MD hám PQJ / Sh.Seyitovtıń Xalqabad romanınıń leksikası

61

kórinisin tapqan. Bunday sırttan kirgen sózler kóbirek jámiyetlik-siyasiy atamalar hám bir qansha buyım atamaları bolıp esaplanadı. Mısallar:

Batrak: Allambergendi basqa bir awılǵa, Reyimbaydı «Gúlistan» kolxozına, Atajan batraktı taptırıp, onı Erlesh porxannıń kolxozına jónetti (II, 17).

Bolshevik: Mınaw bolshevikler «socializmniń waǵında miynet qádirli boladı, abıray-ataq, nızam aqshaǵa satılmaydı, para joq etiledi» dep qattı qátelesip júripti, shılǵıy górsawatlar!... (II, 9).

Bolshoy: Onda mına bolshoylar kúlip qala jaq, - dep waz keshedi (II, 3). VKP(b): Ózi on toǵızınshı jıldan beri VKP(b) aǵzası eken (II, 17).

Ispolkom: Bir jaman jeri, raykompartiya menen ispolkomlarǵa usınıs bildirip, xat jaza beretuǵın «bálege» bir ay bolmay-aq shatıldı (II, 25).

Kolxoz: Allambergendi basqa bir awılǵa, Reyimbaydı «Gúlistan» kolxozına, Atajan batraktı taptırıp, onı Erlesh porxannıń kolxozına jónetti (II, 17).

Komsomol: Sonnan aǵayin-tuwǵanları menen ırzalasa da almay ketiwge májbúr bolıptı, balası qıp-qızıl komsomol, túrin jaman kóripti (II, 9).

Likbez: Tús awa jiberilgen jerlerdiń hámmesinen likbezshiler qalmay jıynaldı (II, 17).

NKVD: Sonda ayı-kúni pitip otırǵan nashar eken, kóp ótpey kóz jarıp, ul tuwıp, «elge aman bararman» degen niyet penen Amangeldi dep at qoyadı, sol Amangeldisi házir Ashxabadta NKVDda islep atır emish (II, 5).

MTS: Ol jer, bul jerdi qarasa, hesh kitap joq, Allambergen úyde emes edi,

«Gúlistan»nıń malı talan-taraj bolıp atır, sonı komsomollar menen ańlıymız», - dep, MTStan keshe kelgen Ismet, Reyimbay menen ketip edi, tań atpay kelmeydi (II, 16).

Partyacheyka: Allanazar biybala Nurımov degen, usı awıldıń partyacheyka sekretarına shekem aldında jorǵalap júr (II, 17).

Pravlenie: - Oybay-aw, úsh pravlenie múshesi usındamız ǵoy (II, 29).

62

Raykom: Raykom menen ispolkomlarǵa barıp, «men endi úseytip quwırdaqshı bolıp júre beremen be, bir túsinbeslik bolsa, bolǵan shıǵar» (II, 26).

Raykompartiya: Bir jaman jeri, raykompartiya menen ispolkomlarǵa usınıs bildirip, xat jaza beretuǵın «bálege» bir ay bolmay-aq shatıldı (II, 25).

Sovnarkom: Arqa rayonlardıń bárin jalpılamay jalpaytıp bes qonaq urǵanın esapqa alǵan sovnarkom, obkompartiya (II, 53).

Socializm: Mınaw bolshevikler «socializmniń waǵında miynet qádirli boladı, abıray-ataq, nızam aqshaǵa satılmaydı, para joq etiledi» dep qattı qátelesip júripti, shılǵıy górsawatlar!... (II, 9).

Patefon: – Ala bersin patiypondı, sháytan arba da ala qoysın! – dep qızdı Qudaybergen (II, 73).

2.6. Frazeologizmlerdiń qollanılıwı

Jazıwshınıń shıǵarmasında tildegi tereń mánili sózler menen birge frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen de júdá ónimli qollanılǵan.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler óziniń mánilik ótkirli, semantikalıq jaqtan birigiwshiligine qaray 4 túrge (frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq sózler) bólinedi.1

Sh.Abdinazimov usı formanı esapqa alıp, naqıl-maqallardı da turaqlı sóz dizbekleriniń quramına kirgizedi.2 Biz jumısta naqıl-maqallardı turaqlı sóz dizbekleri quramına kirgiziwdi maqul kórmedik, sebebi naqılmaqallar óziniń grammatikalıq (sintaksislik) hám mánilik (didaktikalıq, aqıl-násiyat) ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı.

