Эрнҗәнә Константин. Аңһучин көвүн

20

бәәсн болх. Тедп биш, бндн бичкндән «Пөө, манд җивр заясн болхинь бидн хумста ацгудт бәргдл уга деегурпь нисәд, тенге, дала һатлад, уул дегүр эргәд ирх биләвдн», — гнж. келдг биләвдп.

Җнвртә болв чигн зуурдын шалтаи харһхла арһ уга

юмнж. <гАрһ угад, зарһ уга» гидг эн. Энүнә әмнднь ку­ рень әрвҗ_уга бички моһлцг хар хорһлҗн. Өцклдүп асхн заңһин шуург деер сууһад бәәгҗәхдән эн иигҗ генткн үкж одхв гиж санҗасн болхий? Уга болх!

Күн, бу, гиһәд иим аврлт уга юмнҗ. Яһснднь энүг Мергн хаһад алчкв!? Юн му үзүлв!? Иим нүл уга тер-

гүтн, аңгуд болн нег-негән алхар дәрәр һал авад хагддг бу кеһәд, ямаран ик харшлт эн. Өцклдүр асхн аңһучии көвүн энүг хаһад алчкв. Бу уга болхла алҗ чадхн уга билә. Бидн, хажуднь суусн көгшд, Мергниг уурлх биш, магтвдн. Эмг экнь Мергниг бәрҗ авад гүвдв. «Бууһас бичә болг, бичә үзгдг!» гиҗ эмгн хәәкрв. Эмг экип зев.

Эн шовуна үүртны җивр урһад уга, җулжуха болси һууҗмулмуднь бәәсн болх! Теднән асрхар, тег эргәд, мен меңнәд нисҗ йовад эн заңһ деер ирҗ сууснчн болх. Яһад эн цаг биш цагла бәәгв! Үрдән асрх зем өгтн — гиҗ сурсн чигнболх.кен медхв. Җивртнр, хумстин кел

меддг болхнь медх биләвдн. Үрдән асрх үлдл зем хаяд ьгх биләвдн, манд меддг «Арһ угад, -зарһ уга» — гиж санад Лееҗн худгур мөрән услхар йовҗ одв.

Темә хәәсн Мергн чигн уга, темән чигн шидрт уга. «Делнгтә темән шилрәд йовҗ одна гидг эн»,—гиж са­ над, Нармин күңкрг өөдләд гүүлгв. Кемр эднә темән шилрәд кеер ботх һарһад нег му юмн болҗ одсн болх­ ла, эн юн хар мөртә гиич ирв, «Арз-хорзин» сүүр болад

сав-саңх бәәнә. Чиләж ул уга үлдәсн ааһта шөлн цари­

ли хорһар бүркгдсн йоралнь хагсҗ одсн цөгцс, күцц

мөлҗәд уга чимгн, хавсн, таша, дала бэәцхәнә. Хойр мөнгтә бортх герин иргд хәврһәрн кевтнә. һалын көвәд бөгләтә бөрв зогсҗана. Хар хонан хаҗуд ширдг деер кевтсн мошнгта тәмкән авад хавтхлчкад, бөрвин бах-

21

лураснь авад зәәлв. Шол-шол гиһәд йор/лдш, а һарв. «Хәлә, ик савин норал хоосн бәәдмн биш гидгиь эн»,— гиһәд цөгц деер зөвәр удан тоңһалһв. Цөгц дүүрң шаху әрк болв. Киитн хариг нег ам.ар кииһән авл угазальгад оркв. Маңна деерк үснәннь захас көлсн чиихәд, дотр бийнь хәрү халу дүрәд, бийнь гиигрсн болад одв.

Хар тәмк нерҗ авад, хоолан ясад һаза һарв. Хотнд

ә, чимән уга, энд-тенд күн үзгдхш. Малмуд зо давад идгтән күрчксн бәәдлтә. Босхмҗин нерчксн цәәг Харин эк эмгн болһад, үсләд, тослад һарһад самрҗана.

— Манакс ә, чимән уга болад яһсмб? — гиҗ Хар срҗ ирв.

