Эрнҗәнә Константин. Аңһучин көвүн

һурвадар цувлдад орксн хурлһад нисәд аашна.

— Тарад кевттн!— гиж. полковник хәәкртл: энд, те* нд бомбе унһаһад, элсн, шора цацад шуугад, шуукрад

давад һарад одв. Хуухин үсн босад, көл-һар чичрәд,

бәәсн бий ирватрад одв.

— Күн шавтсн угай? Я, харҗахар маниг сүрдәһәр

нисҗ йовцхана. Удл уга эднә далвагинь хамх цокхвдн. Дәврәд йовдган уурад, далваган теврәд, сүүлән хавчад,

ирв. Буру хәләсн эргин кецд зерглдүләд бәрсн паарс иалатксин ораһинь модна ацмуд, бүчрмүд шарлҗ хаяд

һазрла һазр болһж,. Дотрнь «Бавуха» гидг панр урң-урц гиһәд шачана. Салдсмудыг цувлдулҗ зогсаһад взвод,

взводар орулад салдс хувцд, бу, зәрмсднь автомат, салдс төмр күрз, котелок өгәд командйрмүднь дахулад, дахулад һарад бәәцхәнә.

Бәәр бәрлдх цаг өөрдҗ йовна. Ода белн болвт? Болһатн, саг-сергг болтн. Хортн дегд аврлт уга. Хаҗу, хәврһәс генткәр орад ирхд маһд уга. Эн сөөни бийднь чигн «бостн», «дәвртн», «бүслтн» гиһәд команд өгәд оркхд маһд уга. Не, менд, байрта, диилвртә харһий.

Өдәсчн биш, өрвлгәсн чигн биш болтха, — гиҗ йөрэһәд һарһад йовулад бәәнр. һолын цаадк көвәһәс нег ах лей­

тенант гуүҗ ирәд полковник, политәңгин начальник хойрин өмн барун цох деерән барун һаран гердәд үг келв.

— Мврнд ижлдсн, мөрэдлҗ дассн: хальмг, хасг, кир­ гиз тохмта улс бәәнү? һаран өргтн, — гиж. полковник

хәәкрв.

Мөрһә шүрү дахулад'Мавчхла фашистнрин толһа өС-

рх, — гиҗ Харнн Мергн һаран өргв.

— һурвн ишкм өмәрән һартн! —Полковник эдмә өмн прәд ахрар:—Мөрн обозд йовсн улсас фашистнрин бомбла харһад хорсң улсин ормд көдлх мөрнд һавшун, мө-

рпә зац меддг улс кергтә болҗана.

^лейтенант келв. Полковник эднә нер-усинь давтҗ сурад, батлад обозин әңг толһалх күн минь эн комсомолын сегләтр йбвсн дамшлтта комсомолец, аңһучин кө-

вүн Мергн, соңсҗант? Би таниг шиидҗәнәв, — болв.

— Соңсҗанав! — гиҗ Мергн өскәһән цокад эргв. Тер улсин негнь Цедән Бадм бәәҗ.

Ах лейтенант Амосов хойр хальмг, нег хасг һурвиг шулун болдгар дахулад һолын телтр ик буһу булңгд

мөрн адус эдлҗ өссн, мөрнд эвтә, мөрнә заң меддг ча-

Мергн тохмин мөрч — тана әңгин командир болхмн. Таньлдҗ автн. Буудан мергн Буурла Харин Мергн ги-

дг залу — Комсомольск бүрдәцд сегләтр йовсмн. Эн Юсуп Бадм хойриг одак бомбла харһсн хойр. тергнд та-

1х шин мөрд зааҗ өгтн. Олн—тавн үг уга, өтрлтн! —

гиһәд үр Амосов обозин нег захаснь авн, нег зах күрт-

лнь һурвн салдсан дахулад обоз гиен юмн ним дәәнә цагт ямаран чинртә, туста, тетквртә юминь келҗ өгв.

Өмн нүүрт дәәлдҗ йовсн улст цаглань сум күргҗ эс өгхлә —йосан һолсн, һосан геесн өшәтнрнн тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн кншва күн гмһәд дор ормднь хачкдмн! Цаглаиь сумд күргәд өгхләтн теврҗ үмсәд тиим күн, энүг ачлтн гиҗ Төрскнд зәцглдмн. Дәкәд фашистнр иим обоз хәәһәд, дурнавдад «аңһучлад», бомб хаяд йовдгин туск цәәлһҗ өгвх

Обозин ард эрг деер йовсн хойр тергн һолур орад уга йовтлнь бомб өөрнь.ирҗ хаһрад: хойр кү, хойр мөр хораҗ. Хойр тергн дөрвн төгәһән деегшән кеһәд, чил-

гүрмүдән хамх цокад эргин кецд унҗ.

