Эрнҗәнә Константин. Аңһучин көвүн

нүдәрн үзҗ, чирәднь нульмнав. Терүнә һарһад бәәдг генн мекч әәлинь һартнь, бәрүлнәв—гиһәд аглад һаньдглад бәәнә. Бинам санам зовад, бичә тиигән одтн—гиж селвгән өгв. Тордг бәәдл уга, нег мөслчкҗ. Чамаг Манжин үкр сө, дала зууһач нохас дотрас көтләд авад одсна тускар тер әмтн йир ик төр кеҗәнә. «Ямаран сәкүстә күн болхв? Нег уга күн биш. Илвтә, эс гиҗ алмс эзлсн күн» — гиҗ өврмҗ кеҗәцхәнә. Нам намаг оч эс келсн боЛхла, зәрм өвгднь бүүрән соляд нүүхмн — гиҗ

өвклзҗәҗ. Зәрмснь намаг иткҗәх бәәдл уга. Баав, чи тиим алмста күн болҗанач, — гиһәд Мергн һочкнад

ннәв.

«Мууха юмб, Шиндә Цедән тал одхмн биш билә. Цедә үн келсн күүнд дур уга күн. Өңгәр уурлад, әәлһәд, цокад тарах. Үг медш уга күүнд үг келәд керг уга. Шиндә, биш Шиндәһәс болхинь соңсдго «бив» гисн бүдүн күзүтә бодң. Цедән һанцхн әәдгнь, сёҗдг юмнь - харал. Шиндә хараһадәәлһж авг, Шиндәд дав деер талдан селм уга. Болв нег мөслсн күүкд күн һаньдгта болдмн, ямаран чигн залу күүнәс дуту биш болҗ медгднә. Пир эн өрәсн өвртә цоохрас көлтә юн болдгҗ» гиһәд

Хар ухалв.

Цедә зәәсң Манҗин өрәсн өвртә цоохр үкр мана ха-

онц хорад орад үүдән хаачкад хөөч Манҗин нерн деерәс эрлһ бичүлв:

—Су, би келҗ өгнәв, чи бич! — гиһәд иигҗ эклв.

ЭР Л Һ н

Би Цедән хөөч, Манж гидг күмб. Ик баһ наснасн авн

ън Занҗна Цедә гидг күүнд хөөч болад көдләв. Би эзндән таасгднав. Эзн нанд таасгдна. Эзндән му һарһад угав, эзм нанд му һарһад уга. Зуг зунаһа мини хәрүлҗ йовсн хөөнәс мана эзнә таңгсглҗ хадһлдг «теңгрин сетрә» хөн геедрв. Мөрдәд, зарлад хәәһә бәәтл буудан ме­ ргн Буурла Хар гидг күн хулхалж авсн бәргдв.

Минь одахн мини һану.хн хәләсн, һурвн күүкдтән теҗәл кежәсн өрәсн өвртә үкрим хотн дотрас хулха авв.

60

Хәәһәд, зарла бәәтл, бас тер Хар хулхалҗ авч. Мини

^кр минь ода тер күүнә хашад уята бәәнә. Таниг тер

хулхач күүг шулун болдгар бәрҗ шүрүтә цааҗла харһулҗ түүрмд суулһтн гиҗ сурҗанав.

— Цег тәвчкәд дорнь «хөөч Манҗ» гиҗ бич, гиҗ

Цедә хоолан ясв. — Биччкв! — гиҗ Бадм хәрү өгв. — Тер Манҗтн һар тәвдг арһ угалм! — гиҗ Бадм сана авсмн кевтә келв.

— Бадашиг дуудад авч ир, — гив. Бадаш махлаһан авад, һаран намчлад, дөрв көлдәд гилтә орҗ ирв.

