шуд шал усн, болв терүгәрн чирә маңна хойран селн арчад бәәнә.

—Зөвәр олн, Ювеналий Дмитрич, мел тал-талдан һазрас.

—Киевәс әмтн медгднү? — Мельников зогсад, кесг коң-коң гиһәд ханячкад, үрвәд йовҗ йовна., — 170 һар кү һанцхн Киевәс авсн...

—Кедү-ү?! — Бегичев йосар ормаһад, доран тулад, таг зогсв. Мельников амрад одв, саак көлсндән күч күрч ядҗана.

—Чуулһна хөөн маниг эднтн кедгәрн кечкв, — болҗ Мельников күчр һундсар келҗәнә. — Ниднәһә, зуг хавр зун хойрт тавн зу шаху ниигм-ардчллч бәргдсн, һурвна кесн нег хүвнь Киевск бүрдәмҗәс болҗ һарв, юңгад гихлә, РСДРП-н Негдгч чуулһ белдх болн хурах саамд эн йир шунмһа кевәр орлцла.

—Хәрнь, тегәд чигн нааран маниг авч ирсн болҗана, — гиҗ Бегичев келн йовна.

—Санань медгдҗәнә, Ювеналий Дмитрич. Эн Әәдрхнә эргн гидгтн хоосн көдәһәс тату биш: үүлдлһнә цутхлң балһсдас хол бәәх, задһлдань му, көндлң һазр. Бәәрн улснь хааран биш, олн келн, теднд базр бәәхлә, болснь тер. Хаана йоснд хар угаһар иткдг хазг церг чигн бәәнә, келҗ, келҗ, Ювеналий Дмитрич, та, маншңгинь бәрхд хәәҗ, олдшго һазр.

—Тегәд, Михан л Борисович, ниигм-ардчллчнр ю кенә?— Ю кенә гисн? — Бегичев алң болсар Мельников тал хәләһәд, нань бас ю келнә гисәр күләҗәнә.

—Үүлдлһнә үүлдлврмүд бәәнә эсий? Үүлдлң нань чигн хамг?

—Бәәдгнь бәәнә, баһ чигн биш.

—Тиигхлә көдлмшчнр чигн бас хара биш болхгов. Теднлә залһлда бәрнт?

—Угадан шаху, — Бегичев саналдҗана. — Негдвәр гихлә, маншңгинь өөрдүлхш. Кемр өөрдәд, бодлһна күүндвр кев гиҗ, торһахш. Мел дор ормаснь авч одад түүрмд дүрчкнә. Эсклә балһснас, көөһәд, кеер, эҗго көдәд бәәх нег селән болсн юмнд, келхд, Хаана Ставкд гий, авч одад хайчкна. Хойрдхла, бодлһна улсиг көдлмшчнрәс ик холаһур йовулна, үүлдлңдал шидрдүлхш, көдлмшт авхш. Дәкәд, манитн земгә гидгәр манна. Бухч Марков болн түүнә улснь, күн болһиг меднә, унтҗ — нөр угаһар, ууҗ — хот угаһар гишң ардаснь дахҗ, альдаран одсинь, кенлә харһсинь, ю келсинь медхәр, өдр сө уга йовлдад йовцхана.

—Тиим болх зөвтәлм, — гиҗ Мельников мусхлзна. — Тедн эврәһән кех, бидн — эврәһән...

Өдрәрнь кесгтән балһс эргәд цуцрсн Мельников эртхн орндан орв. Удхш, толһаһан дерд күргн бийәрн унтҗ одв. Нам муульта ханяднь бас муудан орҗ кевтә: юңгад гихлә, хол җахшнулҗ нег чигн ханялһсн уга, шуд сөөни дуусн нам гиһәд, әвртә әмтәхн кевәр нөөрлнә. Зүүднә бийнь зөв медсн бәәдлтә. Эсклә зүсн-зүүл хапрҗапр зүүднд орад, кавҗрлад, йосар эдлгәд, түүнәсн давхла, серүләд, хәрү унтхар седхлә, нөөрнь күрл уга, басл түүрчәд, күчр зовдг. Эндр — мел талдан: унтдм болхнь унтҗана.

Генткн кор-кор гисн болад одна. Соңса бәәсн бийнь, батар унтсн күн, нөөрән диилҗ босҗ ядҗана. Тер хоорнд кор-кор улм күч авад, серүләд оркв. Кор-кор-кор. «Ээ, Михан л Борисович, босҗанав! Мел дарунь, негл агчм...»

Удсн уга, Мельников һарад ирв, Бегичевлә һар авад мендлв. Хамрарн гүүнәр татад

киилчкәд, аһарин цеврт согтсн кевтә, таасад: — Шуд экнд күрәд, дотрким уудулсн болад одв, — гиҗәнә. — Күн балһҗ ханшго!

Тегәд, хойрулн һарад йовна. Мельниковин ишкдлнь батрад, бийнь чаңһрад, йовдлнь гем уга. Бегичев энүг аҗглад, йосар өврҗәнә. «Өцклдүркәс шин таньл — талдан», — гиҗ ухалн йовҗ, келҗәнә:

—Та, Ювеналий Дмитрич, мел оңдарҗт. Чирә-зүснтн чигн, цусн орад, халхтн улаһад, бийтн гихлә, гиигрәд...

—Асхнас авн өр цәәтл өөд өндәл уга унтув, — гиҗ Мельников мусхлзна. — Мини медхәс, альд чигн, кезә чигн тиигҗ унтад угав. Әәдрхн таасгдҗах бәәдлтә.

—Эх, Әәдрхн, Әәдрхн... — гиҗ Бегичев саналдҗана. Юуһан санҗ, яһад саналдснь темдг уга. Аль балһсн лавта седклләнь эс харһҗахмб, аль бийиннь бәәх бәәдл эс таасгдҗахмб? Элстә-тооста, киртә бальчгта болвчн иигәд, европейск чигн биш, азиатскд чигн оршго, хойрин хоорнд бәәх Әәдрхн энтн... Хәлә, Ик Исады экләд бәәвш! — Бегичев барун һаран өмнән суңһад, энтн эң зах уга юмн гисәр деләд авб.

Алькнь чигн кевтнь меддв гисәр, Бегичев өмн шудрсн, арднь Мельников ормаҗ, дахлдсн, энд-тендән хултхлзад, йир ю чигн алдх санан угаһар хәлән, соньмсн йовна. «Эннь — базр бәәҗлм, — гиҗ дотран төр кеҗ, күчр гидгәр өврҗәнә. — Эрт босув гиҗ күн нам харм төршго, күн һәәхҗ шуд ханшго юмн бәәҗлм, Ик Исады гидгнь. Хәрнь, Бегичевин келнь оңдан билә. Балһсн кевәрн нааран ирдг бәәҗ гихнь худл болх уга. Му, сән, дунд һурвн цуһар хурдг, цуһар чигн хүв тускан керглсн, негнь хулдҗах, негнь авчах, наадкснь һәәхҗәх, кесг зүсн келн дегд сонсгдна. Мууха эң зах уга, эк толһа уга юмб?».

Зер-земш гихлә, шуд овалһата, йир юн чигн бәәнә. Цецгүд басл олн зүсн, күчр сәәхн-сәәхн, нүдн хальтрм. Улан чолуһар кесн, ик-ик ут корпусмуд дотр дала хагдул өөдән һолһалдад, серү татад, әвр айта, ке. Нег талнь мах хулдна — дала, дуртаһан авч болхм: хөөнә, үкрә, һахан, шовуна, мөрнә, темәнә. Оңдан талнь — заһсн, йир элвг: бекр, цоохр, мә, цевн күртл бәәнә. Хар заһсиг келәд керг уга. Түрсиг бедрәр авч ирсн, хулдҗана. Цаарлхла — үсн, тосн… Тиигәд ца-цааһан залһлдад, көөлдәд, чилхш, . Һолын көвәд дала оңһцс зергләд, эднә эркн һәәхүл болҗана гим дүңгә: ю эс ачҗ ирҗ?! Ик Исадын аһарнь гихлә, зер-земшин сенр үнр чигн каңкнна; заһсна шүвтр үнр салд гиһәд одна; цә, хальмпр, затин чигн үнр хамр авна. Әмтнь болхла, хувц-хунрарнь хәләхнь, ирлцшго зер-цоохр, өңг-зүснь мел тал-талдан: шар, хар, цаһан семрү, хавтха чирәтә чигн, шовһр чирәтә чигн, көк, хар, шар нүдтә, хамрнь гихлә, түүнәс чигн даву, бас оң-ондан.