— Чамла әдл үд күртл унтад, үкрин дуунла серәд

бәәхмн биш, цуһар кергәрн йовҗ одцхала. Үкс гиж цәәһән ууҗ, одак ботхлн гиҗәх темәһән хәәҗ ав.

Өрүн өрлә босхад йовулчксн көвүн ода чиги уга— гнҗ экнь цә кев.

— Я, йир тушата темән хамаран одх билә, ардк са

лад кевттг болх. Одак Лееҗн яһсмб? Мөрндән одсп

болхий! Лееҗн цә уутл би тер мөринь унад, йовад, тууһад авад ирнәв, — гиһәд Хар нег ааһ цә ууһад боев.

— Лееҗн чамаг күләһәд суухмн биш, өрүн ик эрт босад, хазаран тохадан өлгсн, тохман сүүвдсн хооран һарч одла, — гиҗ Харин эк эмгн ардаснь некҗ келв. Хар хашаһан эргәд, катгин ора деер һарад төгәлд гердәд хәләв, шидрт темән үзгдхш. Маңнаһаснь һарсн көлсн нүднәннь булңгар орад хорсад холын бара удан хәләҗ болхш.

Герин ардаһур хойр биндгтә, ярндг уга тергнд дөчн суулһ ордг хар модн бочгт ус ачсн күн бочгин өмнтергвә дерндг деер суусн:

Гелңгәсн гедр хәрсн Ялдуртнь одхшв, Гериһән эргдг Көвүнднь однав.

Манҗасн гедр хәрсн Ялдуртнь одхшв, Малыһян хөләдг Көвүнднь однав!.. —

гиһәд дуулад давҗ йовиа.

22

— Эй, Тахтп, цаачн худг алднд мана темәп үзгдси

угай? — гиҗ Хар сурв.

— уга1 _ гнж. ардап хәләл уга хәәкрчкәд, Тахтн царан шавдад, дууһан дуулад йовҗ одв.

— Не, тер тсмэп шплрәд эрлпэ гидг тер. Би йовад ардк садргуд нсгҗнәв. Ңаҗнг прхлә Күикргин белчр орад хәәтхә гнһәд келчктн, — гичкәд Хар темәнәннь

бурнтгта иогт тохадап өлгҗ авад адһад һарв. Күнкрг өөдләд һарси Каж, Күцкргин наад биидк зо деер зогсҗаси темә, махлаһарн дайлҗаси кү үзв.

— Темәнтн Нармин Күңкргин на зо деер зогсҗана, хажуднь нег мөртә күн махлаһарн дайлад бәәнә. Те­ мой ботхлчксн бәәдлтә.

—Үкс гиҗ тиигән йовцхатн, — гиҗ Каҗ зәңглв.

—Кен болх бнлә, одак мана гиич залу болх. Өрүнә

ик эрт һарад йовҗ одла. Темән геедрсиг яһҗ медси

болхв. Цаһан саната күн бәәҗ. Өрүн һарсн хойр көвүд тенд йовна гидг тер, — гиһәд Босхмҗ Харинд зәңг өгхәр йовж, одв.

«Харин темән ботхлҗ!» гисн зәңг агчмд хотар тарв. Хар, Харин гергн Намҗл, Босхмҗ цуһарн темән тал гүүлдв.

— Айстан бичә шууглдад йовцхатн. Темәнә ботхн әәмтхә, эрк юмн болдмн. Экнь ботхан һолчкдмн, — гиж Харин эк олна ардас хәәкрҗ келв.

Көк өрвәсн нооста ут күзүтә, залзһр ик толһата бот­

хн өргәрн һазр дөңнәд босх бәәдл һарһад дүүләд кевтнә. Хәркрдг шаргч иңгн Хариг таньҗах юмн кевтә хул11Н чикән көндәһәд кулыҗ хәләв. Хойр хар бужһр ко-

кнь, үләчксн иризин овҗ кевтә, тертәлдәд бәәцхәнә. Шатгчн кард, кард гиһәд кевәлһән кевәд теңгр өөд хәлә-

1әд эс медсн болад бәәнә. Ботхинь өргәд босхцхав.