Саахнак көвүнә келсн үг соңсвч? Одак көвүнәнчн эпкнь мана хөөч Манҗин һанцхн хәләсн, күүкдтән теҗәл кеҗәсн саадг үкринь хулхалад авч одад, хашадан орулад хаачкҗ. Көөрк Манҗ хәләҗ йовх хөөдән хайҗ чадл

уга хаҗудан бәәсн хотна улстан за^лад хәәлһсмн билә. Тегәд хөөч Манҗд зовад, Манҗин нерн деерәс деегшән ик йосна һазр тал эрлһ бичвдн. Угатя күүнә һанцхн хәләсн үкр хамаран хәләҗәһәд хулхалдв. Ик аврлт уга му ухан. Тер кишва му ухаһинь цаглань эс бөкрхлә,

маңһдур чини һанцхн үкр хулхалад авад одхд маһд уга. Мана «теңгрин сетрә» көк хө хулхалад авад бәргдлә. Чи бидн хойр тачанкар гертәснь одҗ авлусвдн, эс меднч? — Меднәв, меднәв! Манҗиг гүвдҗәһәд келүлҗ эс авлт! — гиҗ Бадаш инәмсв.

—Манҗиг күн гүвдсн уга, гүвдсн кү чи үзсн угач!

—гиһәд Цедә Бадаш тал му нүдәр хәләһәд оркв. —

—Тиим...

—Не, ямаран утхта цаасинь медвч? Эн цаасн Элс

тд, Әәдрхнд күрхләг, буудан мергн Буурла Хартн бууһин амнд зогсх, кишва ноха! — гиһәд босад нар-цар йо-

вдңнв. «Буурла Хариг бууһин амнд зогсах утхта цааС' нд яһҗ һаран тәвхв, яһҗасм энв?» — гиҗ санад Бада-

61

—Намаг эврән һарарй күргҗ өг гилә, — гиһәд Бадаш алмацсн бәәдл һарв.

—Үнәр келҗәнәв, — өг, — гиҗ Дарҗа инәл уга

келв.

— Нанас әәҗәхлә эн эврәнйь ахлачдан өгтн! — гиж ик ахлач Бадаш тал хәләв.

—Хәләтн! «Аллюр һурвн кирс» гиҗ бичәтә, — гиһәд ик ахлач Эрднин Нимә бичгиг секв. Экнәс авн сүл

күртл умшчкад, — Эн күүнтн хулхач бәрҗ авч!—гиһәд бичгиг өөрән суусн улан хамрта Дарҗад өгв.

—Залу, мордҗ автн, йовцхай! — гиҗ Нимә җолач көвүн тал хәләв. Хо шар көвүн хойр борин шүрүн хатрлар делсәд һарв. Пүрвә Бадаш хойр тачанкин хойр

талнь босн хатрлдв.

—Ик малта күүний эн зәәсңгтн? — гиҗ Нимә Дар-

җаһас сурв.

— Урднь зөвәр ик малта, хойр давхр ик модн гертэ. модта, садта нертә йовсн күн. Ода бийнь медәрәд ирв.

Тер бийнь ода чигн малан өскҗ көвүндән үлдәх сана-

та. Миңһн шаху хөөтә, зу шаху бод малта, арв һар темәтә, хөр һар мөртә. Теднинь шишлң хәләдг улс бәәнә. Бийнь кезәнәс нааран икәр аңһучлдг күн. Нохаснь да­ ла, олн зүсн буута. Тер бийнь мел һазр баһдсн болад, аңһуд цөөдсн болад бәәдг генәртә күн, — гиҗ Дарҗа хәр залуд цәәлһҗ йовна.

Ик удан йовсн уга «Хар-Булгин» өмн зооһар гүүлгж ирәд әәмгин правляна һаза ирәд зогсв.

—Бадаш, маниг дахад ортн! Цааснаннь хәрү автн!

—гиҗ Дарҗа Бадашиг дуудв. Цуһарн дөрвн хората хуучн модн герин ик хорад орад сууцхав.