—Нә, ямаран? — гиҗ Бегичев маасхлзҗана. — Таасгдви?

—Делкән өрәлинь үзсн болув, — Мельников көлсән арчҗана.

—Цуцрвт, Ювеналий Дмитрич?

—Невчк, — Мельников мусхлзҗана, — амрч авчкад, цааран йовхм. Эндрин бийднь төгсәх кергтә.

—Юуг?

—Юуг гисн. Ода сүм Рафаэль хойр үлдв эсий?

—Аа, Бегичев инәҗәнә. — Зөв гихләтн сүмин тускар.

—Буйн төләд келн бәәтн, Михан л Борисович.

—Әәдрхнә сүмиг хәләхәс урд, Ювеналий Дмитрич, кремльд күрх кергтә. Эсклә келвр далаһар таасгдх уга.

—Тиигхлә йовий.

Удсн уга, эн хойр Туулан толһа деер һарад, кремлюр орад ирв. Мельников нег модна сүүдрт суув. Бегичев зогсн бәәҗ, хойр һарарн селн дайлад, иигән-тиигән зааһад, келҗл бәәнә: «Кремль кегдәд кесг болсна хөөн, Борис Годунов энүгитн сәәхнчн нәәмн бәәшңтә, көрән шүд дуралһҗ кесн, цаһан чолун эрсәр таг хашлсн бәәҗ. Ода тер бәәшңгүдин кесгнь эвдрәд, хамхрад хуурч. Минь тер Успенск сүм. Энтн сәәхн болчкад өндр чигн, эргндән 30 дуунад үзгддг, берк гидг тосхлт. Алтн ораснь болн кирсмүднь 30 алд болдм гинә. Энтн Алдр Петрин цага тосхлт, һанцхн Әәдрхнә чигн биш, цуг Иҗл көвән балһсдт кееһәрн негн гиҗәх сүм чигн».

—Өөрдәд хәләхм болвза энүгитн, — гиһәд Мельников босад, сүм тал йовхла, Бегичев ардаснь дахҗана. Өргн дөрәһәр давшад, адһм угаһар үрвәд, чолун давшур болсн деер һарад ирхлә, балһсн кевәрн шуд налаһад, өмннь кевтнә.

—Әәдрхн альхн деертн бәәнә гим, — болҗ Бегичев келҗәнә, — балһсн кевәрн, дегд сәәхн үзгднә.

Цаарлад, сүм дотр орҗ ирн, Ювеналий Дмитриевич йосар өврәд, шуд доран таг зогсад, алмацҗана. Хойр талан харвад авн, өөдән хәләнә. Басл у-өргн, басл өндр! Деер-деерән өлггдсн, нәәмн давхр шүтән, ик чигн эрсиг бүтәчксн, сүмин орад күрәд, тулсн бәәнә. Сәәхн-сәәхн дөрвн бахн гихлә, дуд цаһан хад чолуһар кеерүлҗ кесн, келхд дөрвн цаһан бәәшң гихм, шуд өөдән сунсн, деерән алтн деевр бәрҗәх мет, дүңгәлднә. Зүсн-зүүл бурхдын зургуд, ик-ик болчкад, чирәнь догшн бийснь, дөрвн үзгәс күн тал ширтсн, цольгад үзҗәхәр бәәлднә. Сүмин дотркнь басл герлтә, у- өргндән аһарнь чигн йир айта.

Кремляс һарад, саак Бегичев өмн, Мельников арднь дахсн, эдн Московск уульнцар цүврлдсн йовна. Эннь йир уутьхн болчкад, цань уга ут, балһсна туршар гишң сунсн, хойр талаһарнь эрмәлмүдин лавкс яралдсн, тиим уульнц бәәҗ.

Нарн һалар кииләд, кенинь чигн әрвлхшв, кевтнь шатанав гисәр, келәд керг уга. Кенз ноһан әрә әмтә гишң, өңгән гееһәд, тоорм-тооснд даргдад, борлҗ одсн, дегд харм болна. Хуучта Мельников биш, Бегичев тесҗәхш. Тегәд, нег ик сүмин сүүдрт адһҗ эдн зогсв. Невчк амрчкад, Ювеналий Дмитриевич үрвәд, нам халуг эс керглсәр, көлсн һарх дутман бийнь гиигрсәр йовна. «Кен медлә, таасгдҗ, зокҗ чигн бәәдг биз?

—гиҗ дотран санна. Көдлмшчнр тал эдниг эс өөрдүлдг, залһлдан уга... тегәд, ямр бодлһна болҗахм? Тиигхлә, ухал Мельников, урдаснь зура кеҗ ав: үүлдлң тал, әмтн тал күрх хаалһ хә. Чамд юн төр? Көдлмшч күн, альд чигн орад көдлхч...»

—Ювеналий Дмитрич, күрч ирвидн, — гиҗ Бегичев зааҗана. — Эрмәлин сүм...

Ик чигн, ке чигн тосхлт.

—Тосхлт үзҗәнәв, болв Рафаэль альдв?

—Дотрнь бәәхгов, — гиҗ Бегичев мусхлзв.

Мельников сүмүр орҗ ирн алдр зурачин үүдәвриг нүдәрн олад, невчк өөрдәд, зөвәр уухнд зогсад, һәәхҗәнә. Хойр һаран дурнавшң кеһәд, шинҗлҗ чигн бәәнә. Кесг болчкад, тегәд Бегичевәс сурна:

—«Кирсәс буулһлһн» бийнь биш эсий?

—Түүнә харнь... — цааранднь ю келнә гисәр Бегичев хәләнә.

—Тиигхлә, земгә гидгәр дуралһҗ, сәәхн кевәр зурҗ: Рафаэлин ширнь, терүнә нәрн билгнь болн гүн ухань кевәрн!

—Тегәд чигн энтн сүмин залмҗ болҗахнь алдг уга.

—Нә, иигәд болҗах кевтә, Михан л Борисович, — гиһәд, Мельников нөкд талан хәләһәд, мусхлзад авв, — йосар көшәд бәәвүв. Үрвәд хәрсн чик эс болвас...

—Хәрхлә хәрий, — гиҗ Бегичев зөвшәрҗәнә, — эврән медтн... намд хүвдән йилһл уга.

Үгдән багтад, эн хойр һарад йовна. Хахун улм чаңһрсн болҗ. Нарн агчад, цаһан төгрг болсн һазр тал һалас ондан юм илгәҗәх өңг уга. Һазр гихлә, һолдан күрәд цонсн, дотрк уснь ширгҗ одсн, һал деер бәәһә бәәх хүүрә хәәсн гихм: шатад, өгрәд, шир-шир гисн болад бәәнә.

Өмн йовсн Бегичев тотхад күләҗәнә. Мельников үрвҗ ирәд, өөрнь зогсв.

—Та, Ювеналий Дмитрич, Владимир Ульяновиг таньдвт? болҗ Бегичев генткн сурҗана. Мельников көлсән арчад, халунд зөвәр түрҗәхәр, күч күрч эс чадҗахар бәәнә. «Кергин тускар үүнә түрүн сурвр, — гиһәд дотрнь төөнрәд одв. — Акад юмб,

юкелхәр бәәнә гихв?» Болв ам аңһасн уга, зуг медхшв, таньхшв гисәр нәәхлнә. Генткн баһ цагнь сангдҗана. Шинкн арвн зурһата бийнь реальн зегсиг хайчкад, Харьковск төмрлң-механическ үүлдлңд төмрин урн болсн. Удл уга нуувчин хүвсхлин дуһулңд орад, Маркс, Энгельс, Плеханов эднә үүдәврмүд дасдг болсн. Дуһулңгин көтлврнь гихлә: Әрәсәд болх хүвсхлин эркн күчнь — көдлмшчнр, ниигмин төлә ноолдлһна түрүн девсңнь — бодлһна сулдхвр. Зогс, зогс, модна урч, төмрин урн бас бәәнмч, тиигхлә, тустан үүлдлң ор, көдлмшчнр тал адһ»... гиҗ Мельников тоолвран диглнә.

—Йовхмн болвза, Ювеналий Дмитрич?

—Йовий, йовий, — гиҗ Мельников адһсн болв. Зуг бийнь саак санҗасн хамгтан авлгдсн, терүнә үлмәд йоватань ил. Юн чигн залһлдан угаһар, нөкдәсн сурҗана: — Михан л Борисович, энд көдлмшчнр олный?