Shıǵarmada qollanılǵan turaqlı sóz dizbeklerin tiykarǵı úsh túrge bólip qaradıq:

a)Frazeologiyalıq ótlesiwler

1Бердимуратов Е. Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. –Нӛкис: Қарақалпақстан.

1968. –Б.252.

2Абдиназимов Ш. Бердақ шығармалары тили. –Т.: Фан. 2006. –Б.219.

63

Shıpshań on jılǵa qaraptı-á shalabımnıń shayqalǵanına!... (II, 3).

Sonda ayı-kúni pitip otırǵan nashar eken, kóp ótpey kóz jarıp, ul tuwıp, «elge aman bararman» degen niyet penen Amangeldi dep at qoyadı, sol Amangeldisi házir Ashxabadta NKVDda islep atır emish (II, 5).

Hayal jarılarǵa jan tappay jabıǵıp qalǵan ba: «Ja-aq aǵa, kesgellem jibermeymen», - dep gápin dawam ete berdi (II, 5).

- Áne joldaslar, bul siziń Qunnazar aqsaqaldıń bunnan bir jıl ilgeri raybilimge

«likbezden júz procent sawat ashtıq» dep bergen spravkası, usıǵan tiykarlanıp, joqarıǵa spravka bergen raybilimniń ústinen «kóz boyadı» degen arza túsip, sonı tekseriwge biz tap anaw Tórtkúlden kelip turǵanımız, - dedi Tórtkúl jaqtı kórsetip (II, 19).

Bunıń ózi nárse qızbaytuǵın, qoy awzınan shóp almaytuǵın, qaqań soqań menen de isi joq (II, 26).

Shártimeklenip júrip, Nazarbay ilgen e ken likbezden bir nárse, jolı

ábden bola qaldı (II, 19).

á) Frazeologiyalıq birlikler

Qara ayǵır ısqırıp tartıp turǵanǵa ma, suwıq samal oyaǵınan da, buyaǵınan da húwlep vagonnıń ústindegi Berdikárimniń urqanatın ushırıp baratır (II, 3).

«Bul janı qaslıq, dinnen shıǵarman!» dep, óliwden bas tartqısı kelip turdıdaǵı, taǵı táwekel etkisi kele berdi (II, 4).

Sóytip, birew óliwge tayarlanıp atırsa, pisin qurtıp, poezd pıs-pıs-pıs etip, toqtap atır (II, 4).

Bunıń «bolshoy adam» ekenin ójirege kiriwden tórdegi Leninniń súwretine kózi túsiwden-aq abayladı (II, 5).

Ol óziniń janına toyınıp, ne de bolsa tuwǵan jerdiń topıraǵına bas qoyıw niyeti menen Diyarbákir saparınan bunnan bir jıl aldıńǵıday taǵı waz keship kiyatırǵanın aytıp: «elden ayrılǵan soń ne qádir boladı adamda,

64

men qaytsam ba, óz ayaǵımnan húkimetke berilsem be dep kiyatırman», degen niyetin aytıp edi (II, 10).

Ol óziniń janına toyınıp, ne de bolsa tuwǵan jerdiń topıraǵına bas qoyıw niyeti menen Diyarbákir saparınan bunnan bir jıl aldıńǵıday taǵı waz keship kiyatırǵanın aytıp: «elden ayrılǵan soń ne qádir boladı adamda, men qaytsam ba,

óz ayaǵımnan húkimetke berilsem be dep kiyatırman», degen niyetin aytıp edi (II, 10).

– Neǵıp júrgenińizdi siz ózińiz bilesiz, bunı men betińizge baspayman (II,

10).

Aqıl-parasatlı qaraqalpaqlar Stambulda, Tegeranda házir usı máselege bas qatırıp atır (II, 11).

Tisińnen shıǵarma, jaqında urıs boladı, eldi nemis keńesten tazartıp, jılawımızdı qolımızǵa beredi (II, 11).

Tisinen shıqqan zayırında uluwma musılmannıń mápine zálel keltiretuǵının aytıp eskertti (II, 10).

Sol kúnleri-aq óz qolınan bir bále qılıp, sımpıyıp júrgen sumıray bolmasın! degen qıyal menen nagandı shıǵarıp turıp, házir-aq janın almaqshı edi, liykin,

«sháytanǵa hay berdi» (II, 11).

b) Frazeologiyalıq dizbekler

Onıń bir aqsham jıllı jerde jatıp ház etermen degeni bolmadı, tez ketpese anaw kisi kelip, tutıp beretuǵınday kórine berdi kózine (II, 5).

Qarasa, qonaqtıń kózi jıńǵıl qazıqtaǵı ǵalı qorjınǵa tigilip otır (II, 6).