Дөрви көлән цахлад унж одн гисн болад дәәвләд бәә- 1'Ә. Хар иңгнә бурнтгаснь авад, урдк кевәри хәәкрәд дууһан өгәд, сәәрәрнь ташмгдад ботхнднь өөрдхв. Иңгн

толһаһан саҗад хойр өмн көлән тулад гедргшләд тө- р^ц өөрдхш.

Хар иңгнә бурнтгинь хасҗ бәрәд Каҗин бәрҗ йовсн

пәәмәр гүрсн аратньгар цәв-цуух уга тачкнулад орав,

Иңгн хәркрәд, нег кевтәд, нег босад, сүүләи һодһлзулад бәәнә, ботхан нам керглхш.

— Чавас яһсн киити зүрктә адусн бәәсмб эитн!? Би

23

знунләтн ноолдн гиҗ цуцрад бәәвв. Эн адусна келмеддг болхнь ботхн деерән бәркрәд ууляд бәәдгәр келх *би

ләв, — гиһәд Лееҗн ботхн дор делгсн тохман авад

саҗв.

— Залус, энүгән гүвдәд бичә зоваһад бәәтн, Энти

адусн адуснас киитн зүрктә, һацата адусн болдмн, Кезәнә бидн баһ цагтан темә үзхләрн:

Темән, темән теерүхә,

Темәнә ботхн һулҗуха, Ьурвн туһл мөөрңху, Һунҗн үкр төөрңхү,

Сегән уга болсндан. Семҗн уга темән. Ухан уга болсндан Уҗрха уга темән... —

гнһәд наад бәрәд көөдг биләвдн. Тегәд мана хотнд бәәдг көгшн өвгн манд уурлдг билә. «Темәһәр наад бәрдмн биш. Энтн өөләд, өшәркәД йовдмн», — гиһәд келлә. Та.

Лееҗн, өрүнәһә энүн тал ирн, ботхлсинь үзн, яһҗ өөрдвт? — гиҗ-1<аҗ сурв.

— Ирҗ бун гүүҗ ирәд хәлән гихнь нег хәврһнь элсн, өвснә бүр наал^ад бузр бәәдл һарч. Тегәд яман хуиу үмтәҗ авад асаһинь арчад, тохман делгәд кевтүлчкләв. Ботхинь көкүлхәр седхлә экнь иигәд киизннәд өөрдҗ өгхш. Тегәд эн тохмтаһинь теврәд эрг деер һарсм эн. Мергн цагларнь ирәд нөкд болв, — гиҗ Лееҗн зө-

вәр ачрхҗ келв,

— Не, медгдҗәнә. Көлстә мөрнә тохм, делтр делгснәс авн энтн ботхан һолна гидг эн. Каҗин келсиг соңсчкад, Мергн Лееҗнә чикнд шимлдҗ келв: Би танд эс келлү, му үнртә делтрәр ораҗт, экнь ботхан һолҗ бәә-

нә.

— Ода үкс гиҗ әмт цуглулҗ ботх авхулһна «Бобнбоҗула» дуулдг кү олҗ авх кергтә, эс гиҗ эн ботхн харһнад үкҗ одх, — гиҗ Каҗ Хар тал хәләж келв.

— Айстан бичә 'шууглдад йовтн, темәнә ботхн әәмт-

хә, эрк юмн болдмн. Киртә, көлстә һарарн бичә бәртн,

— гиҗ би келлүс. — Мууха хар мөртә юмсудва! — гиҗ Харин эк эмгн зөвәр ууртаһар аглҗ келв.

«Хар мөртә! Юмб? гисн үг соңсчкад «нүүхинь арчнав гиһәд, нүдинь сохлҗ» гидг юмн нанд болад одв.

24

Цаһа сансн мини седкл хар сансп болҗ йовна. Хәәрн седклм, хәәрн седклм. Хамр уга торм, ханцн уга девл хәәһә новҗ, эн ботхлсн темә хәәх нанд юн болв, ичкевт, ичкевт», — гиҗ Лееҗн бийән гемшәҗ сууна, Бийнь биидән уурлад шарлҗ хуһлж, авад бүүләсн иусн һартл

шүдән шикшләд чирдәд бәәнә.