—Олн, — гиҗ, негл үгәр Бегичев хәрү өгв. Болв терм дегд баһ гисн кевтә, адһҗ деернь немнә, — дегд олн, юңгад гихлә, Әәдрхнтн, Ювеналий Дмитрич, заһсна халхин хотл. Ик үүл Иҗлин бахлурт бәәнә. Цуг эн то-томҗ уга, шүрүсн, шидмсн болсн бичкн һолмуд болн нәрхн хоолмуд, Иҗлин 200 салань болн 70 белчрнь-мел цуһарн теңгс тал адһсн, тиигән усан туусн, заһс бәрхд хәәҗ олдшго һазр болдгнь лавта. Март урһхин өргн дор, хаврин сорг эклхин алднд, миңһәдәр, арвад миңһәдәр көдлмшчнр нааран, Әәдрхн тал ирнә. Түрүн 10-12 өдрин эргнд, мә һолар өөдлҗәх кемд, 200 сай күргәд бәрнә, тедниг дорнь давслна. Тегәд, кедү миңһн бедр, кедү уул давсн, кедү миңһн һар кергтә болдг болх? Мәәһәс нань кедү зүсн заһсн бәргднә?

Түрсинь кех, бийсинь давслх, утх, хагсах... Эврән ухаллт, Ювеналий Дмитрич, кедү әмтн тер хамгиг күцәдгинь.

Салькн-савр гих юмн йир уга — дуурм. Аһар доран шуд тунҗах мет, эргнд күчр бүтү. Ут-ут далваган ууд делсн цахмуд чигн ундҗахнь мел ил, — деерәс хайсн чолун кевтә хагдад оддгнь альд? — әрә үрвлдәд, нисхв-бәәхв гисәр, усна көвә тал шахлдсн, ирглнә.

Нарн суух талан болчксн, ик чигн төгрг болҗ, Иҗлин деернь өкәсн, шалд булхад одс гисн бийнь, түрүләд гүн-хәәринь медәд авчкс гисәр, невчк тотхад, шаһасар бәәнә.

Иҗлин көвәд, нигт модн дотр, җөөлн көк ноһан деер кесг улс гүңгр-гүңгр гиһәд, ю-бис келәд, инәлдәд бәәнә. Тедүкн, әмтнәс онц, сарсхр модна дор Бегичев сууна, арһул, әрә җиңнүләд гитар цокн бәәҗ, шимлдәд гишң, һанцхн бийән аадрулҗах мет, дуулснь үзгднә.

Басл чигн сәәхн дүң-дүлә, төвшүн. Зуг хая-хаяд, генткн һол бийнь мууһар кекрсн кевтә, салд гиһәд, заһсна чигн, салмин чигн, мал-харин чигн үнр һарад, хамр хаһташад одна. Тернь баһ гисн кевтә, хойр суулһд онц-онц, хойр зүсн заһс чансн, һалас һарчах һашун утан хоолар орҗ генүлнә.

Мельников, нимгвр френчиг деерән сул көдрсн, усна иргәрнь орн алдад гишң, көвәләд йовҗ йовна: минь энд әрв уга серүн болҗ медгднә. Чирәнь, өрчнь, нурһнь

— шал усн, тедү дүңгә эн көлрч. Киилг дораһар һаран орулад, махмудасн невчк ууд кеһәд, аһар орулхар седхнь — болхш.

—Ювеналий Дмитрич, нааран йовтн, — гиҗ, һартан бәәсн гитарарн дайлад, Бегичев дуудҗана, — энд бәәнәвидн.

Модн дотр бәәсн улс дегц бослдв, болв эднә негнь чигн захлҗ, моднас һарсн уга. «Чик, саглв гиҗ гем уга, — гиһәд, Мельниковин дотрнь төөнрәд одв. — Көдлмшч күн эдн дунд уга кевтә, өрәлнь, күүкд улс». Эднүр хаҗихәсн урд, Ювеналий Дмитриевич хойр талан харвад авв, сонҗта гих юмн йир медгдсн уга, тегәд, модар орҗ ирснь тер. Күн болһнд һаран өгәд мендләд, Мельников гиҗ нерән келәд, таньлдҗана.

—Оо, заһсн болҗах кевтәм! — гиҗ Мельников өврәд, хуучн уңг деер суув. — Нә, ямаран бәәцхәнәт тегәд? Михан л Борисовичин келәр, цуһар эсдеки эсийт?

—Ээ, цуһар ниигм-ардчллчнр, Ювеналий Дмитриевич. Та намаг таньшгот, би таниг меднәв, кесг үзҗ, соңсҗ йовлав. Киевәс болдв, Кокорина...

Екатерина Иванна...

—Намий? — Мельников ширтәд хәләҗәнә, басл тодлхар седнә, медгдхш. — Екатерина Ивановна, кезәһәс нааран энд бәәдвт? — Өрәл җил давҗ йовна, — Кокорина саналдв, — юн болҗах, яһҗахнь чигн сән медгдхш. Маниг көдлмшчнр тал тас шидрдүлхш, ики уухнд бәрнә.

—Наартн, бодлһна цәәлһвр кетн, әмт хутхтн гиҗ, кен дуудх болһнат? — Мельников мусхлзҗана. — Киевд, талдан һазрт чигн, дууддг билү? Уга. Тиигхлә, эврән чаңһрх кергтә, шунх...

—Киевин бүрдәмҗ ямаран күчтә билә?! — гиҗ Кокорина хәрү өгчәнә. — РСДРП-

нНегдгч чуулһн белдх болн хурах кемд ямаран ик көдлмш келә?

—Хәрнь, тегәд чигн күчр шүрүтә цоклтла тер харһвш, — болҗ Мельников зөвшәрв, — зуг бәргдснь зун далн зурһа күрвш...

—Ой, кедү гинәт? — Кокорина ормаһад, әмтнәс дөң сурҗах мет, наадкс талан хәләнә. Күн хәрү өгсн уга. Мельников мел талдан күр эклв: «Эгл әмтн гихлә, саак кевәрн, тату хөвдән һундад, чидл дала болвчн, яахан олҗ эс чадад, седклин зовлң кеһәд йоватань ил, — гиҗ Ювеналий Дмитриевич келҗәнә. — Эврә толһаһан эс әрвлсн, зөрмг болчкад, нег мөслсн харсачнр чигн билә. Зуг олн-әмтиг бүклднь негдүлҗ, әрүн ноолданур залх итклтә көтлврч уга билә. Тегәд чигн келснь, кеснь нинегн уга, үзг-үзгәрн, тус-тустан болад йовснь тер. Зәрмнь болхла, келхд, һартан йос авхар, бодлһна зөвин төлә көдлмшчнр ноолдна гисн мел хаҗһр гидг. Көдлмшч әңг гидгтн харңһу, маниг — сегәтнр угаһар теднтн сохр номн кевтә, яахан чигн медшго гидгнь хара биш болдг. Күчн гидгтн тәрәчнрд бәәнә гиҗ, эдниг ахлулдгнь бас бәәдг. Зәрмнь алх-булхас талдан эсв керг уга гидг. Келҗ, келҗ, хүвсхүл кех күчн, чидл дала болвчн, тедниг негдүләд, залад, чик хүвсхлин хаалһд орулх көтлврч уга бәәсн...

Ода тегәд Әрәсән ниигм-ардчллын көдлмшч намин Туңхг зарлгдсн, нам нам бийнь бүрдәгдсн бәәнә. Үнн келҗ, ода деерән дүрм чигн, көтлвр чигн уга. Болв эндтенд зөвллтс һарад, көдлмшчнр дунд земгә тоомсрта йовна.

Көдлмшчнр улс, көдлмшч әңг негдүлх төрәс ахлхнь ода деерән мел уга. Ниигмардчллчнр эс кехлә, кен кехм? Талдан кен кеҗ, күцәҗ чадхм? Тер төләд түрүләд бидн эврән негдәд, эврә ниигм-ардчллын дуһулң бүрдәһәд, хүвсхлин ноолдана төлә чидлән, эв-арһан нөөхмн биш. Тиигҗ көдлмшч улсин әңгин серл эс өөдлүлхлә, хаана йосна, цуг даҗрачнрин өмнәс теднә кех ноолданд бидн яһҗ, ямаран кевәр дөң-дамҗг болҗ, сән нилчән күргдм? Тер төләд олн дунд өргәр цәәлһврин көдлмш делгрүлх кергтә, манахс...

—Яһҗ? — Кокорина инәмсклсн болад одв.