Манцин кецин ахлач махлаһан авад, терз деер тә-

вчкәд, деернь дала болен юмсуд зурсн, бекәр эрәлсн

64

ик хуучп хар модн стол һатц сууһад, улар кесндалвлч-

одҗ хэлэхугов. Йирин Цедән гер-мал танд үзүлхәр бээлэвдн, — гиҗ әәмгин ахлач Дарҗа зөвшәрв.

Хойр арвин ахлачнр әәмгин правляна сегләтр, цуһарн бачм бичгин туск төрәр сүүрән эклцхәв.

цуһараднь соңсхад умшв. Бичг экләд умшснас авн эн сүүрд бәәсн улс «буру», «буру», Хар тиим юм һарһш уга күн, «тертн Харта ик өшәтә күн» — гинә. Буурла Харта хоюрн марһад, зәәсң Хард шүүгдсмн билә. Хар

эәәсңгин «сетрә» хө нохас дотраснь орад авсмн билә,— гилдәд күцц умшулл уга хәәкрлдәд бәәцхәв.

«Эн бичгиг умшад, герчнр дуудулҗавад, сурад, Цедә зәәснгин бийинь үзҗ күүндәд, Батрачком дахулҗ одлһта, эрк биш одлһта» — гиҗ Манцин кецин ахлач Ни­

ма дотран ухалҗана.

* * *

9

Шиндә үснәннь гүрә шинәс чаңһар татад гүрҗ авад, һосан тәәләд, цуһлаһан хагсаҗ авад, хормаһан сажад. хотхрас һарад сальк өрәд альчуран бооҗ авад Цедән гер хәләһәд шилвкәд һарв.

Ик удан йовсң уга, дарунь Цедән темснә модн заагур орад уралан йовад Цедән хойр давхр герин өмн ур-

Маңхн цаһан толһа деерән маань хатхул! — гиһәд альхан ташад хәәкрәд бәәнә.

Бадашин гергн Му-Күүкн яһла-халган татад, дәркдәрк гиһәд Цедән герәр орад Җирһлднь хәәкрҗ келәд,

герин ард судлд бут сөрҗ кевтсн Цедә көвүн хойртнь зәңгләд хәрү әңклҗ гүүв. Эцк көвүн хойр бут сөрҗәсн бууһан хайн гүүлдәд: эмгтәһән, көвүтәһән хурсн улс заагур йовад нохашлҗ суусн Шиндән өмн одҗ зогсв.

Цедә зәәсң гер-бүләрн ирсинь лавта медчкәд, Шиндэ хавтхасн хустгии герт тулһасн хусад дүрҗ авад һарсн көөд, барун һариннь хумха хурһ күргҗ авад келндәч

түркчкәд, хувцнаннь хорма хойр талан шуурдад хайч’

кад, Цедә зәәсц тал хәләҗәһәд:

— һарһсн үрдтән теҗәл кеҗәсн һанцхн хәләсн үкрәсм хаһцулсн, Цедә зәәсң, соңсҗ бахан хаңһа! Хөөдинчн ард хойр нарн болзгта, халун нарнд, хар салькнд хатад чамас гүвдүлп гиҗ муудан орад, мокан җажиад дегә болад үкҗ йовх мини авалин нульмсн, өлсәд уульҗах күүкдинм халун нульмсн, өнчрәд экән хәәһәд энрәд мөөрҗәх һалзн туһлын нульмсн, нииләд мини харалын хорн шү дамб болҗ хар бийәрчн һартха! Хавснчи дегә болтха! Үрнь-тәрнь болҗ үмснд хүврҗ салькнд — нис!

— Минь эн һулмтдан булулҗ махан шарулҗ мааньан хатхул! — гиһэд хойр өскәһәрн һазр шудрад хэәкрәд,

чишкәд бәәнә.

— Эй, болх! Ха^гаһас ирсн эрлгвч?! Мини герин өөр харал бичә тәв, му йор болх! Эн Һанцхн хәләсн көвүндм харш болх! — гиҗ Цедә зәәсң саак хар төмр тайгаи

Җирһл,. өвгән ээмәснь татв.