Хар, дун уга, ботх теврҗ авад һарв. Каҗ шаргч инг көтлв. Цуһарн бәәсәрн Хариниг темцв. Лееҗн әмин сүуләс босад, мөрән 'көтләд, тохман сүүвдәд, ардаснь дахв.

— Эн экиннь уургасиь сааҗ авад тер нилх ботхнднь түрктн, хәврһин му үнр даргдх, — гиҗ Церн өвгн хәәк-

рв.

БОТХАН ҺОЛСН ИҢГН

Эднә бараһар хотна көвүд, күүкд тосад гүүлдҗ ирәд багшлдад дахлдв.

Эдн хотнд зөвәр өөрдж. йовтл гев-генткн бички

судл’ас Араша адһсн бәәдлтә һарад ирв. Хойр амта хавалан үүрсн, нег һартан булхач хар нуһс хойр көләснь бәрсн, йоста аңһуч күүнә бәәдлтә аашна. Ботх һәәхҗ

дахҗ йовсн бичкдүд Арашаг үзчкәд цуг тосҗ гүүлдв.

— Булхач хариг яһад хаҗ аввч? Нег хаһад тусхавч,

аль хойр-һурв хавч? Дэкәд кезә йовнач? — гилдәд аарглад йовцхана.

—Би бишв. Мергн хаҗ авб. Би хойр хаһад тусси угав,— гиҗ Араша үнән келв.

—Худнр болҗ яс бәрлдхәр йовсн ик му юм һарһад

орквв. Ода эднлә ямаран эвәр күүндс, — гпҗ ухалад йовсн Лееҗн Мергнүр өөрдәд:

— Хәләлч, цаачн чини үр көвүк «һанзһ улалһсн>> аашна! «Өөһин өөрк ө, көөһин өөрк кө» гидг эн! —гиҗ Лееҗн үг залһлдулхар келв. — Араша биш, би эврәи хаж, авлав. Эн һә болен темә хәәһәд нааран гүүләв,— гиҗ Мергн һундсар келв.

— Хәләһит, өрлә темә‘хәәһәд һарсн көвүн, шиңкәп аашна! Аанан саак нуурин көвәд кевтсн болхмн. Иим

улст нәәлтн. Хама йовад йовбвч! Җирлһ көөлдәд йовбвч? Мергн та хойрас көлтәстә темән шилрәд кеер ботх

һарһад, ботхан һолад әмт шуугулҗ йовна. Эврә, күүнә уга, хәләҗ йовсн малмудан хайчкад ниргҗ йовна, — гиж, Каҗ Араша тал хәәкрв.

25

Намҗл, тер көвүндтн гем уга, би гемтәв, би! О күртл темән ботхан юулас авн, яһҗ һолдгияь медл} йовсндан, би бнйән гемшәҗәнәв. Ботх авхулхд юи к<

гтәв? Нанд келтн, би нөкд болиав,—гиҗ Лееҗн Нам;

лд келҗ өөрдв.

Хар эднә күүндә соцсад тагчг йова йовҗ генткн ш

углдҗ йовсн көвүд тал одад Мергниг бәрҗ авад, һарарн гиҗгәсн дарҗаһад, өргн сур бүсәрн өҗгнәрг орав. Өргн бүсин орм Мергнә өҗгн, нурһнднь ут-}

улан утурмуд болад кесг кирслгдәд тусв. Мергнә өө шууглдҗ йовсн көвүд, үзг-үзгтән тарвалдад гүүлдв.

Эн елдң элмрәс көлтәстә цуг хотарн унтл-кевтл уга гу үлдҗ йовхинь эс үзҗәнч? — гиһәд Хар гергән зүнээм әрнь дәврүләд ораһад бүсән дәкн Мерги тал дайлһнлань эн хотнд багшлхар ирсн Мергнлә үүрлдг бүргр хас

иүдтә, көркүхн хо-цаһан күүн гүүҗ одад Мергниг бий-

әрн халхлад:

— Авһ Хар, яһҗанат! һал цаһан өдрәр, миңһн күүнә чирәд һәәзң болен көвүһән, һә болен җулҗуха ботхиас ьөлтәстә гүвдхдән ичхнтн! — гиҗ Гернзл Харин чирэ

хәләв.

