MD hám PQJ / Sh.Seyitovtıń Xalqabad romanınıń leksikası

21

jurtınıń bas kótergen shabandozları Shaǵaldan Xalqabadqa shekem ǵıyıqta bastı salıp, ılaq oynap, shańǵıtına izindegi traktorlardı kómse, traktorlar óziniń izine ergen sansız alamandı kómdi-aw! (II, 32).

Qamıslıkól: Azan menen bul kúnleri Qamıslıkólge barsań, mıńsaneki sazan kóldi sambırlatıp, qazanday qaynatıp atırǵanday tuyıladı (II, 31).

Qoltıqkól: - Qoltıqkóldiń qoltıǵına qısılıp, úsh úyli ajım otırǵan eken, men solar menen kelisip keldim (II, 31).

Qotankól: Shaǵal jaǵısında kemeden túsiwden jigirma traktor qatara dizilip bir sap tarttıaw, onıń aldında anaw jaǵı Shanıshpay kópir, mınaw jaǵı Qotankól, Sarı atawlardıń, Qallıjaǵıs penen Xalqabadtıń tolı jurtınıń bas kótergen shabandozları Shaǵaldan Xalqabadqa shekem ǵıyıqta bastı salıp, ılaq oynap, shańǵıtına izindegi traktorlardı kómse, traktorlar óziniń izine ergen sansız alamandı kómdi-aw! (II, 32).

Quwanıshjarma: Tum-tusınan kóp salma emshektey e mip turǵan soń, Quwanıshjarmadan jartıwlı suw shıqpay (II, 198).

Qızketken: «Krasnıy metallist» zawıtınıń Qızketkenge jibergen eskibatırın barıp bir kóretuǵın eken (II, 157).

Qıysıqkanal: Sarı ataw toǵayınıń túslik jalǵası – Qıysıq kanaldıń bergi jaǵındaǵı jigildik aralas sarı torańǵıllıqlar kem-kemnen sayramlasa basladı (II, 143).

Tuwbay: Tuwbaydıń kópirine órmelewden-aq qańqayǵan traktor, qashıp quwısqan qaralar kórindi (II, 102).

Úlpetshúńgil: Mal tap «Úlpetshúńgil»degi Amanbay baslıqtıń tusına jetip qalǵan eken (II, 142).

Shaǵaljaǵıs: Shaǵal jaǵısında kemeden túsiwden jigirma traktor qatara dizilip bir sap tarttıaw, onıń aldında anaw jaǵı Shanıshpay kópir, mınaw jaǵı Qotankól, Sarı atawlardıń, Qallıjaǵıs penen Xalqabadtıń tolı jurtınıń bas kótergen shabandozları Shaǵaldan Xalqabadqa shekem ǵıyıqta bastı salıp, ılaq oynap, shańǵıtına izindegi traktorlardı kómse, traktorlar óziniń izine ergen sansız alamandı kómdi-aw! (II, 32).

22

g) oronimler: Sarı ataw: Shaǵal jaǵısında kemeden túsiwden jigirma traktor qatara dizilip bir sap tarttı-aw, onıń aldında anaw jaǵı Shanıshpay kópir, mınaw

jaǵı Qotankól, Sarı atawlardıń, Qallıjaǵıs penen Xalqabadtıń tolı jurtınıń bas

kótergen shabandozları Shaǵaldan Xalqabadqa shekem ǵıyıqta bastı salıp, ılaq oynap, shańǵıtına izindegi traktorlardı kómse, traktorlar óziniń izine ergen sansız alamandı kómdi-aw! (II, 32).

Urısay: Bayaǵı jılları Urısayda qurbanlıqqa shalınǵan náhánlerdi aytqan sayın

Sozanaydıń júregi suwlap (II, 96).

ǵ) nekronimler: Ázziler baba: Bazar «Ázziler baba»ǵa perzent tilep, túnewge

ketken (II, 236).

Shıbılashıyıq: Biraq Bazar joq úyde, ol perzenttiń zarı bolıp, bir hápteden beri

Shıbılashıyıqta túnep atır (II, 30). Shıǵarmadaǵı waqıyalar súwretlengen

geografiyalıq territoriyada jaylasqan derlik barlıq toponimler shıǵarmada

qollanılǵan. Bul arqalı jazıwshı romandaǵı waqıyalardıń anıq tásirli, isenimli bolıwına erisken.