— Юн ад ирсн күн болх билә. Тана хөөч Манҗин гергн, — гиҗ олн дундас күүкд күүнә дун соңсгдв.

—А-а, энчн одак мана хөөч Манҗин гергний?! — Цедә хәрү эргәд, хусрңгар инәһәд:

—Өрәсн өвртә цоохр үкрчн олдв. Хулхалҗ авсн күнь бәргдв. Му күүкдчн амндан хүвтә улс бәэҗ. Шу-

лун олдв, эндр, манһдур мана Бадаш авч ирх. Мана сурин урн Бадашиг эс таньнч? Тер тана үкр хулхалҗ

даш Баһ-Чоис балта тамһ тәвәд авад йовҗ одв. Удл уга ирх. Бичә ууляд, харал тәвәд зовад бә. Тана үкр

66

хулхалж. авсн кү эрт бәрүлхип кергт би нам хоңһр-һаЛ-

зн мөрнәннь көлс әрүлсн угав. Тана үкр кен хулхалж авсинь меднч? Буудан мергн Буурла Хар хулхалж авч, укртн теднә хашад бәәнә. Би цуһараһинь меднәв, кукн. Цуһараһинь сонслав. Ямаран кишва аврлт уга күн. Күүнә һанцхн хәләсн үкр хулхалхдан ичхинь яһна! Гем уга санаһан бичә зов. Буудан мергн Буурла Хартн буу- 'һин амнд зогсад бурхнд мөргх! Чи дууһан ахрд, Би бурута бишв. Айстан харал тәвәд бәәдмн биш. Му йор болх, чи бичкн күүкдтә күнлмч, манаһас үкр авад саах бәәсн болхов, — гиҗ эвлҗ өөрдв.

— А-а, намаг кенз күүкдтәг, угатяг ода ирҗ медвч? Мини күүкдт харал күрдмн биш. Чини көвүнлә әдл, «өөкн дотрк бөөр, өндгн дотрк уург» мет эрк «эрднь»

биш. Чи тер, бу]эхн болен көвүнәсн әәхлә, Буурла Ха­ рин һарар һал шиләлһкәр седхн уга биләч! Мини му залуһар зууһач нохасан тәвүләд Харин толһа мөлҗүлхәр седхн уга биләч. Манҗар нохасан тәвүлчкәд «ма-

•наһас хө ирҗ ав!» гиҗ Хард кен келлә? Келҗ өг өөрк

ялчнртан. Тер бийнь Хар чини нохасас әл уга сетрә хөьһичн ирҗ авла. «Чи һарһад өгвч» гиҗ мана Манҗиг төмр тайгар ухань моиьдлтл кен цокла? Терчн баһ болад мини залун һарар Хариг кен алулхар седлә? Мана нохас сул бәәсн цагт арһта залу болхла Манҗин һанцхн үкр ирҗ ав гиҗ Хард келчкәд. кемр сө Хариг үзхләрн хәәчәр кесн ханжаларн шааһад алхлачн Харин аңһучлдг темә өгнәв, — гиҗ кен келлә? Келҗ өг өөрк сөөвңгүдтән! Кенлә бәәхән, кенд заргдҗахан мецҗ авг. Би чамас икәр меднәв, икәр соңснав. Аш сүүлднь теоҗ бәәҗ чадад, чини ичричнь илдкхәр нег мөслҗ ирләв. Эн келсн үгән «эрлг номин хаанд» чигн келҗ өгхв. На­

нд тооднь йилһл уга! — гиҗ Шиндә һаньдглв.

— Хәләһит эн хазар уга шивгчнә келҗәх үгинь, ду таср, — му йорта өлгчн! Дорчн хаһад алчкнав! Цаадк бууһим авч ир! — гиҗ Цедә көвүн талан хәәкрв.