Харин дайлад орксн барун һарнь хойр давхрлснсур

—Баав, Араша ма хойриг холвҗ авад орахмн билә,

—гиһәд киилгэн ясад, тедүкн йовсн Арашаһас булхач

хар нуһсн бу хойран авад, Мергн Гернзл тал одад зер.Г'

ләд зогсв.

— Чамас көлтә айстан багш күүкән цокчкн гивв, кишва аля элмр, — гиһәд Хар бүсән бүслв, уурнь тәв' гдҗәх бәәдл һарв.

Мергн өөлҗәх бәәдл уга. «Теегт Телә-Белә хойр но-

слдҗ терүг хаһцулхар одсн Уладан Мергн толһадан цуста хәрҗ ирҗ» гидг тууль медвч? Чамд тиим юмн болад одн гив— гиҗ Мергн Гернзлд келәд инәв.

Гернзл энд-тендән хәләчкәд, бичкн цаһан альчур һарһҗ авад — чирәһән арч! — гиһәд Мергнд өгәд әмт-

26

нәс заагрв. Әмтн ботх тсврсп Харпн ардас цуһар давад

һарцхав.

Гернзлип чпндр цаһан альчурас «салд» гиһәд сәәхн \нр һарв. Гсрнзл бүргр хопр иүдәри Мергн тал хәләҗ

пнәһәд:

__ Нурһнчи өвдвү? Тана эцктн әвр халта күн болх бәәдлтә, чамаг цокад бәәхлә мел мини иурһн өвдсн бо-

лад бәәв’ — гиһәд Мергнә нурһ киилг һатцас арһул ба­ рж үзв. Гернзл көркүхн нәрхн цаһан хурһдарн көвң

иааһад илсн болҗ медгдв.

— Уга өвчәхш. Мини нурһн цокулн гиҗ идән орад бәәсн нурһн. Энчн нанд нам өвдсн болж, медгдхш.

— Медәтә улст цокулад бәәхәр, зулад йовад одхн-

чн, уурлҗ-уурлҗ уурх, — гиҗ Гернзл санань зовсар

келв.

— УгаГЗулхла әәһәд зулҗ йовна гиһәд, улм көөһәд цокхар седхмн. Залу күн зулдмн биш. Баав уурнъ тәвгдсн цагтан гем уга, «малян шарх эдгдмн, келнә шарх

?дгдмн биш», — гиж. эвлнә.

Намаг әәдг болхла мана баав аңһучлсн цагтан тәрүц дахулж йовш уга. Әәмтхә күн аңһуч биш — гинә,

әәмтхә күн төвләд бу хасн цагтан нүдән чирмчгдмн— гинә. Чон, бодң, һаха хасн цагтан намаг түрүлж. йовулад сөрнә. Әәсн бәәдл һархла, «хәр, герин гегс, геедр-

булхач хар нуһс үзчкәд, Арашата хоюрн гетә бәәҗ, иңг хәәхән мартад хуурҗв. Кесн гем эзән темцдм, мини нурһнд утур ордмн. Ода эн һә болен әәлтә шаргчн ботхан

эс авхла, дәкәд өргн сур бүс мини нурһнд тамһ тәвх. Чи ирж харс, — гиһәд һочкнад инәв.

— Эй, Мергн, наар’ — гиен Харин дун соңсгдв. Мер­ ги Гернзл хойр дегц хәләлдв. Мергн нүднәннь булңгар

Гернзл тал хәләчкәд эцк талан гүүв.

— Мергн, ботх авхулсн цагт нанд зәңгл, би ирҗхәләнәв! — гиҗ Гернзл хәәкрв. — Эрк биш зәңглнәв, эврән ирҗ келнәв!..

