Эрнҗәнә Константин. Аңһучин көвүн

БУУРЛА ХАР

Зуухст, цапдгудт хурсп хурии тогтал усн буслм зу-

на халун өдр. Инм халуп өдрнг хальмг улс «ноха һәң-

пм халун» гпҗ келдмп.

Күн сүүдр темцәд, толһаһан бүркцхәиә. Үкрмүд сү-

үлән хүрүләд, тесҗ бәәҗ чадад, шоодраглад гүүлднә. Хөд нег-пегноннь сүүдрт толһасан бултулад, шооһад.

әңкләд зогслдна.

Хаалһар, халцха һазрар нүцкн көләр ишкҗ йовҗ болхш; хәәрәд, хуухлад, цонаһад бәәнә. Зо деегүр җирлзсн җирлһнә бийнь эн халунд хәәлҗәх бәәдлтә, тег теңгр хойрин хоорндаһур медг-үлг җирлзнә.

һал үдин алдн, буслҗах хәәснәс һарчах ур мет аһар ам-хамрар орҗ ирвлзнә.

һаңһр-һаңһр гиһәд нег темәтә күн ардан көвүһән сундлсн Нармип күнкрг өөдләд совр-совр хатрад йов-

на. Темәнә өмн бөкнднь хойр бу сольвад дәвүрләтә:

негнь моһлцг хорһлҗн сумар хадг шар хундгта берданк, негнь үүрмг бурчгар хадг хойр амта хавал.

Буульдг яр шар иңги тасрхан уга бууляд, хәркрәд негл мордҗ йовх күүкн кевтә эгзңнәд ууляд йовна.

Ноосинь кирһәд авчксн нүцкн темәнә арен, нарнд

чиихлтәд бусрг-бусрг көлсәр бүркгдҗ. Өг кесн зузан хар ишкән зах темәнә көлснд ивтрәд, марц урһад цаң-

тҗ. Хәврһәснь хәләсн күүнд цаһан индсәр көвәлсн нем­ ца болҗ медгднә.

Буудан мергн Буурла Хар, буульҗ йовсн темәнә ду

соңсад, теегт бүгҗәсн чонмуд темәнәс әл уга темә дах-

дгинь сән меднә. «Күңкргин экнә хорҗңнурт кевтсн чонын бийнь, эн буульҗ йовсн темәнә ду соңсад босх»,

— гиҗ санҗ йовна.

Күңкргин экнд күрәд, зоолад, зөвәр удан йовад, зооһин иК хотхрт орад, темәһән кевтүлчкәд, моһлцг хорһлҗн сумар хадг бууһан сумлад, чавгинь татад хотхрин ам тушүләд тәвчкәд:—Не, Мергн, эн хойр хар мах-

ла авад, селн-селн деегшэн шивэд хавлад авад бэ, — гиж, көвүһән хотхр дотр темәнә өөр зогсав.

Хойр хар махласин селэд деегшэн нислһн, холас

3

\зсп чопмудт үксн малый оцһа күш деер хурад, селн-се- лн шүүрлдҗәх хар шовуд, керәс болҗ медгддгинь Буурла Хар бас сән меднә. Мергн махласан селн-селн деегшән шивәд бәәнә. Хар хотхрин аман төгәлңднь харвдган алдхш. Хойр хар нүднь цамрха дотран агчмд арв

эргәд дурнав болад бүлтәлдәд бәәнә.

Тиигәд махласан шивә бәәтлнь, гев-генткн ишкэ герин өркәс һарчах утан мет нәрхн улан тоос оһтрһуд күргәд, һанзһрулад орксн көк чон гүүһәд аашна. Буурла Хар бууһан шүүрч авад хойр тохаһан хотхрин амнд углад хавтаһад унад одв. Барун нүднәннь цецкә бууһин харул олҗ шаһагдв.

Хойр нүднь һал ассн, аман аңһаһад, келән балдалһсн ик көк чон шүүрҗ авад суһ татхдан белн болен ширкән һозалһад шуугад, шуукрад аашна... Өндр шарлҗпа сүүдр дахад, өргн зуухс һәрәдәд, өвцүһәрн һазр шудрад өрвкәд, өөрдәд ирҗ йовна.