— Ха, ал намаг! Эн ормдм ал! — Шиндә хойр һарарн өрчән делгәд, — Бахан хаңһа! Би чини эн өвлзңгд доиамд төрнәв. Өдртнь сүүдрчн болҗ дахнав, сөөднь сүркә зүүдн болҗ өркәрчн өңгәҗ оркрнав! — гиҗ Шиндә зөрж хәәкрв. Цедә яахан медж чадл уга, арань зуүгдад, арсндан әрә багтад дал-дал гиһәд чичрҗәһәд: —■ Муула! Натр! Хамаран хәләһәд тагчг бәәһәд бәәцхәнт,

67

кишва нохас! Арһмҗ авч ирж күлтн эй өздң шулмиг!- гиҗ хәәкрв. — Цедә зәәсң, соңсҗанав! — гисн дун соңсгдв. Муула Натр хойр дарунь хар килһсн цулвр авч ирәд Шиндән һаринь нуһлад, гиҗгәрнь түлкҗ унһаһад.

«Худгт унси хунд меклә ажрһ болна» гидг юм һарһҗанат! — гиһәд темәч Муулан гергн, бичкн куүкән хааһаснь чирәд: чишкүләд хормаһан сәрвкуләд хәрәд йовж одв.

Муула Натр хойр Шиңдән күләтә хойр һараснь сүү-

хойраһинь өөрән дахулсн мөрдин шүрүн хатрлар йовж йовад эн дала әмт үзчкәд, хойр һарнь күләтә Шиндэг хаалһ тал чирҗ йовсн хойр залусин өөр ирәд тотхад зогсв.

— Эй, Пүрвә,. эн юн болҗ йовна, хэлә! — гиҗ ЭрД-

нин Нимә милиц тал өргән заңһв. Пүрвә үкс мөрән дәвәд, барун таша деерән дүүҗләтә йовсн пистул һарһж авад, зогстн! — гиҗ һаран өргв. Шиндә хая-хая үзгдәд

йовдг Пүрвәг үзн таньв. Болв Цедән келҗәсәр Харта хамднь бийән авхар йовна болһад саак кевтән нег мөс-

лв.

Тер хоорнд Нимә бу бәрсн Цедән көвү үзчкәд, Пүрвәг дуудад буута көвүн тал өргән заңһв. Пүрвә үкс

көвун тал одад бууһинь авад, эмәлиннь бүүргт өлгчкәд, дәкәд ю келнәт гисн кевтә белн болҗ зогсв. Бадаш зәәсцгиннь даалһвр «күцәсн» ачта күн болҗ үкс дәвәд Цедән өөр одад мөрнәсн буув. Цедә үкс гиһәд хоңһрйалзна җолаһас авад мордхар седв.

68

— Не, Цедә, тиигэн тер тана гер тал йовцхяйГ Тяня

һарв. Цедән ардас цуһари дахлдв. Шиндэ эмтнэс имси бәәдЛ һарад олна ард үлдв. Нимә хәрү эргэд:—Шит нааран йовтн! Эзән дураһад мордад зулхар байт? -- гиҗ хөкрләд, та чик келвт, тана зов. Тер кевтән үнэн келәд бәәтн. «Үн келен күүнд үкл уга» гидг эс билу? Ода энтн күүнәс әәдг цаг биш. Болв, Шиндэ, һәәвһә келдг бәәҗт! Өрчәрнь орад, өрәрнь һарад өрдгинь уурулад, уру хәләлһәд бәәвт. Ода мана советин йосна пагг ним келтә, зөргтә күн ик кергтә, — гиҗ эвлүнәр кел».

— Ю, әәҗәнәв, би нам дегд уурлчкад, ю келсән мея« хшв, ич-кевт цуһар соңссн болх! — гиһәд Шиндә нүдән арчад, үсән ясад, ярлзад инәв. Минь эн агчмдан көркухн өңг һарад, сәәхрсн болад одв. Чирә-зүснь тияиһә! одсн бәәдлтә. — Таниг йир сәәнәр, зөргтәһәр келв гилднә, би хург болҗасинь соңсад минь ода ирв—-гиж Мер­

ги олн дундас һарч ирәд Шиндән өөр зогсв.