— Юн, тер багш күүкнлә толһаһан негдүләд йов-

нач? Хойр көлтә аңгд ацһучлхас хамрчн нуста, — гисн

дун тодрха соңсгдв. Мергн ичх гиҗ санад Гернзл эс

27

медсн болад, толһа деерәп йовсп барта цоохр альчур^, һартан сәрвкүлҗ, дайлад йовҗ одв.

Экдән һолгдсн ботхинь теврсн, экииь көтлсн у,1г еөрнь дахсн улстаһан хотар шууглдҗ орҗ ирәд Харщ һаза зогсв.

Ут улан хувцта, буурл үстә өндр шар эмгн, Харин?!

Булһн темәнә арсар утад кесн архд һартан бәрсн тосал, * һарч ирв.

— Эн делңнтә иңгн шилрәд йовҗ одх, хәләҗәтн,-

гиҗ би келлүс. Ноха һәңнм халунд, делңгтә темә унад

28

гергд, берәд үкрмүдәп тосж авад туһлинь тәвж ивлү-

ләд шуугулал саацхав.

Эн шууган удан болен уга, энгдәп намхрад дүн-дү- лә болад одв. Өдрин дуусп өкәлдәд өвс үмтәж ирси малмуд, маакилдсн көлмүдән жиилдәд, кевлһән кевәлдәд күрдәлдәд кевтцхәв.

Каҗнн Босхмҗ Бадмин ишкә цоклһнд орлцад, дуусад, шин ншкәсннь ноһан деер делгәд хагсалцад зөвәр

зовсн бәәдлтә хәрҗ нрв. Хувцан сольҗ өмсәд һал деер

буслжасн мах һарһад залуст тәвҗ өгв. Каж цаһан шилтә әркин бөглә һарһад тәвб.

Хар асхн хәрҗ ирәд маңһдур өрүн күртл ууртан бү1әд, цунцхад бәәв. Өрүн эрт босад Каҗин кер мөр унж авад Цедә зәәсңгәг орв. Хар — булгин ар зооһас көмрәд орад ирнә. Цедән һооһар урһсн уласд, олн зүсн темснә

модд күриҗ үз-Гднә.

Цедән гериг зөв эргҗ ирәд, Цедә гертән бәәх угаһинь сурад, бийән ясад уласна сүүдрт бәрсн ишкә герүрнь орад ирнә. Маля гүрдг сурч Бадаш темәч Муулаһар сурин үзүрәс бәрүлҗәһәд, моһан зо һарһад зурһаһар цулвр гүржәнә. Терүнә хаҗуднь Көкин Очр идә-

лчксн сур зүсәд, буулкс хадад Цедән шургудт дөрвәд

төөлгтә гинжс кеҗәнә. Цедә зәәсн. деед биид делгчксн ширдг деер зәмлж сууһад, хойр амта хавалан цуцад хундгаснь салһҗ авад арчх бәәдлтә бәрҗәж.

— Хәлә, күләһә бәәтл күрәд ирв, — гиһәд, буудан мергн Буурла Хар орад ирвч! Мә эн бу арчҗ ас!— гиҗ

ЙГНӘ.

Хар, орчлңгин йосар, өөрдин заңгар менд сурад, чөклҗ сууһад, хойр амта хавалиг аңһуч күүнәһәр арчна.

— Би яһад чамаг дуудулсиг медҗәнч? — гиҗ Цедә сахлан илнә.

—Уга, медҗәхшв! — Хар цемкәнә.

—Медхч. Әмн кергтә болхла, нааран дугшлад, аңһучлад бәәдгән уур! Эртинә өмн нуурин бахлурт ирҗ

чон хаж авчлмч. Би цугинь меднәв. Энүнәс хооран эн

—хурһарн зүн талагшан зааһад — өмн нур, дунд нур,

ар нур һурвна чигәр ишкдг болвзач. Чамаг тиигәд йовхла мини дала болен нохас яахмб? Чамас көлтәстә ми­ ни шургуд сүл хойр җил нег чигн чон бәрәд уга. Ноҗарад үрҗәцхәнә. Иигә бәәҗ чон бәрх биш, аратас әәдг болх. Чи терүг медҗәнч?

29