—Яһ гихв? — Мельников бас инәмскләд, ээмән холькҗана. Бәәх цуг эв-арһан кевтнь олзлх кергтә. Ямр нег бичкән чигн эв учртха, һолад һазалад керг уга. Энтн цагнь тиим болҗ одв: көдлмшчнр дунд мана кех көдлмшт «нег күүг хойрдгч давхрт күргсн орхнь, олыг негхн дюймд өргсн хол деер». Тер төләд көдлмшчнр тал эрк биш өөрдҗ, теднд хүвсхүл келһнә ном заах, дасхх кергтә. Болв саглв гиҗ йир гем уга. Күн болһна ард зүсн-зүүл сүүдрмүд — гетәч, шиңшәч хамг даххнь мел лавта.

—Әрв уга анч авсн хөөннь, гетәчнр маниг амрашголм, — гиҗ Бегичев Мельниковиг дөңнҗәнә.

—михан л Борисич, би таньдгарн танас сурхас биш. Иигәд ниигм-ардчллын дуһулң бүрдәҗ эс бәәнәвидн?

—Ээ, Ювеналий Дмитриевич, — болҗ Бегичев хәрү өгчәнә, — та хамгин дамшлтта гисн хүвсхлтн, Киевск ниигм-ардчллын бүрдәмҗин толһачнрин негнь, кесг сууһад һарсн, йоста марксист болҗанат, тегәд бидн цуһар тана һардврт орҗанавидн...

—Ханҗанав таднд, итклдтн, — гиһәд, Мельников босад гекҗәнә. — Миниһәр болхла, Әәдрхнд бат чигн ниигм-ардчллын бүрдәмҗ бүрдәх кергтә. Тер төләд түрүләд көдлмшчнрин дуһулңгуд энд-тенд үүдәҗ, тедниг һардх, залх нег цутхлң балһснд бәәдгәр кех кергтә. Тиигчкәд барлх, барлсан тархах, көдлмшчнрт күргх, медүлх керг бас эркн болх зөвтә. Хамгин түрүлх төр ода деерән — эврән негдҗ авх, дәкәд көдлмшчнр тал өөрдх...

—Медгдҗәнә, Ювеналий Дмитрич, — болҗ Бегичев дөңнв. — Көдлх кергтә, булң-булңгасн һарх кергтә...

—Нә, иигәд болтха эндртән, — гиҗ Мельников ашлвр кеҗәнә, — мел бодлһин дая буслһад бәәхм биш. Дуулхм болвза?

—Дуулхм гинү? — Кокорина дәкәд ормаҗана.

—Дуулшго яһсм бидн? — Бегичев наадкс талан хәләнә. — Хәрнь үзсн-соңсснь тууврт бәәх улс хурад, невчк уйдвран һарһҗана гих. Маниг энд ю кесиг, яһсиг кен медхм, тиим эсий?

—Тиим, тиим, — гилдәд, кесг күн дөңнҗәнә.

—Тиигхлә, би эклнәв, та Михан л Борисич гитаран автн, — гиҗ Мельников келн:

Реве та стогне Днипр широкий, Сердитый витер завива. Додолу верби гие високи, Горами хвилю пидийма,

—гиһәд, өргәд авчана. Дунь дегд чаңһ чигн биш, дундын, болв земгә айста болчкад сарул, мел ца-цааһасн асхрсн болад бәәнә. Зуг күн үүг дахҗахмн уга, нам Бегичев чигн гитаран көндәхш. — Яһна, таасгдҗахший?

—Эн дууһитн би хөвдән соңсад угав, — Бегичев наадкс талан ширтәд хәләнә, — тиимнь бас чигн бәәх.

—Тарас Шевченко... — гиҗ Кокорина саналдҗана. — Күчр тааснав эн шүлгчиг...

Кобзарь!..

—Дахҗ өгхнтә, Екатерина Иванна, күцәһәд дуулчкий, — Мельников дәкәд улм сарулар өргәд авб:

И блидий мисяць на ту пору Из хмари де — де виглядав, Непаче човен в синим мори, То виринав, то потопав.

Кокорина земгә айста дуута юмн бәәҗ, алдл уга дахҗана. Бегичев чигн хара суухш, гитаран авчксн, гиинн-дуулн бәәсн болла, экләд дууг орулад бәәв. Ювеналий Дмитриевич улм өргмҗтә кевәр өргәд, хойр һарарн дегц дайлад, наадксинь бас орлцтн гиҗ дуудҗахнь ил:

Ще трети пивни не спивали, Нихто нигде не гомонив. Сичи в гаю перекликались, Та ясен раз у раз скрипив,

—гиһәд дууг төгскн Мельников «чилв» гисәр хойр һаран өргв.

—Ой, дотркм шуд уудад, серд гиһәд, нам хәрәд ирсн болув, — гиҗ, Кокорина маасхлзна, — тедү дүңгә һазран санҗалав. Йир икәр ханҗанав танд, Ювеналий Дмитрич...

Удсн уга үгинь чигн, айсинь чигн цуһар дасад авчксн, Мельниковиг эс дахдг күн гиҗ йир уга. Тегәд, дегц өргәд авхла, дун деер һарад, җиңнәд, җивртә кевтә нисәд, тиигҗәһәд, дор орад, невчк арһулдад, номһрсн болад, унтрхин нааһар одна. Мел тер агчминь гетҗәсн мет, Ювеналий Дмитриевич белн — дунь дәкн деер һарад, улм чаңһрад, нөкднрән омгшулҗ, уралан гиҗ дуудсн болна, теднь тооһарн дала олн эс болвчн, бәәсәрн дегц өргәд авна. Тиигх дутман дунь улм негдәд, улм авлцад, хоорхоорндан күчр өөрхн, негл эркн төртә, негл ик күслтә йовх улсинь медүлнә.

... Халун нарн цевр аһар хойр туслснь алдг уга, юңгад гихлә зуна сармудт Мельников земгә батрсн, чирә-зүснь борлад, көл-һарнь чаңһрад, чееҗнь арһдг уурад ирнә. Ташр эдгх күүнә эмч эврән ирдг гиһәд, бас нег әвртә тус болснь — кумыс — гүүнә чигән.

Нег өрүн Иҗл тал күрәд ирнә. Һол урдк кевәрн — ут, өргндән сунад, үрглҗләд, усан теңгсүр тууһад, адһсн бәәнә. Зүсн-зүүл кермс, ик-ик цаһан чигн, бичкн-бичкн хар чигн, өөдән үрү уга адһлдсн, утань ут сүл болҗ арднь чиргдсн үзгднә.

Эрг деер нег өвгн сууна. Энд-тендән гердәд, мууха юмн. Хальмг, хасгнь йир йилһгдхш: уутьхн нүдтә, зузан хар. Өңг-зүсинь аҗглхла, сәәхн заңта деерән земгә тоолврта болдг күн. Чирәнь йир тиньгр. Зовлң, түрүг чигн тату уга үзҗ кевтә, юңгад гихлә, ик маңнаһинь, хаһлсн һазр мет, күчр гүн-гүн хурнясн керчҗ. Эн ик гидг һанз һарһад, тәмк нерҗәнә. Һал кеһәд, хойр-һурв ута паанцглулад оркв. «Кермәс тату биш» гиҗ санад, Мельников мусхлзҗана. Тер утанас гихв, аль тагтан гихв, эн кесг саамлад ханяһад, альчур һарһад, ам-хамран арчҗана. Өвгн хаҗудан күн бәәхиг ода үзҗәх кевтә, колс гиһәд оркв, тегәд, сурҗана:

—Шидр ирлчи?

—Ээ.

—Туугдадый?

—Ээ.

—Гемнәд удан болҗанчи?

—Хойр җил.

—Эмнүлнчи?

—Эвнь харһхла.

—Эх, — гиһәд өвгн шагшрад, толһаһарн нәәхлҗәнә, — баһ, дүүвр гидг...

Эмнүлнчи, тегәд?

—Та эмчвт?

—Уга.

—Тиигхлә?

—Кумыс гиҗ соңслчи?

—Соңсла, зуг үзәд угав.

—Хальмг Базр гиҗ меднчи? Хол биш. Асхлад күрәд ир, харм төрх угач. Манҗин Бадаш әлд бәәнә гихләчн, захас зааҗ өгх. Ирнч?

—Ирнә, — гиҗ Мельников гекҗәнә, — эрк биш ирнәв.

—Нернч кемб?

—Ювеналий...

—Ювенал?.. Нә, Ювенал, байрта, — гичкәд өвгн һанзан хавтхлад, босҗана. — Эсклә минь ода хамдан йовхм болвза?

—Нандтн, Бадаш ах, нам деншг чигн хавтхдм уга, мөңг бийләһән авсн уга биләв.