— Үзҗәнт энүг, өмнән йовсн тергдәс холд эс заагр-

114

сн болхла эдн инм аюлла харһш уга бәәсмн. Саг-серг-

гән геесн самһа йовдл— гндг эн. Өмн нүүрт дэәлдж йовх улс мадн хоорпд залһлдана церг гиж бәәнә. Теднэ ракет хайҗ докъя егдгнь алдл уга хәләж цаглань шамдж, күцәх кергтә, «Өмәрән!» гисн докъяһар ямараи һалмүдта ракет хайдгннь «хооран цухртн, әәмшгтә!» гнсн докъяһар ямаран һалмудта ракет хайдгннь медж

оньган өгх кергтә. Оньдин мөрд зүүлһәтә, бууһнн чавгуд татата, сур-цуцас хагсу белн — бүтн болх поста. Нүдн-хурц, чикн сонр болх поста. Хамаран йовбвчн Тазрин хотхрар, сала-сартгар, урһа модд дораһур бултж йовхан мартхмн биш. Эн мет иигж ард үлдж салж, салврҗ йовхларн иим аюлла харһад одхд маһд уга. һим ик даалһврта көдлмшт церглж, йовх улс ялынь

даахан бичә марттн! Ямаран буру һарһна тер күн дәәнә цага кеер йовад кедг зарһла харһдмн.

Хәрнь эн хамган толһадан тодлтн. Тана кесн ач Те­

рски мартхн уга, — гиһәд ах лейтенант часан хәләһәд, мендләд, өскәһәрн эргәд гедүкн күләжәсн эмәлтә мер унҗ авад уралан, өмн нүр тал йовж одв.

Ах лейтенант үр Амосов йовж одсн ард Харин Мер­ ги обозд йовх улсларн таньлдад: нер-усинь сурад, мөр-

динь шинҗләд, кенд ямаран мөрн бәәх, зүсннь тодлад,

•зер-зев сур-цуцаһинь бүрткәд бигцләд оркв.

—Не, мана күн, би чамла харһсн, мини хәв — гиж санҗанав. Чамар энүнд толһач тәвснд би йкәр байрлҗанав, йөрәжәнәв! Яһв чигн бидн нег худгас ус ууж йовсн улслм. Нег әәмгэ-отга көвүдвдн: нег-негән хәләж дөң-тус болҗ йовхмн. Мә тәмк тат! — гиж папи­ рос,һарһж өгәд, — чи нанд эн көтлврт йовх мөрдәс тер

кер-һалзн мөр өгсн болхнчн. һәәвһә гидг хурдн мөрп болх бәәдлтә. Урһц, саңна-сүүлнь, туула сәәрннь хәләхнчн. Гөрәснә хуурһста, шатта цөгц турута, — гиж Цедән Бадм хусрңгар ннәж Мергнә өор шарвадв.

—Иим цагла мөрнә хурдн эс хурднь ямаран кергтәв. Урлданд орулн гиҗәхш. Ода деерән эрүл, күдр чидлтә,

аца даадг буцдго мөрн болхла болад бәәснь тер. Аль хурднаснь унҗ авад зулхар бәнч? Ода чигн эрт. Сольх, дольх ухан орад уга. «Күдр, чндлтә мер татсп тергпә өөр дахкин ормд, тер кер-һалзнла әдл мер упад зах

115

булигд нааран һарад новжаһад әркип сүүрд бп эиүгму

кслси Мсргнд мартгдад угаж, әрвҗ уга адһад оркув,- гиж, Бадм дотрап сапв.

— Цуһар пааран өөрдти, одак ах лейтенантик өгсн газет умший! ~ гиҗ Мсргн дуудад холыи буһу булңгд дуңһралҗ сууһад фронтып газет умшв.

ен, ундассн мартгдад, гер-бүл саигдад әмән һартан бәрсн әәмшгтә цаг болад ирв.

Эн дала болен тергдт ачата юмсуд'Цедэн Бадмд ямаран берк туста юмсуднь медгдхш. Ут-ут дервлҗн яршгта, төгрг төмр хәәрцгтә, көк брезёнтәр таг-яг кеһәд шидчксн юмсуд дала. Цуһар дәрвн үзгәснь таг ке-

һәд татурдад, зузан һазр өңгтә паарсар бүркәд, олсар

күләтә. Мөрдин хамут, шлеясинь сулдхл уга, оньдин белн. Зәрмдән мөрдин амрар хооран цухрад йовад од­ на, тиигҗ йовад гев-генткн уралан! Үкс гиҗ йовтн — гиҗ закна. Өмн нүүрт йовсн талан өөрдәд ирсн цагт тергтә ацаһан селәд-селәд автомат үүрсн салдсмуд манад — харулд зогсна.