Бууһин сумн дигтә күрм дүңгә болад ирсн цагт Буурла Харин барун һарин хумха хурһн бууһин чавг татв. «Таш!» — гиһәд бүтү дун хотхрар дүүрв. Хурдлҗ ирҗ йовсн көк чонын хуурһсна деегүр, хойр нүдн хоо-

рндаһурнь хорһлҗн сумн орад, гиҗгиннь чоңкагинь тас цокад һарад одв.

Хурдндан орсн бор чон хоңшарарн һазр хатхад, алс авад сарсаһад унв. Хар бууһан дәкн сумлҗ авад хотхр дотраһур йовад төгәлңдән харвад хәләчкәд, беләсн хар өвр иштә утхан суһлҗ авад дотринь йүүлҗ авад хотх­ рин амар Мергнтә хоюрн тараһад хайчкад, хәрү хотхртан орад хорһлҗн сумта бууһан сумлҗ авад, хотхрин ам дерләд төгәлңдән харвад әлк түргүр кевтв.

Нег час болад орксн цагт күшин унр авен хар шо­ вуд деегүр делҗ ирэд селн-селн шүүрлдәд чоцклдв. Теднэ бара авен хар керәс эргҗ нисҗ ирәд бәәглдв. Тиигәд бәс гиҗәһәд дәкн бууһин дун «Таш!» гив.

Нарна халун номһрад, суудг бәәрн талан шухиҗ йовна. Көвкр цаһан үүлд һарад, нарна наад бчйәр квндлң көшгрәд, чачр тусхаһад, сүүдр сунһад серү татж. йовна.

Хәркрдг яр шар иңгндән хойр бор чон теңнсн Буурла Хар Мергнтәһән Намрин Күнкрг урудад хәрҗ ааш­ на. Хәркрдг шаргч иңгн нам хәркрҗ йовхш, Күзүһән

суңһад, көлән хол-хол ишкәд сүүкнәд, дөшн хатрад йов-

4

на. Хар хот эргҗ ирәд герпипь һаза тсмәһ.ш чевгүләд

теңнәтә хойр чоныг буулһад хайв.

— Ээҗ, аак үкс гнҗ һарч мана авч ирсн чонмуд

хәләтн! — гнж. Ме.ргн герүр гүүв.

Шаргч иңгн хойр чоп тал кевәсән цацад, хойр хул-

1гр чикән көндәһәд кулыһәд му нүдәр хәләв.

— Мана күн «һанзһ улалһж», - гисн дун сонсгдв.

Харин һаза хотна хойр залу Харин хуучн таньл —Баһ- 1(өрвдәс ирсн нег залута: ардк көшүрнь төгән эргц дотрк подуск төмрин нүкәр хуһрад унҗ одсн өмн хойр төгәсиннь хурһднь хамхрсн, булмуднь һазрт шигдәд, ноһанд даргдсн хуучн цар тергнә хумха ярндг деер сууснь үзгдв. Теднә өөр хойр-һурвн бичкн көвүд тергнә ар төгәс унад наачацхана.

Олзта «һанзһ улалһад» ирҗ йовх Хариг үзчкәд цуг бәәсәрн аарглад өврмҗ кеһәд күрәд ирцхәв.

— Мергн, эднә алькинь чи хавч! — гиҗ хөкрлцхәв. һазаһас ирсн залу Лееҗн Хариг таняд, һольшглҗ менд-

ләд:

— Хар, намаг ирсинь медәд теегт йовсн зерлг «хөөдәсн» хойр ик ирг авч ирҗ йовхмн кевтәмт! — гиҗ хө-

крлв.

— Буудан мергн Буурла Хар, боссн аң хаж. бууһин

сум үрәҗ гисн зәңг соңслт? — гиҗ шар залу Мөңкән Каҗ шүвтрләд келчкәд, Хар тал хәләһәд нүдән ирмәд

оркв.