Antroponimler. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında uluwma túrkiy tillerge ortaq, arab-parsı hám rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen 300 den

aslam atları hám familiyaları jumsalǵan. Olardı lingvistikalıq jaqtan tallap, tómendegidey toparlarǵa bóliwdi maqul kórdik.

a) Jazıwshı shıǵarmalarında jumsalǵan kópshilik adam atları házirgi

qaraqalpaq tilinde de ónimli jumsaladı:

Abdulla: - Yaq, joldas náshálnik, onı qıynama, - dep Abdulla degen, kesken

tomarday, murınlı qara turdı (II, 72).

Adambaev: - Buxaradan qashan shıqtıń? – dedi Adambaev sıbırlanıp (II, 349).

Aydos: Hawwa, biy aǵa, Aydos babaday biymezgil dúbep kele qalıpsız?! (II,

Aynazar: Sáskede Qunnazar kelip, óziniń Aynazarı menen Yaqıpbay

qıpshaqtıń Dálibayın mektepten shaqırttı (II, 17).

Ómirbay: Shamalı oqıp kele sala ispolkomlıqqa kóterilgen Ómirbay

Pátpa: - Há básh deymen! - Pátpanıń dawısı shańq etti (II, 274).

Piren: «Yakovlev»tiń Piren gúpshek degen baslıǵı menen E lmuratqa erip, sol úyge bardı (II, 142).

Pirniyaz: - Háy, Pirniyaz ulı Joldasbay qızıl bet! (II, 304).

Rámet: Ámettiń orıs qatın ákelgen Rámetine MTS qasınan jay berip, muxaynik etip, kolxozǵa jibermey qoydı (II, 252).

Reyimbay: Ol jer, bul jerdi qarasa, hesh kitap joq, Allambergen úyde emes edi,

«Gúlistan»nıń malı talan-taraj bolıp atır, sonı komsomollar menen ańlıymız», - dep, MTStan keshe kelgen Ismet, Reyimbay menen ketip edi, tań atpay kelmeydi (II, 16).

Sayımbet: MTStıń partiyalıq islerin basqarıp, Sayımbettiń ketkenine de kóp waqıt bolǵan joq (II, 17).

Sayıpnazar: Sayıpnazar sarı, sıyraǵınan kóterip almadı ma! (II, 148). Sapar: On altınshı jıldıń báhárinde Kegeyli boyındaǵı Sapar

aqsaqaldıń jamanshalarınan bul qızdı baspashı alıp ketken eken (II, 5).

24

Sádet: Gúlaysha bunda ketti, Rámet penen Sádettiki mınaw, Jaqannıń júrisi

anaw (II, 252).

Sársen: Azan aytqan atı Sársen bolsa da soń Táten atanıp ketken tabelshi de

partuk baylap, Shunday menen qatar atızǵa tústi (II, 136).

Sáhárgúl: Sáhárgúl degen usınıń jubayı edi, likbezden sawat

ashqanlardıń diziminde bul da bar eken (II, 20).

Seytova: Qolıńdı moynıńa tań da Tórtkúldegi Jumagúl Seytovaǵa ayda, qatın! (II, 77).

Seregúl: Jamanshanıń Seregúli azlıq e tkendey, házir taǵı birewge qıysańlap júr (II, 68).

Sulıwshash: Aramızdan bir Sulıwshashtı shıǵardıq, sol bárimiz ushın oqıp

keledi (II, 29).

Sıdıq: - Himm, Sıdıq deseńá! (II, 188).

Tayırov: - Anaw MTStıń direktor tatarı ma, Tayırovpedi, Xayırovpedi… (II,

156).

Tájen: Joqarıdan Tájen sot degen kelip, hámmeni keńsege jıynadı da,

baratırǵanımızda aldımızdan ılıqqan iytler úrip shıǵıp edi (II, 266).

Tájimov: - Toq eteri, joldas Tájimov, toq eteri? – dep Sayımbet sozılıp edi (II, 266).

Tájimurat: - Tájimurat degen kim, tanımadıqqo?! (II, 68). Táńirbergenov: Sonıń ushın Táńirbergenov Qudaybergen joldas (II,

52).

Tilewbay: Tilewbay degen jumalaq qara «jiyenimen» dep aldap júr, sonıń malayı… (II, 69).

Tolıbay: Nazarbaydıń oyına birden bayaǵı Tolıbay tasmańlayǵa ketken tuwshaları, sondaǵı urǵan esabı eleslep ketip (II, 30).