Асхн нарн суусн хөөн, мөрдән - амраһад завср кесн

иагт тарһн шар капитан — интендант Иванов Харин Мергн хойр:—Эн ацаһан нүднәннь цецкэ мет, амр җирһл заасн — аав-ээҗиннь зиндм мет хәләҗ харх улет. Мана өмн нүүрт дәәлдҗ йовх салдсмудт эн тана хәләҗ,

дахҗ, зөөҗ йовх ацана чиңгә чинртэ туста зиндм уга юмн. Эн мана фронтин өмн нүүрт йовсн улсин зер-зе- внь сумар, снарядар мәәртәд, муудан күрәд, мокан җаҗлад ирсн цагт энүгән цаглань күргәд өгхләтн сохр нуднд цецкэ орулен эдл байрлдмн. Цань уга цаһан сед-

кләрн теврҗ үмсәд, Төрскндән зэңпләд орденәр ачлдмн.

Тиим түргн цаглань арднь даха йовҗ әәһәд, әмән арһлад: әмсхлин бийднь оратад одхла — «өшәтнрнн тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн хар саната улстги11әд дор ормдм бидн хаһад алчкх ял уга—дәәнә гүргү

• 1

салдсмудыи дамбрлһна шог соңсгддг болад ирв. Тер

салдсмудын шоглгч үг Харин Мергнд медг-үлг соңсгдад бәәнә.

Чамаг, ода мсг «Уралан» — гиҗ коМЪндлси цагт

Бадмиг эврән дахулад өмн һарһҗ йовулнав, тер цагт

яһҗ хомутыннь боодһаиь тасрдгинь медхв, — гиҗ Мер' гн дотран зәәдв.

Нег дәкҗ ә-чимән уга^ бәәсн цагт гев-генткн: — Цаа-

тн немшмүд аарглдад орад аашна! Сумн, снаряд бачм

кергтә болҗана, шулун болдгар обозан юуни арһар бо-

лвчн, үүрәд, мөлкәд болв чигн өмәрән йовҗ күргтн?-

гисн заквр авад ирв.

— Шулун болдгар уралан өөрдтн, Цедән Бадмин селгән, көндр! — гиҗ салдсмуд хәәкрлдв.

— Цедән Бадм, уралан! — гиҗ Мергн командлв.

Салдсмуд мөрнәннь җоластан -күрм цацу мөрд күгдләд һарв. Көтлвр болҗ түрүлҗ һарсн Бадм өмнән нег хәләһәд, ардан хойр хәләһәд оңклзад өвдгәрн хәрү хәрәд йовна.

Бүрүлин гегән тасрад харңһурад. ирв. Улс-улс гиһәд теңгрт һал падрад, энд-т^ндәс гев-генткәр самолетмуд туула шүүрчәх бүргд мел хурлһҗ нисәд бомб хаяд, ар

өмн уга товин сумн хаһрад, уралан йовсн улсин өмн негл һазр хольврад нурад унҗах мет лугшад, күрҗңнәд ирв. Ард бийәс: Уралан! Уралан! Уралан! Нег чикн ищ­ ем хооран бичә ишктн! Күргтхә! — гисн темдгтә һазрт эн ацаһан күргх заката улсвдн, — гиҗ зудәнә.

Одак хәәкрсн ду соңсад Эрялиев Юсуп тергноннь

ярндг деер җолаһан кисҗ бәрәдсуусн,к мөрнәннь хойр нүдинь шилвән орадг орацарн халхлсн хәәкрәд сәәрә-

118

рнь ораһад судл урудад мөрпәппь гүүхәр ораД йовий. Тергн деернь ачата төмр хәәрцгүднп әпь тасрад шурһад

орад йовҗ одв.

Өрәл час болен уга, өми тагчг болҗасн товмуд сөм огл уга сольвлдад хав. Хойр таласнь мана «максим» пулемет әкрмдәд, әмсхл өгл уга таржинулв; элсп, шо­ ра, утан эре болҗ көшкрәд, һазр теңгр хойр негдсн болад одв.

Аарглад орад аашсн хортна церг хур мет асхрсн хорһлҗнд хоншарарн цокулад хормаһан самчулад, кү-

зүһән күүлүләд, сүүлән хавчад хәрү шармгдад одень

медгдв. Манакс, «Ура» гисн шууган әрә соңсгдад өмәрән шурһад хара тасрад одв.