— «Ноха һәңнм халунд», ноосн уга темә унад, көвүһән сундлад, нарнд шатҗ йовх чамд—яһад эн «йовуд хулхачнр» олдна? «Ө төгрг, өөкн түнтг, йовуд хулхач йоңгшур эмгн» гиҗ туульд ордмн, эн элмртн. — гиҗ бичкдүр хәләҗ келчкәд Церн өвги. — маниг өдрин дуусн хәәсн бийнь олдхш. Чамаг хәәсн цагт.бийснь тосад күрч ирдг кевтә! — гиҗ хөкрлв.—Мана көвүд чигн аиһучлна. Йовҗ-йовҗ хоосн «һуян һанзһлад» хәрҗ ирнхәнә, — гиһәд һанздан тәмк нерәд, чонмуд өвчлцхәр

беләсн утх суһлҗ авад, тедүкн кевтсн бор бүлүд хәврв.

— Таднла әдл хахларн нүдән аньчкад, хаҗуһарнь хаһад сум үрәһәд бәәхмн биш, хасн хөөн тусх, харвсн

хөөн үзх кергтә болҗахугов! — гиһәд Лееҗн тал хәләһәд Хар хойрдгч чонын арс шувтлхар белдв.

«Каҗ Церн хоюрн намаг эс медсәр хурц үгәрн хазад оркцхав. Эднәкн келнә билгтә улс гидгнь үнн болх

5

бәәдлтә» намаг ямаран кергәр ирсим оньһад, мини судц бәрҗ үзҗәх кевтә. Кажлн нмнәс үг сөрж келҗ болш уга. «Үг сөрхлә үг һардг, үүлн сөрхлә боран ордг». Болв хәр һазрас «зольв» хәәҗ прчкәд залус заагт амндан ус авчкад бәәж болш уга!»- гиж Лееҗн дотран

санҗана.

— Манахнд төвлж хасап алддго Таратин Манж гиһәд бәәнә. Тадн соңсж, повсн болхт. Тер Манҗ чоид хара зангтан сум үрәдгән уурв. Шуд маляһар иегл цо­ кад авна, - гпҗ Леежп эклв. «Одал энтн көөрдг деерән һарв», - - гисн бәәдлтә Лееҗнд эди оньган өгцхәв.

— Урднь болхла оньдин хаһад авдг билә. Манҗла әдл мергн күн нам хама чигн уга. Хорһлҗн сумар хадг бичкн дуута бууһарн, зел деер үкр сааҗасн берәдии суулһ хаһад, цоолад наад бәрәд алад бәәдг бәәсмн. Үкрнн дөрвн көл, күүнә хойр көл —зурһан көлмүд заагар

суулһ хаһад тусна гндг ик берк мергн болхугов.

— Би терүгитн соңслав! — гиҗ Каҗ дөңнв. — Зуг яһад маляһар цокад авна гинәтә? — гиҗ Каҗ сурв

Наар, Мергн, соңсҗ ав.

— Манахнд бас эндрәклә әдл халунд чонд аңнна. Таратин Манҗ болхла өөрән нег кү . дахулад, чоныг босхад көөнә. Иим халунд чонтн холд амрсар гүүхш.

Долан-нәәмн дуунад омгарн гүүчкәд, цааранднь келән һарһад, әңкләд тавлад ирнә. Хаһад авмар мөрн күц-

нә, тер бийнь Манҗ хахш. Хәәкрәд, олңцган цокад сү-

ринь авад йовна.

— Би болхнь, гиҗгәрнь хаһад унһах биләв! — гиҗ Л'1ергн өндлзв.

— Тиигҗ чон удан гүүхш, зуух хәәһәд хултхлзҗ йоьад гев-генткн хәрү хәләһәд, өмнк хойр көл деёрән

ергән дөңнәд, келән балдалһад кевтәд оркна. Тер цагтнь Манҗ мөрнәсн бууһад, өөрк күүндән бәрүлчкәд, маляһан бәрәд чонын өмнәс үрвәд өөрднә. Хойр-һурвн

ишкм өөрдәд одсн цагт нүдән чирмл уга хәләһәд кевтсн чон Манҗ тал һәрәднә. Минь тер һәрәдлһнләнь хооран хойр ишкн хуурһсарнь негл цокна, болад бэәснь

тер. Чон күзүндән кедү күдр болвчн, хуурһсндан тиим

күүрг болдгҗ, — гиҗ Лееҗн көөрҗ келв.