—Намд бәәнә, — гиһәд өвгн маасхлзҗана, — йовий...

* * *

Мельников өвгн хойр һармур күрч ирхнь, Әәдрхнәс Хальмг Базрар дамҗад, Аһш орх керм белн болчксн бәәҗ. Эдниг нам суулдад уга бәәтл, ик сөөлңкә дууһар ор дарад хәәкрчкәд, көндрәд һарв. Ювеналий һолас, балһсиг һәәхҗ йовна. Генткн: «Акад юмн гихәс, — болҗ, бийнь бийдән алң болна. — Мел эс таньдг, шинкн харһсн кү иткәд, дахад... Юуһарн гихв, эн өвгн бийим авлад, нам маһдлх санан чигн орсн уга»...

Тер хоорнд керм һолын тал дунд һарчксн, салькн дольган хойрт әрә күч күрсн, урсхл өрәд, нег өндәһәд, хамран өргәд, сеңклзәд чигн одна, нег хәрү унад, өкәһәд, булхн алдад чигн одна, келхм биш, басл муудан орҗ йовна. Болв удсн уга, авад күрч ирв.

—Иим түргний? — гиҗ Мельников үнндән өврҗәнә.

—Яахм билә? — болҗ Бадаш өвгн хоолан ясна. — Долахн дууналм!..

Керм тосҗах улс кевтә — йир олн. Мел хальмгуд. Хар лааңк бүшмүдтә, бүтү ората бухар махлата, мөңгтә бүстәнь чигн йовна — бәәхтә залус. Ут берзин хормань һазрар чиргдн гисн, шиврлг-токуһан унҗулсн, эмгдүд чигн бәәлднә. Ке сәәхн халвңган эвинь олҗ цохдлдсн, цегдгтән әвр зоксн, цевкәрлдсн берәд чигн хара биш. Бор көрсн, киртәвр хувцта-хунрта баахн көвүд бас элвг, көдлмшин улс болдг өңгтә. Болв эднәс онц йилһрдгнь — күүкд. Улан-улан бүшмүднь һалар шатсн болсн, ар-өмнән хадсн дала мөңгн-теңгнь шаргад, ут-ут, шалдһр күклнь тәкминь цокад, бийснь гихлә, нәрхн болчкад, һо, хан хулсд кевтә, толһаһарн наадад гишң бәәцхәнә. Ик баһ уга цуһар, залус чигн, гергд чигн, Бадашла әвр күндлҗ мендлснь Мельниковин оньгас алдрсн уга «Иим кү яһҗ эс иткдмб?» — гиһәд үүнә дотр төөнрәд одв.

Селән гихлә, бичкнд оршго, зөвәр. Зуг гермүднь дегд үзл уга, маштг-маштг, бор. Нег сәнь — гер болһна өөр көкрәд, багц мөн-бишнь кемҗәнә, земгә модта. Тер хамг дундас икәрн, кееһәрн хурл йилһрнә. Үүнә үзлнь чигн өвәрц бәәҗ. Дорд үзгә авгар

кегдснь ил. Дееврнь захарн өөдән шамлгдад, нуһрсн болсн, кесг нәрхн болчкад өндр, сүмин авцта хамг чомпалдсн, йир соньн болҗ Мельниковд үзгдҗәнә.

—Бадаш ах, орад һархм болвза? — гиҗ Ювеналий Дмитриевич хурл тал зааҗана.

—Эс меддг, шин үзгдҗәх хамгин өөгүр һархд берк...

—Орхугов, — болҗ өвгн келәд, тер үзгүр һарад йовхла, Мельников дахв. — Мини гер зах тал бәәдм, хурлас зөвәр... Мал-сал бәрхд сән...

Орад ирхлә, хурлын дотркнь бас күчр өвәрц, зер-цоохр болчкад дегд дүмбр, мел дорд үзг өз-бийәрн. Күрл мөңгәр цутхгдсн бурхн багшин гегән — ик юмн, зәмләд сууна, һартан ааһ бәрҗ. Зүсн-зүүл шүтән гидг — дала, зәрмсәснь күн нам сүрдхм. Тедү дүңгә — әвд, акад бәәдлтә, амнь аңһасн, альхнь сарвасн, нүднь бүлтәсн, чикнь сертәсн... Цуг эн хамг бурхн, шүтәг саңгин идәһәр, күҗәр әрүлсн, эднә сәәхн, еңгсг үнрнь каңкнад, дегд айта, соньн болҗ Мельниковд медгдҗәнә, йир икәр оньглҗ, алькинь чигн алдш уга седкләр эн һәәхҗәнә.

Зөвәр болчкад, хойр таньл хурлас һарад, мел дарунь гилтә Бадашин тал күрч ирв. Шавр гер бәәнә. Өөрнь — ишкә гер. Хаша-хаацнь йир тохнян, цевр-цер. Иргәснь авн цаарлад тег эклнә, холдан җириһәд, җирлзәд, келхм биш.

—Герт ор, Ювенал, — гиһәд, өвгн гиичиг түрүлүлҗәнә. Тернь хансар гекчкәд, шавр гер тал һархар седв. — Уга, Ювенал, иигән ор, — Бадаш ишкә герән зааҗана,

—эмгн бидн хойр энд бәәдвидн...

—Ханҗанав, Бадаш ах, — Мельников өкәһәд, хальмг герин эрк алхад орад одв.

—Мендвт...

—Менд, менд, уралан һартн, — гиһәд шудрмг бәәдлтә, эццн хар эмгн үкс босад, иигтә утцан орна көлүр шурһулчкад, бас ю-кү үлдсиг хураҗ йовна.

—Эмгн, цәәһән нер, холын гиич, — болҗ Бадаш хоолан ясҗ йовна.

—Хол, өөр гисн юн билә? Герт ирсн күүнд ааһин ам зуулһл уга һарһхм биш. Цә чигн белн, махн бас бәәнә.

—Нернь Ювенал... — Мельников тиим гисәр гекҗәнә, бас ю келнә гиҗ өвгн тал хәләнә. Тернь эмгән зааҗана: — Болха...

Болха удсн уга, бичкн ширәг дүүргчкв. Тавгта мах авад күрәд ирв. Цәәг самрад, зандрулад оркв. Боорцг авч ирәд тәвчкв. Тоста шүүрмг бас бәәнә. Нег ик шаазңгиг мелмлзүләд авад аашна — үснә өңгтә. «Кумыс гидгнь эн җахан? — болад, гиичин дотр төөнрәд одна. — Энүгинь кезә, кедү уухла, сән болҗ туслдв гилчи?».

Терүгинь тааһад медчксн кевтә, генткн тосҗ авад, Бадаш келҗәнә: — Ав өөркән, Ювенал, арһта болҗ, шуд нег кииһәр уучк... туслхас биш, тушаһан хальдашго...

—Әрлһәхнтә өвгн, — болҗ эмгнь орлцҗана, — таслад чигн, бичк-бичкәр, мах идн бәәҗ чигн уутхала...

Мельников шаазңгиг хойр һардҗ авад, амсҗ үзҗәнә: невчк иссн амтта, сенр болчкад киитн... Тиигҗәһәд, эн зөрәд, нег кииһәр өрәлдүләд оркна. Геснь ирвлзәд, халу дүрсн болад йовна:

—Ай, энтн әркәс тату биш кевтәлә, а?

—Яахм билә, тегәд? — өвгн маасхлзад, нер уга, мах һарһад, деернь көшглсн

мәңгрстә шүүс кеһәд, гиичин өмн тәвҗәнә. — Ид, ид, икәр ид...

Тегәд, земгә кевәр цадад, алькинь чигн әврә сенркҗ амсад, йир икәр хансн Ювеналий Дмитриевичин хойр халхднь цусн орад, альмн мет улалдсн, тиим. Зөвәр болсна хөөн өвгн намчлад зальврчкад, дор ормасн босв. Мельников бас дахн босв:

—Ханҗанав, күчр сенр...

—Һарад сергий-яһий Ювенал? — гиҗ келәд, Бадашиг һазаран һархла, ардаснь гиич дахлдв. — Тер бичкн довң деер одад сууһад, невчк көлсән хагсахм.

—Эврән медтн, Бадаш ах...

Эн хойр үрвәд, күүндә йовҗ, довң деер күрч ирнә. Эргндән харвхнь — басл сәәхн! Дөрвн үзгтән делгү үзгднә. Аһарнь гихлә — келәд керг уга: цевр болчкад серүвр. Теегин каңкнсн үнриг тегәд күн барҗ эдлнә гидг!