Tólegen: Olar aldı menen Áwezdiń qońsısı Tólegen solaqaydıń úyine burıldı (II, 182).

25

Turǵanbay: Áliymanı, Náziyra soqırdı, onıń Ǵazturǵan,

Turǵanbay degen eki balasın da birden jım etti (II, 82).

Turdımurat: - Mına Turdımurattıń Áwezi «júr, tamasha boladı» dedi (II, 69).

Tursınbaqıy: Aldı menen Tursınbaqıy ǵarrı kelip bılay shıqtı (II, 56).

Ubaydulla: Tańnan turıp ketken Allambergen shundıy bunnan barıp, birinshi gezekte Reyimbay, Ubaydullanı oyattı (II, 179).

Uzaq: Endigisi qashan ashılar eken dep ańlıp otırmız, dep qıyqańlaydı arqasın

biyt shaqqanday qatsha kishem, Uzaq aǵanıń hayalı she, Shınıbaydıń sheshesi!...

(II, 127).

Uzaqbay: Azanlı berli gápke aralaspay otırǵan Uzaqbay tuwısına shıdamay turıp ketti (II, 237).

Uzaqbergen: Xalmurat melleniń balası Uzaqbergen qızıl bet degen awıl keńesi bar eken (II, 363).

Xalmurat: Xalmurat melleniń balası Uzaqbergen qızıl bet degen awıl keńesi bar eken (II, 363).

Haytmurat: Bul onıń 1929-jılı Haytmuratqa mingestirip, usı awxunnıń úyine jibergen ashıǵıw-sárkashtasınıń murınında ketken árebek edi (II, 11).

Hámze: Tek mına awıldaǵı Hámze baslıq: «otız jup ógizim bar» dedi (II, 32).

Shanazarov: – Men Dosmuhammed Jumaǵulovpan, mınaw Qalbay

Shanazarov, mına awıldaǵı Shanan qassaptıń balası (II, 18).

Sharapat: Partiyalıq máselede balańız Sharapatqa da «joldas» dep sóylewge májbúrsiz (II, 247).

Shániyaz: Bunı kópten beri kúydirip júrgen usı Shániyazdıń Orazı (II, 205).

Sherǵazı xan: Onıń sultanı – Sherǵazı xan mediresesin ózi menen birge pitkergen iyshan eken (II, 9).

26

Shınıbay: Endigisi qashan ashılar eken dep ańlıp otırmız, dep qıyqańlaydı arqasın biyt shaqqanday qatsha kishem, Uzaq aǵanıń hayalı she, Shınıbaydıń sheshesi!... (II, 127).

Shınıqul: - Musılmanshılıǵın aytqanda Shınıqul aǵaǵa jábir! – dep bas shayqadı (II, 65).

Shıraz: Bul atı Xalqabadka málim Shıraz degen diywana (II, 170).

Shırazaddin: Túkleri kirpiniń iynesindey shanshılıp, úp-úlken kózleriniń qarasınan aǵı basım bolıp, Shırazaddinniń siyrek tisli, qansız erinli awzına jılan duwalaǵan shımshıqtay, bılay-bılay tıpjılmastan baqıraydı da turdı (II, 170).

Írısbiyke: Sonı aytajaq bolıp, Írısbiyke menen Turǵanbaydı urıpsoǵıp kelgen (II, 207).

Yusip: «Húkiwmetti alamız, Barlıqbay, Jáliy maqsım, Yusip iyshan, Berdikárim…» (II, 358).

Yaqıpbay: Sáskede Qunnazar kelip, óziniń Aynazarı menen Yaqıpbay qıpshaqtıń Dálibayın mektepten shaqırttı (II, 17).

Bulardan basqa, Aysultan (II, 25), Aytgúl (II, 136), Ayımbetov (II, 57),

Ayımxan (II, 156), Aqtóre (II, 30), Allambergen (II, 16), Allanazar (II, 17), Allayar

(II, 154), Allamjar (II, 299), Altın (II, 207), Aman (II, 52), Amanbay (II, 142),

Amangeldi (II, 5), Arzımov (II, 102), Asqar (II, 89), Atajan (II, 17), Axmed

(II, 114), Ábdijámil (II, 203), Ábdiwáliy (II, 71), Ájimuratov (II, 85),

Áláwáddiyin (II, 364), Áliyma (II, 81), Álmurat (II, 81), Ámet (II, 33),

Babaniyaz (II, 278), Bazar (II, 30), Bazarbay (II, 31), Baymurat (II, 351), Bayniyaz