«Ol kúnde usındayman ba, tawdan oyıp alǵanday botakóz nashar edim, kempir-ǵarrısına da jaǵıp qaldım, jatıp jabıstı» deydi, usı kúngi sol kúyewi eken, sırtta bota quwıp júrgen sonıń balası qusaǵan (II, 5).

Taza japqan zaǵaradan enapattay nan, eki qaǵaz chay, bir qadaqtay gelle qant berip, xoshlasıwǵa kózi qıymay, izinen baladay bozlap jılap qaldı (II, 6).

65

Durıs iske Quran uslaǵannıń nesi gúna! dep qolın kitapqa juwırttı da, bawırına basıp… (II, 13).

Gezek aqsaqalǵa kelgen waqıtta júregi suw ete qaldı (II, 18).

Hár adam qara ter bolıp shıqqan sayın, Qunnazar aqsaqal bir qısım (II,

óziniń basınan sıypamaytuǵının bilgen Qunnazar usınday bir qolaysız qısınıspaqtı sezinip, kúni burın moyıl bolıp qalǵanlıqtan buǵurlım ózin aldırmadı desek te, sorpa ishken adamday mańlay teri murnınıń ústinen tamıp attı (II, 20).

- Bir aydan qırta-qırt paxta baslanadı, sonnan burın oqıp qalıń, onnan soń qolıńız tiymey qaladı, - dep qıstastıradı Mádiyar bileklerin (II, 25).

Ǵayrı ellerdegi keshe jaq ómir usı bastan-aq uwıziyin qurtıp kiyatır (II, 6).

Ol óziniń janına toyınıp, ne de bolsa tuwǵan jerdiń topıraǵına bas qoyıw niyeti menen Diyarbákir saparınan bunnan bir jıl aldıńǵıday taǵı waz keship kiyatırǵanın aytıp: «elden ayrılǵan soń ne qádir boladı adamda, men qaytsam ba,

óz ayaǵımnan húkimetke berilsem be dep kiyatırman», degen niyetin aytıp edi, Izbasqannıń qaraltım júzi burınǵıdan da surlanıp, sheshek daǵları tereńlesip sala berdi (II, 10).

Májilis ashıwǵa Sayımbet penen Qunnazar aqsaqal kelgende-aq onıń bereketi qashıp, ishinde mamaqaldıraq turıp edi (II, 26).

Óziniń iyi dım bos eken (II, 28).

Sh. Seytov óziniń “Xalqabad” romanında frazeologiyalıq sóz dizbeklerin sheber paydalandı hám házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwine, onıń leksikasınıń tolıqtırılıwına belgili úles qosqan jazıwshılardan biri.

66

Solay etip, Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń tiliniń semantikastilistikalıq

ózgeshelikleri óziniń ayrıqshalıǵı menen ajıralıp turadı. Jazıwshınıń shıǵarmasında qollanılǵan sózlerdiń kóp mániligi,

metaforalar, jazıwshınıń jeke stiline tán metaforalar, metonimiyalıq xızmette qollanılǵan sózler, sinekdoxalıq xızmette jumsalǵan sózler úyrenildi.

Sinonimler, antonimler, omonimlerdiń jumsalıw ózgesheligi úyrenildi. Sonıń menen birge shıǵarmada qollanılǵan gónergen sózler hám frazeologizmler de

úyrenilip shıǵıldı. Romanda olardıń qollanılıwı júdá jiyi ushırasadı. Úyreniw barısında olardı frazeologiyalıq ótlesiwler (qoy awzınan shóp almaytuǵın), frazeologiyalıq birlikler (kózi túsiw), frazeologiyalıq dizbekler (qolın juwırttı) túrinde úsh toparǵa bólip úyrendik.

67

III Bap. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında qollanılıwı sheklengen sózler

Jazıwshınıń izertlenip atırǵan shıǵarmasında qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına kiretuǵın, biraq ádebiy tildiń sózlik qorınan orın almaǵan, qollanılıw

órisi sheklengen, ádebiy tilde ónimsiz jumsalatuǵın, jeke qaharmanlar tiline tán sózler de ushırasadı. Bunday sózlerdiń toparına awızeki sóylew tili birlikleri, varvarizmler hám vulgarizmler, kásiplik sózler, jargonlar, tabu hám evfemizmler kiredi. Jazıwshı bunday sózlerdi qaharmanlardıń minez-qulqın, tábiyatın, romandaǵı waqıyaǵa ótkirlik máni beriw ushın sheberlik penen paydalanǵan.