Довң деер зергләд суух хойр күчр кевәр таарч күүндҗәнә! Эс көндәх төр гиҗ йир уга. Йос, ямас наадксинь кевтнь эдн хаһлҗана. Цаарлх дутман күр улм икдәд, гүүдхәс биш, баһрх, гөңгрх бәәдл мел уга. Көдлмшч, тәрәч улс ямр түрү бәәхин тускар, тедн ямр ноолда кесн, бас чигн кехин тускд орлдад ирнә. Өвгн дотран ю санҗахнь кемҗәнә, болв ду һархш, буру чигн гиҗәхш, тагчг чиңнәд сууна.

—Та, Бадаш ах, хальмгуд ямаран бәәхинь келхнт, — гиҗ генткн Мельников сурҗана. — Балһсар хәләхнь сән биш...

—Ямаран гихв чамд, Ювенал, — өвгн саналдад, хуухан мааҗҗана, — тегш биш...

Бәәхтән өлкәдәд, яахан олҗ эс чадҗахнь чигн бәәнә. Өр цәәхәс урд өкәсн кевтән, харңһу сө күртл өндәһәд угань, нар эс үздгнь бас бәәнә. Иимнь — нурһлҗ. Негнь зарна, наадкснь заргдна.

—Энтн альд чигн бәәх йовдл.

—Хәләлч, тер темә үзҗәнчи? — болҗ, хаҗуһар һарсн хаалһ тал өвгн зааҗана. — Хальмг өрк нүүҗ йовна.

—Өрк гисн, Бадаш ах?

—Темән деер йовх невчкн хурда — үнтә, кергтә хамг болһадый? — Цуг зөөрнь тер: ор-дер, хапр-җапр... Хотн-хошадан заргдҗ-заргдҗ, юмн эс болхла, тегәд балһс темцдгнь эн. Чи «балһсар хәләхнь сән биш» гинәч. Теегт — хол дор. Байнд заргдад, түүгәр зарһан келһәд... Намаг хәләлч, бас цань арһ уга болад нааран һарч ирсн, көлд орад, саалин үкртә, унһта гүүтә, нам кумыс кеһәд каңкшлад... Көвүм залуһин ээмд күрәд, Митропана үүлдлңд көдлдг болад...

Мельников эн хамгиг соңса бәәсн бийнь, икәр соньмсҗ темә һәәхҗәсн учрар, өвгнә келсн үгин утхиг күцц хавлсн уга. Тегәд чигн сана авсн кевтә сарвлзад:

—Митропан гинт? Ямаран үүлдлң? — болҗана.

—Митропан Әәдрхнд негнлм, — өвгн дәкн саналдна.

—Ээ, төмрлг-механическ, Митрофановин үүлдлң гиһит. Көвүнтн тегәд ю кенә

тенд?

—Төмрин халх урн... Асхндан ирхләнь таньлдад бәәхговч...

—Асхндан гинт?

—Э, Ювенал, — өвгн «яһна эн?» гисәр гиичин чирә хәләнә, — миниһәр болхнь,

нег долан хонгт манад бә: мел талдан болхч...

—Долан хонгт? — Мельников өврҗәнә.—Таниг тиигҗ яһҗ...

—Учр уга, Ювенал, көдлмшч бийд йилһл бәәхш, — гиҗ Бадаш келн бәәнә, — мөңгн-теңгн гиҗ бичә сана зов. Чамд мөңгн угань ил, би авш чигн угав.

—Көдлмшч гихәс, Бадаш ах, би хальмгудыг йиринә малчнр гиҗ тоолдг биләв. Соңсад бәәхнь ода чигн малын ард дахад, нүүлдәд йовдм гилднә.

—Терчн мел үнн, Ювенал, — болад, Бадаш, өвгн саналдҗана. Кесг хамг сананднь орҗ тодлгдад, нүднднь үзгдәд одсн өңгтә. — Хальмг болвас, байнь чигн, угатянь чигн, йилһл уга, эднә хәләснь — мал. Тегәд, сән идг, усна төлә һазр соляд, бүүр селвәд, нүүлдәд йовдгнь тер. Теегнь эднә хөвәр, теңкән уга у-өргн. Болв, кезәнә келчксәр «күчтәнь — күрклнә» гиһәд, эднд чидл үзүлдг, деерлкдг, өөдг хамг элвәд, энд-тендәснь шахад һазр-усна арһта гиснд эзңтәд, тәрә тәрхнь — тәрәд, талдан халхар эзлхнь — эзләд, үүтрүлдг болад ирнә. Көөркс, яахв? Көдә авцта, элсн-шора элвг, өвсн-уснь ядухн болдг талаһар эргәд, басл чигн нүүгдхгов. Зуг тер хоорхоорндан бас йилһрәд, арһтань, чидлтәнь арһ угадан аалян үзүләд, амрахш. Һазрин сәәнд, усна әмтәхнд мел тедн эзн. Зәрмнь цөөкн малан бәрҗ эс чадад, арһан бархларн, алдгинь — алад, хулддгинь — хулдад, зелән эвтәлчксн, цәәһин үс кеҗәх неҗәд үкр үлдәсн, тегәд бийснь геснә теҗәлин төлә байн, нойнд заргдх болна. Тер заагт «зуд-зурһан көлтә» гиһәд, зүс-зүсәрн ирҗ бас зутрана.

—Кедү көлтә гинт? Тернь юн болҗахм?

—Зурһан көлтә, — гиһәд Бадаш тачкнҗ инәнә. — Зуд гидгчнь мал идх-уух уга болад, зутна гидг тер. Хар зуднь — цасн уга болхла. Цаһан зуд — цаста дегд болхла. Турун зуд гидгнь — хамг урһмлыг мал туруһарн уга кечкхлә. Мөсн зуд, хагсу зуд, халун зуд — эднь цәәлһвр угаһар эс медгдҗәни?

Бадаш йир адһҗахш. Һанзан һарһад, тәмк нернә. Һал кеһәд, хойр-һурв дәкҗ ута һарһад оркна. Ювеналий чигн үүг адһахш, келхинь медҗәнә.

—Тегәд, — өвгн хоолан ясад, цаарлҗана, — тер күчр бәәдләс зулад, невчк җирһлән ясрулх саната кесгнь, шуд кееләрн тохмарн чигн, һарад нүүлднә. Теегән хаяд, теңгс көвә темцәд, мацг һазр орлдна. Энд усн, өвснь — элвг. Эс залхурсн хөөннь — заһснас дала юмн уга. Хавр, намрт шовуд бигшәд, хаһад авч гихлә — махнь әвр. Эдлврт эс ордг гих юмн уга чигн. Хулснь гихлә — земгә түлән, гер бәрх күүнд — эркн дөңнь. Зегснь болхла — ю чигн кеҗ болхм гинә. Ширдг, зембль, нам герин деевр күртл.

Шин бүүр эврә шин авг-бәрц үүдәнә. Мел зогсл уга гишң, һазр соляд нүүлдәд йовдг хальмгуд нег ормдан тогтнад, бәәршәд, гер бәрлдәд, селәлдг болад ирнә. Мал хәләдг деерән, талдан эрдм дасад: заһс аңндг, давслдг, утдг болад, һола шүүгүлд биш, нам теңгсд чигн йовдг болад, оңһц унад, әрвнц, эрйүшк эзләд, төлҗәд, шуд оңдарҗ одна. Ик Цоохра, Баһ Цоохра, Харухс болн Эрктн нутгудас нүүлдҗ ирсн улс, тегәд, теңгс көвәд шин хальмг нутг бүрдәнә, тернь Яндһа-Мацг нер зүүнә. Яндһа гиһәд, тоомсрта нег залу йовҗ, Мацг гиснь теегәс талдан, теңгс көвә болҗах, мацг һазр — маштг, дора гих, тиим учрта.

Әмтнь төрл-төркәрн, нам ясарн чигн йилһрҗ, онц-онц хотн болҗ бүүрлсн, хотн болһн эврә тохм-кеелән илдкҗәх туслң нер зүүсн, ташр теднь хоорндан негдҗ, бүкл әәмг болсн, тернь бас уңг-тохминь дуудҗах ирлцңгү нертә болна. Келхд, Баһудахн, Барунахн, Цаатнахн, Шарсахн гилдәд, әәмг-әәмгәр хувалдна.