— Манахнд болхла терүгитн тиигәд кевтәд орксн цагтнь, негнь мөрнәсн бууһад' тус өмннь чонд бийән үзүләд, маля занһад әәтрүлнә. Тер цаглань негнь тус

6

эв арһта, дамшлтта: зәрмнь буудан мергн, зәрмнь цалмдан һавшун, зәрмнь маляһар цокдг һартан шүрүтә,—

Тиигәд Оватын экнд күрәд хәрү эргәд Шонта урудад идшлҗ йовсн адунаннь өөр үлдләв. Намаг хәләһә

йовтл Шонтан экнә хорҗцнурас нег ик гидг чон босв. Хойр адуч — негнь урхдад, негнь амдад арднь орв. Чон Шонта гидг гүн хар сала темцҗ йовна. Чонын мек

эдн меднә. Урхдҗ йовсн Бамба эвкчксн хар килһсн цал­ ман өргәд дайлв. Би хара бәәхәр эндәснь чонд бийән үзүләд, хәәкрәд довтлув. Чон хәрү эргәд зүн бийәснь

амдҗ йовсн адучас чочад Бамбан өөгүр цалмин арһмж, мөч күрмәр дальтрад һархар седв. Минь эн агчмд Бам­ ба көмлн хаяд күзүнднь орулад дөөрәвчләд татв. Доран мөрнәсн буулдад чонын аминь томһлж, авад хәрцхәв. Зерлг чон цалмдҗ кен бәрж, йовла, тиим һавц баһчуд һарч йовна.

Тиигәд Каҗин келвр соңса бәәҗ, хойр чоныг залус ар хойр көләснь катгин көндлң бахнас дүүҗлчкәд, арсинь бүтүһәр шувтлад, ноосинь дотаран кеһәд эргүләд бурһсн теләһәр теләд, давста чигә түркәд катгт өлгәд эд-бод кецхәв.

— «Нурһн өвдсн күүнд чонын махн зокдмн» гиж көгшд келдг билә, би энүгәр эмгндән шел кеҗ өгнәв,— гиһәд цаһан бөс киилгтә, шалвриннь өрәсн шуңһрцган евдгтән күргәд эвксн буурха буршчгта эццн хар өвгн

7

1 арһп чопып пег ар колннь ташатаһипь нуһлад авв.

— Авхан автл, наадксиль тер хотна захд б&әсн эркип нүкнд дарчктн, — гнһәд Хар һаран арчад өөрк ул­ етал чееньгтә уснас һар деерн-ь кеҗ өгв.

— Тер темәнә немнәһинь авад, ардк хуҗрта нуурин көвәд күргәд тәвчк. Темән моһа хойр сөөд йовдмн биш,

Ботхлн гиҗәх бәәдлтә, шилрәд йовҗ одх, Хуҗран хаңһаһад доран хонх, — гиҗ Хар көвүндәи-келв.

Харин көвүн Мергн темәһән хуҗрта нуурт күргчкәд, катг түшүлһтә бәәсн хойр бу авад герт орулҗ йовна.

Сән зәңг келхләчн — с^ңгрцгәрчн дүүрң өөк өгнәв. Му зәңг келхләчн — модн ханҗалар шааҗ алнав, — гиҗ Каҗ келдмн.

— Я, ййр гиич-һууч медлго одхинь яһна.' Эн чонмудын күшин үнр соңсчкад бәәгҗәнә. Альков, Мергн, тер бәәгҗәсәр бут сөрәд авлч! — гиҗ Хар заңһин шуург деер суусн керә тал заав.