Цедән модн герин хойр давхртнь ик сәәхн хорад орад сууцхав. Хораһас каңкнад ширин үнр һарад одв. Суудг стулмуд цуһарн хар, улан сатья бүрәстә, герин

эре дахулад тәвжд Суудг девскүрмүднь көгтә юмн кевтә булвлзад бәәнә. Хоран тал дунд цемгәр бүрәтә стал бәәнә. Терзин тольмуднь: улан, цаһан, ноһан, күри,

Лууг эргәд нисҗ йовх нилх-нилх бурхдын дүр зурата. Деерк зивгәрнь «бееҗн хотн» зег татад оркҗ.

Эн ахлачнриг дахад шиңкән эн хорад орж ирсн ан­ гин улст ик гидг сүрәтә. Цуһарн эн герин снилүллһ һәәхлдәд, менрлдәд одцхав. Зәрм өвгд, эмгд нам сүжглжәх бәәдлтә урлмуднь гөвр-гөвр гилдәд нег-негән хәләлдәд тагчг сууцхана.

Манцин кецин ахлач Нимә орҗ Ирн төгәлүләд шинҗлчкәд: «шаңһаһар ордг долан жилә школ бүрдәхнь һәәвһә гидг гер болхмн» гиж санад блн-әмтнә аҗг анч

авад эс моден болад суув. Цедә эмгтәһән, көвүтәһән ах-

79

цаһан мөңги бумбта эрк эргүләд урлпь гөвр-гөвр гиһәд

көндрәд бәәнә.

Әәмгин ахлач Дарҗа хойр цаһан төмр оньста хар булһар портфеләс цаасд авад өмнәп тәвчкәд ик ахлачин чикнд шимлдәд үг кслв. Дарупь сапа авсмп кевтә костюминнь дотрк хавтхасн одак Бадашин авч ирдг конверттә бичг һарһҗ авад Нимән нмп тәвб.

Нимә үүдн хоорнд зогсҗасн Пүрвәг дуудж авад ш.ч- 'млдәд үг келв. Пурвә барун һариннь альхан барун цох деерән гердәд һоорҗ зогсчкад, бууһан авад һарад йовж

сдв.

Эрднин Нимә^дор ормдан босад, зүи даһмасн цаһап

сурв.

—Уга, уга! — гисн дун соңсгдв.

—Эн герт хурлд мөргхәр ар хотнас йовсн баячудып

көвүд, күүкд, берәд ирҗ зәәсңгин мотрт күртцхәдг би­ лэ. — Маниг, хар яста улсиг эн геринтн чигәр ишкүлдмн биш! — гиҗ Шиндә хәәкрв. Манҗ Шиндәг бөөрәрнь нудрад оркв.

— Эндр тана әәмгин парвлянд эн таиа суусн, эн сәәхн герин болн тана эзн зәәсн. Цедә бачм гидгәр илгәсч

хөөч Манҗин бичсн эрлһәр күүндвр кевдн. Цуһарн хөэч Манҗ тал ормалдҗ хәләлдв. Тер суусн Шиндән хөвәр бидн кергәрн нааран аашлавдн. Бадат манла таш-пиш харһад өтрлж эн кергәр күүндә кеһәд нааран ирсмбидч эн. Эс гиҗ Шиндәг «сяк бодинь орнд» төрүлхәр йовҗ биший? — гиҗ Цедә тал хәләв. Цедә доран хүүхлзв Гергнь Цедән чирә хәләһәд эркнәннь бумбас әдс авб.

— Бадаш эн бичг авсн адһмта довтлҗ йовҗ, — гиһәд көк конверттә бичг әгогнд үзүлв. Довтлад йовх Ба­

дашин зөв. Тер юнгад гихлә эн бичгт «аллюр һурвн кирс» гиҗ бәәнә. Эн «мел довтлад йовтха» гисн бачм

темдг болдмн. Зуг эн бичгт нег эндүнь; «Әәдрхнә гу-

бернә, Черноярск уездин приствд болн Манцип кецин

71