Зәрмнь, бичкн малта-хартань, үвлднь шавр гертән хорһдҗ һарчкад, хавртнь ишкә герәр тедүкн бүүрләд, усна көвәд, идгин сәәнд өөрдҗ, цөн малан өсксн-өргсн болад, седклән аадрулна. Наадкснь, мал-гер угань, дөз-дөзнь, балһсна байн улст нәәмәдлгдҗ хаврин экнлә, мөсн унв-угай гилһнлә урлдҗ, һолар эсклә теңгсәр орҗ, һолан тасртл шүүгүл чирҗ, заһсна салгуд эргҗ, давсн мөсн угаг даахарн үүрн-өргн түлкҗ, даңдад йовань эн. Иим һараннь эркн йөрәлнь «ноһан һархиг үзл уга од» болв.

—Ноһан һархиг үзл уга од гинт? — Мельников алң болҗана. — Энтн харал эсий?

—Талдан улст болхла, чилшго харал, — гиҗ Бадаш мусхлзна, — болв эдндән гихлә, эркн йөрәл. Эрт хаврар, ноһан һархас урд, шулуһар теңгсүр орҗ, ик заһс бәр гиснәс сән седкл нань бәәхий эднд?

—Угадан шаху, — гиҗ Мельников өврсәр нәәхлнә,

—Нә, Ювенал, иигәд болхм болвза? — Бадаш өвгн арһул босҗ йовна. — Ора болҗ одва, цаачн мал орҗ аашна. Тегәд эн хойр ю-бис күүндн герән темцәд һарв.

* * *

Бадаш бийнь түрүлсн, гиичнь арднь дахлдсн, хоюрн иигәд цүврлдәд хашаһур орҗ ирнә. Шавр герин үүдн хоорнд зөвәр сиивгр цогцта, күдр-бадр, баахн хар көвүн зогсҗана. Барун ээм деернь, минь ода бийән уһаһад, арчснь эн гисәр, цаһан альчур ар өмн хойртнь унҗсн бәәнә. Земгә чиирг болдг өңгтә: хойр һариннь бульчң болһн һолилдәд, «хәлә — чидл дала!» гиҗ герчлсн болна. Нүцкн махмуднь чигн уһаһад, арчад оркснд эс тиигҗәхнь, шуд күрл мөңгәр цутхчксн мет, хар күрңтәд, улаһад бәәнә.

—Оо, отхн харм күрәд ирҗ кевтәлм, — болҗ өвгн өрггдҗ йовна. — Наар, Һәрә, таньлд...

Көвүн, земгә шудрһ күн болдг өңгтә, үкс уралан ишкәд, һаран өгчәнә: — Һәрә...

—Ювеналий Дмитриевич, — гиҗ Мельников бас һаран өгнә. Цаадкнь авад атхсн болла, зөвәр хурһднь менрсн болад одв. «Мууха, шүрүтә көвүмб», — гиҗ санад, гиич бахтсар мусхлзна. Ик көвүнтн яһла, Бадаш ах?

—Ик көвүм, — өвгн гүүнәр саналдчкад, зөвәр тулҗаһад, келнә, — баһдан, нааран һарч ирхәс урд, генткн гемнәд, хөвәрн болснь тер. Теегт өөрхн эмч чигн уга, күрдг арһ чигн уга, гелңгүд ном умшлда бәәтлнь гилтә, әмнь һарла. Тегәд теднд нам иткдгән уурув гихәс. Нааран нүүдгинм нег учрнь бас тер йовдл болв. Санҗанав, үкснәс үлдсн нег көвүм, маңһдур нег толһам гихлә, кендән одхв, яахв? Икин тив һазр, олн тал өөрхн гиҗ шиидәд, гергән көтләд, көвүһән теврәд, һарад йовлав. Муудсн чигн угав. Болхаган дахулад, көдлмш күнд, күчр гиҗ зулл уга, тесәд, кеһәд йовсна ашнь эн, эврән үзҗәнәч...

Саак бичкн ширә дүүрң: шарсн заһсн, хальмг цә, халун һуйр... Ик шаазңгиг дәкн

мелмлзүләд авч ирәд, Болха Мельниковин өмн тәвсн — кумыс.

—Мини гесм хаһрҗ, дала дашкан һарх угай? — гиҗ гиич шоглҗана.

—Арһта болҗ, икәр ид, икәр у, — гиҗ Бадаш келҗәнә, — хойр-һурв хонхла, ашинь эврән медәд бәәхч...

Асхни хотан цуһар уусн, ааһ-савиг Болха хурачксн, болв залу улс босх санан уга болдг өңгтә. Эднә күүрнь улм өргҗәд, гүүдәд, цаарлад йовна. Нурһлҗ Мельников сурад, Һәрә хәрү өгәд, цәәлһәд бәәнә. Саак Бадаш нег чигн үг эс алдҗахнь ил. Митрофановин үүлдлң, Һәрән келсәр дүңнхлә, әвртә ик чигн, кесг миңһн күн терүнд көдлдг болна. Көдлмшнь күнд, мөңгнь баһ, йир юуһар болвчн көдлмшч күүг дорацулх, меклх — мел эн гинә. Ял улм икдәд, яһлалм дүңгә болҗах, зөв-учран келхәр седхлә, көөчкх... Ам аңһадг арһ уга чигн.

—Кецүл җирһл, — Мельников гүүнәр саналдад, «тиим, тиим, меднәв» гисәр, кесг саамлад гекәд оркна. — Альд чигн мел тер. Көдлмшч күүнд, угатя-ядуд зөв чигн уга, зөөр чигн уга.

—Тер, чини йовсн һазр бас тиимий, Ювенал? — болҗ тагчг суусн Бадаш күүрт орлцҗана.

—Тиим, Бадаш ах.

—Тегәд, мел иигәд бәәһәд бәәхмб, аль яахмб? Яһҗ, ямаран эсвәр теднә бәәдл ясрулҗ болх? — өвгн гиич тал хәләһәд, ю келнә, яһна гисәр күләнә. — «Орнд кевтсн өвгнәс, орчлң эргсн көвүн» гиһәд, чи юн гиҗ санҗанач?

—Бий?.. — Мельников нег өвгн тал хәләһәд, нег көвүн талнь хәләһәд, «иткәд, келхв-яахв?» гисәр, тулҗаһад, келнә: — Эсв негн — негдх кергтә, ноолдх!..

—Кенлә? — Һәрә ормаһад одна. — Яһҗ?

—Митрофановла, — гиһәд Мельников инәнә, — яһна, Һәрә, чидл күрхий? Зөрг олдхий?

—Митропанла юн эрлг тесдмб? — Бадаш болшго гисәр нәәхлнә. — Терүнлә харһҗ үксн орхнь, намхндан үксн деер...

—Һанцар, келхд Һәрә босхла, үүг нислчкхд амр юмн, — болҗ, Мельников цәәлһҗәнә. Кемр миңһн Һәрә босхла, кен тедниг, яһҗ диилдмб? Тиигчкәд, Бадаш ах, би келхләрн, һар бәрлдәд, бөк ноолдтха гиҗәхшв. Үлгүрнь, миңһн Һәрә үгән негдүлчкәд көдлмшт һарлго мана җалв икдүлтхә, ял баһрултха, көдлдг цаг хастха гиг. Митрофанов, хавхд торсн чон кевтә, шуд уульх. Дала олз-ору, Иҗлин усн кевтә гүүһәд ирәд бәәдг уурх, тиигхлә, арһан бархларн, ас гисиг өгхгов тер.

—Хә-виз, — гиҗ Бадаш нәәхлнә.

—Уга, бааҗа, — болҗ Һәрә эцкдән келнә, — альд гинә, манахс күүндҗәлә, тиигҗ, кесг хонгтан көдлҗ өгл уга бәәлдҗ. Цагда авч ирәд, әәлһәд, цокад бәәсн бийнь, нег чигн күн көдлмшт һарч уга. Тегәд, арһан бархларн, эзнь нам гемән сурҗ болна, ялынь баһрулад, әмтнә җалвинь немҗ гинә.

—Соңсҗанта, Бадаш ах? — Мельников маасхлзад одна. — Та келнәт, хә-виз...

—Кемҗәнә йир, — гиҗ өвгн ээмән холькна, одачн зөвшәрҗ бәәхш, — тиим амр юмн бәәхий?

—Амр биш, тана зөв... — Мельников Һәрә тал хәләһәд, сурна. — Чамла көдлдг улс заагт итклтә, бат улс олдхий? Олн дунд тоомсрта, күндтә болх дутман сән...

Көвүн зөвәр тулҗаһад, бәәдлнь меддг, таньдг улсан зүслҗ йовх кевтә, келхәс: — Олҗ болх, — гинә. Тернь Мельниковд таасгдв. «Болһамҗта, цалд-палд келәд оркх күн биш, — гиҗ, дотран эн тодлҗана. — иим нөкднр элвг болхла, үг бәәни!».