(II, 266), Baltabay (II, 26), Baltamurat (II, 248), Barlıqbay (II, 3), Bákir (II, 9),

Begjan (II, 34), Bekbawıl (II, 248), Beken (II, 192), Bekmurat (II, 71) Berdikárim

(II, 3), Biybaysha (II, 66), Biybipatpa (II, 359), Biysen (II, 36), Genjemurat (II, 159), Gúlaysha (II, 32), Gúlziyra (II, 20), Dálibay (II, 17), Dániyar (II, 33),

Dáweke (II, 16), Dáwletbay (II, 85), Dáwletnazar (II, 95), Dosbergen (II, 55),

Dosmuhammed (II, 18), Dosnazarov (II, 95), Elmurat (II, 36), Embergen (II, 372), E rdash (II, 80), E rimbet (II, 304), E rlesh (II, 17), E rlepes (II, 161),

27

Ermanov (II, 142), E rnazar (II, 25), E rniyaz (II, 123), E rpolat (II, 207),

Esbergen (II, 26), Esengeldi (II, 27), Esjan (II, 278), Esirkep (II, 30), Eshbay

(II, 71) Jaqan (II, 66), Jańabay (II, 20), Jańıl (II, 81), Jáliy (II, 3), Jiyenbek (II, 203), Joldas (II, 19), Joldasbay (II, 304), Jorabaev (II, 42), Jumabay (II, 377),

Jumagúl (II, 77), Jumaǵulov (II, 18), Juman (II, 185), Zúbayda (II, 12), Ibrayım

(II, 154), Ikramov (II, 112), Ismayıl (II, 266), Ismet (II, 16), Kámil (II, 112),

Káriyma (II, 182), Kóptilew (II, 146), Kóshkinbay (II, 363), Qazaqbaev (II, 103),

Qazımáwlik (II, 297), Qayrulla (II, 87), Qalbay (II, 18), Qarabekov (II, 26),

Qarlıǵash (II, 326), Qasım (II, 146), Qatsha (II, 127), Qálimbet (II, 203),

Qosbergenov (II, 65), Qoshım (II, 68), Qudaybergen (II, 15), Qunnazar (II, 16),

Qurban (II, 16), Qurbanbay (II, 103), Qıdırbaev (II, 52), Qıdırniyaz (II, 203),

Maman (II, 178), Mamutov (II, 154), Mamıt (II, 307), Marat (II, 194), Mádiyar

(II, 20), Mátjan (II, 329), Murat (II, 20), Muhammed (II, 204), Nazarbay (II, 19),

Narımbet (II, 276), Náziyra (II, 82), Nurmuhammed (II, 92), Nurniyaz (II, 164),

Nursultan (II, 192), Nurımbet (II, 203), Nurımov (II, 17), Oraz (II, 205),

Orazbay (II, 68), Orjan (II, 154), Orazımbet (II, 38), Orınbasar (II, 13), Orınsha

(II, 231) hám t.b. házirgi dáwirde de kóp qollanılatuǵın adam atları ushırasqan.

Lyuba: Mádiyardı Lyubanıń qasına otırǵızdı (II, 309).

Marks: Degen menen gazettegi hámme maqalanı Marks jazǵan emesǵo (II, 114).

28

Mayakovskiy: Eki gúrsisi, aǵash káti hám atam zamanları Mayakovskiydiń

ROSTAǵa arnap salǵan, burjuylardı ájiwalaǵan súwreti (II, 59).

Mákalay: Men usı Aqtórejanǵa Mákalaydıń tusında da aqsaqallıq e ttim (II,

64).

Nikolay: Burınǵıday Nikolaydıń, ya Xiywa xannıń xaznasına aparıp tógip

atırǵan joq hesh kim (II, 226).

Oskar: Asqar emes, Oskar, Angliyadan! (II, 89).

Pushkin: Iyshanǵa: «abzıy, balańa Póshkindi úyrettim» - depti (II, 87).

Stalin: - Tap, Stalinge shekem jazaman, bunıń bir jaǵına… (II, 111).

Wasiyliy: - «Tórtkúlde Wasiyliy degen orıstikinde dońız jedim, mayı shıpa

boladı eken» dey beretuǵın ediń (II, 237).

Fedotov: Bunı men ólgen Fedotovtıń ózinen esitip qaldım (II, 191).