3.1. Awızeki sóylew tiliniń birlikleri

Sóylew tili – bul xalıqtıń kúndelikli turmısta bir-biri menen tuwrıdantuwrı qatnas jasawınıń aktiv forması. Onıń tiykarın tilde uluwma qollanılıwshı

sózler quraydı. Sóylew tiliniń leksikasında tek uluwma qollanılıwshı sózler ǵana

e mes, sonıń menen birge ádebiy tildiń leksikalıq normalarına juwap bere almaytuǵın sózler de ushırasadı.

Qaraqalpaq tiliniń awızeki sóylew tiliniń leksikasına tán sózler emocionallıqekspressivlik máni ayrıqshalıǵına iye bolıp keledi. Olarda kóbinese kemsitiw,

kishireytiw yamasa soǵan usaǵan qanday da bir ótkir máni sezilip turadı. Bul toparǵa kiretuǵın sózler jazıwshınıń sóz qollanıwındaǵı ózine tán ózgesheligin

anıqlawǵa járdem beriwi menen birge óziniń tásirliligi menen kózge taslanadı.

A.Bekbergenov sóylew tilin eki túrge ajıratıp qaraydı. 1) Padio, televideniede

ózgesheliklerin úyrengenimizde olarda tómendegidey toparlarlarǵa bólip qaradıq:

1) Awızeki sóylew tiliniń fonetika-intonaciyalıq ózgesheliklepi. Sóylew

tilinde sózlepdiń aytılıwı, sóylew intonaciyası úlken xızmet atqapadı. Sh.Seyitovtıń

1 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. -Нӛкис: Қарақалпақстан. 1990. –Б.3-18.

kóp e l tonap, kóp qanǵa batqan qaralı e di (II, 6). «Arqa muz degen bar deydi, qısı-yazı muzı erimesemish, shuyaqlarda jasaǵanlardıń da ármanı barmeken»,

(barma e ken) dep bolıp, «haw, onda paxta pispey qaladıǵo!» (II, 16).

Izbasqan bunıń bul gáplerinen bunı da soyaqlar (sol jaqlar) menen baylanıstırıp turǵan birew bar ekenin bildi, biraq ózi aytpaǵan soń soramadı (II, 9).

– Neǵıp (ne qılıp) júrgenińizdi siz ózińiz bilesiz, bunı men betińizge baspayman (II, 10).

Shıǵısta yaponlar, batısta nemisler pıshaqtı kimge qayrap atır, álbette, baylarǵa e mesǵo, (emes qoy) bolshoylarǵa! (II, 11). - Mınań qarań, Berdikárim aǵa, men bunıń E vropasın gezgen adamman, Zúbayda ushın Xalqabadqo, Xalqabad, Alyaskanı bilmeysiz siz, Amerikanı bilmeysiz, Sibirdi bilesizǵo…

(bilesiz ǵoy) (II, 15).

Appırmay bala, gózzaldıń gózzallıǵın aytamız dep, kelinlerge, neǵıǵan (ne qılǵan) kelin, ba-ay, Haytmurattay bir piltaban diyqannıń júnles bilegin jastanıp atırǵan birewdiń gózzallıǵın aytamız dep dinnen de shıǵıp boldıq-aw! (II, 14).

á) sózdegi ayıpım seslepdiń qosılıwı. Mısallar:

- Yazaman, hawwa, (awa) yazbay nesi bar! (II, 21).

Qunnazar aqsaqaldı, shul arqalı awıldıń keńes húkúwmetin (húkimetin)

qorladıńızlar, men bunı bu turısında qoymayman, yazaman da jańaǵı xorlap jibergenlerińizdiń hámmesine qol qoydırıp, aydayman joqarıǵa… (II, 21).

Sizler jańaǵı adamlardı bir jıldan beri sawatlandıra almasańız, biz bir aydan bárin zawlatıp gaziyt (gazet) oqıytuǵın e tip beremiz (II, 20). Jumaǵulov

«kún bataman degenshe barlıq komsomol, mektep oqıwshıların «júz pırasent (procent) mábilizabat» e tip, bir úyde bir de

álepshe xatı bar kitap qaldırmay, mekteptiń aldına úyiwdi» buyırdı

(II, 18).

Sonı jaǵaladı da júrip otırdı, iyininde ayqara taslanǵan qorjın, qarsaq

sózler sol turısında qollanılmastan, ayırım fonetikalıq ózgeshelikler menen, jergilikli til nızamlıqlarına sáykes aytılıwda sol ózgeshelikleri menen qollanılǵanın kóriwimizge boladı. Mısallar:

– Ja-aq, ol qıytırlıǵıńız (xitrıy) ótpeydi, - dep e di (II, 27).