—Олдх болхла, көвүн, теднән нег дахулад күрәд ир, — гиҗ эцкнь селвг өгчәнә,

—Ювенал манад бәәсн деер харһад күүндг, ю-күүһән теднчн заалһҗ авг.

—Уга, уга, — болҗ Мельников адһҗ бурушана, — тиигҗ болшго. Ода танас би нуухм биш, келчкхәр. Бийтн, Бадаш ах Һәрә хойр, туугдҗ ирсн ниигм-ардчллчв. Намаг мел гетәд, хәләһәд-харад бәәдгнь ил. «Кенлә харһҗах, ю келҗәх, яһҗах? — мел эн. Тиигхлә, саг бәәв гиҗ гем уга. Хар уга болдгар, негл кү дахулад күрәд ир — арһтаһаснь, тоомсртаһаснь. Цааранднь тер күүһәр дамҗулад, цуг хамгиг келәд бәәдг болдгар. Чамаг Һәрә мел чимк чигн сонҗ угаһар бәрх кергтә, юңгад гихлә, тер күн ма хойрин хоорнд һанцхн чи залһлда кех зөвтәч. Медгдви?

—Медгдвә, миниһәр болхнь, нег төмр-урн бәәнә, Иван Сазонов, мел дигтә күн: бийдән зөв медрлтә, олн-тавн үг уга, нам ахлачнр чигн үүг таасна, бидн болхла — нег үлү... цуһарн Мефодьич гиҗ күндлҗ дууднавидн, — гиҗ Һәрә медсән келв.

—Замг сәәнд заһсн хурдг, залу сәәнд күн хурдг, — гиҗ Бадаш хүвән немв. — Кезәнә келчксн үг...

—Тиим болхла, йир сән, — болҗ Мельников; таасҗана, — терчн, Һәрә, тегәд яһна, бәәх бәәдлән ямаран гинә?

—Би келҗәлүв, альд гинә, көдлмшт әмтн һарл уга, эзн арһан бархларн, ас гисинь өгч гиҗ. Түүгитн манд Мефодьич келлә.

—Нә, тиигхлә, дахулад нег күрәд ир. Намаг сурла, дуудла гиҗ, тас бичә кел. Талдан ю болвчн за. Ирхләнь — медгдәд бәәх.

—Чик, батын ээҗ уульдг уга гидг... — өвгн таасҗана. — Дас, Һәрә минь...

—Тегәд юн гисн сән болх?

—Манад одый ги, — болҗ эцкнь зааҗана, — эцкләһән, экләһән таньлдулнав ги...

Гиичд дууд.. Нег ааһ цә эс олдхм биш.

—Мел чик, — гиҗ Мельников мусхлзна, — аавин толһа алтн...

—Алтынь ноха идхн яһна, — өвгн һарарн саҗад авна, — амбр-умбр невчк ухална гихәс биш, алдад-унад чигн одна...

—Һольшг гидгтн, Бадаш ах, күүг кеерүлхәс биш, — Мельников Һәрә тал хәләһәд, дөңн гисәр чирмнә, — муурулдг угаҗн, гиҗ соңсҗ йовлав.

—Күн болһнд тиим чинр угань һундлта, — болҗ Һәрә немҗәнә, — зәрмнь нам базрас хулдад авн гихлә, ордг угаҗн...

—Ода эн хойр намар наадан кех бәәдл һарад бәәвл, — Бадаш мусг-мусг инәһәд, босад һарч йовна, — хальмг герлә әдл биш, суухнь чееҗм бүтсн болна...

—Тегәд, нег асхн Һәрә хаҗудан нег залу дахулсн орад ирнә. Хашан үүдн хард гилһнлә, хальмг герин иргд, хаһрха суулһин йоралд халас тәвҗәсн Мельников, хаҗуднь гилтә зәмләд, хазар, ногт болсн хамган ясҗ авчасн Бадаш чигн, хоюрн шуд

«кемб энч?» гисәр ормалдад одна. Дал-ээмнь дардасн Һәрән өөр дала мах-мерән уга болвчн, бийдән зөв, чаңһ-чиирг авцта, зөвәр өндр, дөч һарсн залу дахсн аашна. Эн өөрдҗ ирн мендлҗәнә:

—Таньлдтн, мана Мефодьич, — гиҗ Һәрә ирсн күн тал зааҗана. — Эннь — мини

эцк...

Өвгн адһҗ босад, һаран залуд өгв: — Бадаш, мини нерм... — Мельников тал зааҗана, — мини гиич, Ювенал...

—Иван Мефодьевич Сазонов.

—Ювеналий Дмитриевич Мельников.

Иигәд эдн хоорндан таньлдад, удсн уга, зөвәр таарад күүндәд бәәв. Үзсн, соңссн, эврә җирһл-бәәдләс хара биш келгдәд, инәлдх чигн харһна, һашудх чигн учрна, үгин эвәр цуг хамг болҗана. Залу ю санҗахнь кемҗәнә, Мельников үүг басл чигн шинҗләд бәәнә. Келсн үгәрнь, бәәх бәәдләрнь, өңг-зүсәрнь болхла, ааль-җиил уга, чик күн. Цегән көк нүднь — мел болһамҗ. «Цуһарн Мефодьич гиҗ күндлҗ дуудна»,

— гиҗ Һәрән келсн бас тодлгдна. Мел дигтә ирлцңгү, иткҗ болх залу!..

Учр тиим болсар, Мельников шуд илднь келәд хуурчана. Тиигхлә, Мефодьич җалв яду болдгнь, ял улм өсәд, яһлалдг улм давад, зуг оддг һазр, келдг күн уга болҗ зовадгин тускар йир тодрха кевәр келҗәнә. Тер хамгтнь берк гидг цәәлһвр Мельников өгәд, кен гемтәһинь, яахла сән болхинь, ямр хөрлт кехинь күчр өөрхнәр, медгдмәр зааҗана.

Ниигм-ардчллчнр гисн өвәрц үгин учр-утхинь Мефодьевич күцц эс меддг болвчн, тер улс цуг көдлмшч, угатя тоотын сәәһинь хәәҗ, теднә хату-мөтү җирһлинь ясрулҗ, гиигрүлхин төлә зүткҗ йовхинь дегд сәәхн медҗәнә. Тегәд, альк чигн келснләнь зөвшәрҗ, кесг заасн үлгүринь, альд-юн болсинь, яһҗ әмтн негдәд, ямр сөрлт кесинь тодлҗ, тер хамгиг үүлдлңдән бидн чигн кеҗ чадхмҗн гиҗ, Сазонов ухалҗ, дотран, бийдән батлҗана. Болв «би минь энүнлә әдл тиигҗ, нәәһинь олҗ келҗ, иткүлҗ чадшголм» гиҗ тер хоорнд бас маһдлна: — Та, Ювеналий Дмитриевич, нег ирәд, манд цәәлһәд келҗ өгхнт, — гиҗ эн доран сурна.

— Ирәд келҗ болҗана, Мефодьич, — Мельников лавта, лавта гисәр гекнә, — зуг терүгитн ил кедг арһ уга. Намаг чигн, тадниг чигн йосн яахинь медҗәнт? Тер учрар, Мефодьич, мел түрүн ишкдләсн авн батлх кергтә. Бадаш ахин келдгәр «батын ээҗ уульдг уга». Мини танас сурхм, Мефодьич, дораһар, эс медгчәр, нуувчар хамцад, нег бичкн баг — дуһулң бүрдәх кергтә. Түүндән кениг орулхинь эврән хәләтн, итклтә гиснәснь, амнь бат, ухань чик, чадмг, тоолврта болдгаснь шүүһәд орулҗ үзтн. Тиигхлә күүндҗ чигн болҗана, яах-кеехән чигн зөвчлҗ болҗана. Ма хойрин хоорнд залһлда бәрхнь — Һәрә. Нань күн ю чигн медх зөв уга.

Һәрә эднә күүндврт орлцҗахш, тагчг соңсад сууна. Болв толһань дүүрң, ухалҗахнь чигн баһ биш. «Инженер, урн, нань чигн тиим хамг, эзн болхла — келәд керг уга, йир сән бәәнә. Тернь сурһуль-эрдмәс биш. Мини таньдг, меддг улс дунд сурһульта улс угай тиигтлән? Келхд, Ювеналий Дмитрич, сурһуль-эрдм уга манас деер бишлм. Учр юундв гихлә — бидн цуһар үкәд-тасрад көдлмш кехлә, олз-ору мел