Григорьев Юсуп хойр бийснь, мөрднь негл унулд көлвәдүләд авсн мет: шора, тоосн, элсн, кир болен хоо-

сн тергтәһән хәәкрлдсн ирв.

— Мана ирсн хаалһар үкс гиҗ йовтн! — гиҗ наадксан шамдав.

— Немшмүд дәврәд орад ирҗ йовсн бәәҗ. Мана тов-

мудын снаряд, пулеметинсумднь чиләд манакс яахан медл уга бәәцхәҗ. Намаг гев-генткн сала урудад гүүлгәд күрәд ирхләм сум зөөдг салдсмуд гүүхәрн тосҗ ирәд асхад өгәд оркв. Товин расчетин командир «залу гидг эн!» гиҗ хәәкрәд намаг теврәд үмсв.

— Не, үкс гиҗ тергтәһән хәрү салаһур ор, — гиҗ

командир закв. Намаг салад орснас авн мана товмуд селн, селн сольвн хав. Юсуп намаг дахн төмр хәәрцгүд ачсн тергәрн мана «максим» бәәдг үр темцв. Хәәрцгүдин аминь секн сумта ут лентин үзүр максимин деерк рамкд орулснас авн пулемет хаһач, пулеметин чавг хойр эркәһәрн дарв. Элк түргүр кевтсн пулемет хаһачин эм,

далнь, бульчңгуднь эрәсәр хагдҗах пулеметин чичрлһ

цермүд ачлхин тускар СССР-н Деед Советин Президиумин зәрлг умшв. Тер ачлгдсн у\тсин тоод Григорьев Василий Эрялиев Юсуп хойрин нерн соңсгдв.

«Немшин церг аарглҗ орҗ ирәд мана цергиг бүсл-

119

хәр йовтл мана зер-зевип сумп чиләд, мәәртәд, утхин ир

деер йовтл, фашпстприн сумп ман деер мөндр мет асхр-

улан орденсэр ачлхмн, Э-нск әцгин командд, политкөдлэчнрт ханлт оргхмн! — гиҗ зәрлг. төгсәв. Цуһарн «Ура!» — гнҗ уданар татҗ хәәкрлдв. Капитан барун һаран өргәд хәәкрлдә төвкнүлчкәд: Э-нск әңгин коман­ дир комсомолец боли‘коммунист Харин Мергнд ах сер­ жант гиен цол өгв гиен командин приказ умшв.

— Йөрәҗәнәв!— гиҗ капитан Мергнә һар чанЬар ат-

хад сегсрв.

- Советск Союзд церглҗәнәв! — гиҗ Мергн барун нох деерэн барун альхан гердв.

Цедэн Бадм дун уга һазр хәләһәд зогсҗана. «Мууха

юмб, дегд керсү бийән бардг, деглә гер өркән бардг» үлгүрәр бийән барад оркв. Өмн йовен кевтэн: бурхн шажндан, буурл аавдан зальврад зөрәд дэврхмн бэаҗв. Шавтад өрәсн һаран, эс гиҗ көлән өгсн болв чигн нег иим орден нанд күртх билә. Тер цагт би өмн нүүрг йовлав, өшәтнрин мууднь күрләв, кесгинь кудлав,— гиһәд өрчән цокад көөрәд йовх биләв... Тер цагт Харин Мергн ахта улс нанур му нүдәр хәләхн уга билә. Мини

му малттган уурх бәәсмн. Ода яһад болв чигн нег иим орденд күрдгин арһ хәәх кергтә. «һартан тоһшта күүкд өкәр» гидг үлгүр мел чик юмн бәәҗ.

Иим ик дәәнд йовҗ-йовҗ өрч деерэн нег улан темдг уга ирхлә аан.ан саак нанур үкр нүдәр хәләцхәх.

«СаакЦедән көвүн дәәнд бийән үзүлсмн уга, бөгән бөгләд, бийән далдлад йовҗ, — гиҗ нанар хотн-хошан улс наад бәрх. Хург, хүрм болен һазрт намаг хурһарн заах. Василий Юсуп хойриг ач, тус күргсн дәәчнр деегшән һартн гих. Школын көвүд, күүкд орденсинь өврәд, ^льхарн иләд «Ямаран зөрг үзүлсндтн эн орденәр ачлла» — гйҗ дахҗ гүүлдх.

Уга, ода тиигҗ болш уга. Хомутын сур боодһа «та-

хәәх кергтә, — гйһәд сө болһн Бадм чееҗләрн гүвдлдх;

кившдг болв.

120