Мергн мусг инәчкәд, хойр амта хавал авад катг эргв. Бууһин дун «таш» гив, хар цоохр керә худгин өөр сарсаҗ унад, җиврәрн һазр сәвб.

— О, көвүнтн әвртә залу болад бәәҗ, хаһад унһачкв! Бүрүл болҗ йовх цагт, нам бууһин харул үзгдшгол. Урзн намаг ирхд хамртан нуста бичкн көвүн билә. Күүнә өслт гиһәд түргн юмн, — гиҗ Лееҗн магтв.

— Арвн тавта адсх болҗ йовна. Кезәнәһә мана аав-

ээҗнр иим насндан аду хәрүләд, агтс манад, кеер хонад йовдг бәәҗ Ода эдн болхла аав-ээҗиннь өөр, бол­ ен хотын эзн болад, хот эргәд Һольр-Һольр гилдәд әл хәәхәс нань юмн уга.

Кезә нег цагт кергтә болх гиһәд, бор туулан земәр чигн теҗәл кедг йовдл харһдмн, тегәд энүнд эврәннь эрдмән бу хадг — мерг дасхҗанав. Энүнә дурта юмнь ер Одахн өнгрсн 15-нд намаг угадбуавч һарад ар ну- ' рас хойр нуһс хаҗ авч ирҗ. Мацг өдр шову алдг, гиһәд эмг экнь ж.е гитлнь гүвдҗ, — гиһәд Хар гөл-гөл

ги1гәд инәв.

8

— Ажрһнь алг болхла, упһпь булг болна, аавиннь дассп эрдмәс альдаран одх билә. Мөр болхнь Иштгин арвн Тавт, Мазн баатр, Эрән—сән Сердәнк гидг хальмг баатрмудла әдл баатр болад одхла яһнат! Тиим баатрмуд йовж. гнҗ туульд келгддг билүс. Кен медхв, эн цага баһчудтн ю болвчн медцхәнә. Маднар болхла һа-

бц, шамдһа, зөргтә. Бидн болхла 13—14 наста күртлән

шалвур уга гилтә йовдг билүсвдн.

«Өмн һарсн чнкнәс, хөөт һарсн өвр үлнә» гидг юмн болҗ йовна, — пиҗ Калс келәд шар сахлан ясад, — мана тал одцхай! — гиҗ дуудв.

Хойр амта хавалан нуһлад гилзинь татҗ. авад һарчасн Мергниг эмг экнь бууһинь булаҗ авад барун иргд хайчкад, Харин өргн сур бүс авад нурһнь улан һалзн болтл ораһад авв.

— Энүнәс хооран бу һартан бәрнч? Әмзә юм алнч? Кишго шулм, энүндән бу хадг һәәвһә эрдм дасхҗана. «Йор урдас, заңһ деерәс» гиһәд бичкдүд бу бәрэд наадад бәәхлә, дән болна гидмн. Дән бичә үзгдг! Чикнд бичә соңсгдг! — гиһәд эмгн бурад йовҗ одв.

Хар, Церн, Лееҗн бәәсәрн Каҗин тал ирцхәв. Каҗин гергн Босхмҗ зөвүн дүңгә нурһта, бильчхр төгрг

шар чирәтә, цөн үгтә күн. \ар үснәснь салһгдсн хойр тоһшлурмуднь халхиннь герлд күрн алдад, цохинь дарҗ эргәд, хойр чикнәннь деегүр алслад, һурвар гүр-

зеегтә хар нүдтә күүкн буру хәләһәд, чирәһән халхлад үүдн тал һарв.

Зәңг орулҗ ирсн, күүкнә чирә үзхәр, хойр хонгт бүгҗәх Лееҗн, герин барун талагшан сун йовҗ күүкн

тал эргәд хәләтл, Саглр эрк алхад һарв. Күүкнә ягдасн һо нурһн, ээм-далынь бүрксн атлс хар үсн, өрч-мах- мудтнь шигдсн күсм бүс әрә үзгдәд үүдн хаагдв.

. Босхмҗ Харин һанз авад тәмк нерҗ өгв, Тулһ деер

9