Filchev: Izbasqan ataman Filchevte júz bası bolǵanında siz oǵan

atqosshı, yaǵnıy adyutant bolǵansız (II, 86).

Frunze: - Kuybıshevtı da, Frunzeni de, bárin de kórdim (II, 202).

Chapaev: Men on tórt jasımda Chapaevtıń diviziyasında xızmet

qılǵanman… (II, 202).

b) qońsılas túrkiy tillerge tán adam atları:

Ǵaqabay: Baslıǵı da Ǵaqabay degen márt eken zańǵar (II, 364).

Maqash: Liykin, Maqash Toǵızbaev degen qattı salqın qanlı, saldamlı adam

«Tekebayman» dep tanıstırdı jigit (II, 36).

29

Tillabay: Xatlawǵa barǵanda Mádiyardıń ústinen oq kóshirgeni ushın

Tillabayı sol waqta qamalıp, Tájimuratı túlkidey qoranı aynalıp, sonnan tuttırmay, zımǵayıp bolıp ketip edi (II, 85).

Sholtay: Ol shoshqa baǵıp júrgen Sholtaydı bılayıraqta ushırattı (II, 328).

Shotan: Sonıń arasınsha wadırlap Shotan kelip qaldıdaǵı: (II, 29).

g) Jazıwshınıń jeke stiline tiyisli, dóretiwshiliginen payda bolǵan, házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılmaytuǵın adam atları hám laqaplar:

Bayqadamov: - Sonı sen Sıdıqqa isleteseń, kishi árwaq Bayqadamov sóydedi! (II, 297).

Baplaǵanúp: Mádiyardıń úyine atı alıp kelgen ólik,

«Baplaǵanúppedi» sol, hawwa Baplaǵanúp… (II, 148).

Ǵazturǵan: Áliymanı, Náziyra soqırdı, onıń Ǵazturǵan,

Turǵanbay degen eki balasın da birden jım etti (II, 82).

Izbasqan: Berdikárimniń kóziniń aldına aydındaǵıday sınıp-sınıp barıp,

Izbasqannıń suwıq júzi táswirlene qoydı, jılan kózler tap sondaǵıday jıltıraydı (II, 8).

Mátim: - Aytpadım ba biz wáliymiz! – dep qoydı ol qasındaǵı bir

Mátim degen suw murınǵa (II, 156).

Naǵaybıl: Maǵan «úyge bar» dedi de Naǵaybıl degen jigit penen ózi aydap ketti (II, 358).

Pátátiw: - Molla bala-she, Pátátiw eltiniń kisisi (II, 188).

Sozanay: - Sozanay! – dep jiberdi e ń alda ayaǵın sárriytip otırǵan Murat hákkelek, soń awızın sıypadı (II, 23).

Táten: Azan aytqan atı Sársen bolsa da soń Táten atanıp ketken tabelshi de partuk baylap, Shunday menen qatar atızǵa tústi (II, 136).

Toǵızbaev: Liykin, Maqash Toǵızbaev degen qattı salqın qanlı, saldamlı adam edi (II, 42).

Toyman: Sonnan gá ayaǵın, gá qolın Toymanına búlkildetip bastırıp otırǵanı (II, 34).

30

Úlpet: Úlpet iyshan húkimet kelgen soń óldi (II, 357).

Shanan: – Men Dosmuhammed Jumaǵulovpan, mınaw Qalbay Shanazarov,

mına awıldaǵı Shanan qassaptıń balası (II, 18).

Shámshiya: Sol Shámshiya Sayımbet suwdır, bir miliciya, taǵı basqalardıń

esiktiń awızına kelip, attan túsip atırǵanın ayttı (II, 77).

Shiyshe: Kúnlerdiń kúninde kún tiymegen úlpildek Shiyshe qız pistedey

murınları, jipek kóylekleri kúye bolıp, kórik te basatuǵın bolıp qaldı (II, 35).

Shundıy: Azan aytqan atı Sársen bolsa da soń Táten atanıp ketken

tabelshi de partuk baylap, Shunday menen qatar atızǵa tústi (II, 136). - Begjan

Kóshkinbay jaltır degen baymaqlınıkinde ádep qudayı qonaq, soń onlaǵan kún bolıp qaldıq (II, 363).

Áwel Qazaqbaev Qurbanbay degen nasıbaykesh náshebentti qolına gelledey qaq kesek alıp quwıp baratır e di (II, 103).