MD hám PQJ / Sh.Seyitovtıń Xalqabad romanınıń leksikası

Mazmunı

Kirisiw

3

Kirisiw

Dissertaciya temasınıń tiykarlaması hám onıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq til biliminde fonetika, leksikologiya, grammatika, dialektologiya hám til tariyxı tarawlarına baylanıslı kóp ǵana máseleler sheshilip, bir sistemaǵa túsiwine

qaramastan, elege deyin izertleniwin kútip turǵan máseleler kóp.

Qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaların lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken ámeliy

áhmiyetke iye. Sebebi ádebiy til – uluwma xalıqlıq tildiń kórkem sóz sheberleri

tárepinen qayta islengen, dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri. Kórkem sóz

sheberi usı dóretiwshilik procesti basqarıp hám rawajlandırıp baradı. Sh.Seyitovtıń (1937-1996) ádebiy dóretpeleri ádebiy tilimizdi bayıtıwda

ayrıqsha orın iyeleydi. Jazıwshınıń shıǵarmaları ádebiyattanıw ilimi kóz qarasınan bir qansha izertlengenine qaramastan1, shıǵarmalarınıń leksikası, tillik

ózgeshelikleri qaraqalpaq til biliminde házirge shekem arnawlı monografiyalıq

baǵdarda izertlenilmedi. Jazıwshınıń shıǵarmalarınıń leksikasın tereń hám hár tárepleme úyreniw házirgi dáwir ushın áhmiyetli, sebebi, Sh.Seyitov shıǵarmalarınıń leksikası oǵada baylıǵı, bayanlawdaǵı semantikalıq, stillik

ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Kórkem sóz sheberleriniń leksikası qaraqalpaq

1 Досимбетова А А. Шаўдирбой Сейитов лирикасида бадиий шакл (анъанавий ва янги шакллар уйғунлиги, ифода усуллари, эркин шеърларнинг шаклий хусусиятлари). Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус, 2008. 23 б; Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. –Нӛкис: Қарақалпақстан, 1988; Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. – Нӛкис: Билим, 2004; Бекбергенова З. Ҳәзирги заман қарақалпақ поэзиясында халық аўызеки поэтикасының дәстүрлери (70- 80-жыллар). Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус, 1995; Гайлыева О. Ҳәзирги қарақалпақ поэзиясында аралық формалардың жанрлық ҳәм формалық қәсийетлери (1970-2000-жыллардағы еркин қосық ҳәм насырый қосықлар). Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус, 2006.

4

hám hár tárepleme izertlew aldımızda turǵan áhmiyetli wazıypalardıń biri bolıp tabıladı.

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikası, semantikalıq ózgesheliklerin hár tárepleme izertlew úyreniliwi tiyis aktual máselelerdiń biri.

Izertlew obyekti hám predmetiniń belgileniwi. Magistrlik dissertaciyanıń izertlew obyektine «Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı leksikası» degen tema alındı, yaǵnıy, Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı leksikası, onıń semantikalıq

ózgeshelikleri jumıstıń tiykarǵı obyekti e saplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi shayır hám jazıwshılar shıǵarmaları tiliniń ózgeshelikleri tuwralı til biliminiń hár qıylı tarawlarında uluwma aytılǵan pikirler ushırasıp, bul miynetlerde Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikası, semantikalıq

ózgeshelikleri haqqında uluwma sóz etilmegen. Sonlıqtan, biz bul jumısta Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikası, semantikalıq ózgesheliklerin anıqlawdı izertlewdiń tiykarǵı obyekti e tip belgiledik.

Magistrlik dissertaciyanıń predmeti – Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınan jıynalǵan tillik faktler e saplanadı.

Izertlewdiń maqset hám wazıypaları. Biz jumısımızda Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikası, semantikalıq ózgesheliklerin izertlewdi maqset etip aldıq. Sebebi, qaraqalpaq tilinde Sh.Seyitov shıǵarmaları tiliniń ózgeshelikleri haqqında jazılǵan ilimiy miynetler joq. Biz sol ushın da Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikalıq ózgesheliklerin hár tárepleme izertlewdi baslı maqset etip qoydıq.

Biziń magistrlik dissertaciyamızdıń tiykarǵı maqseti Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı leksikasınıń semantikalıq múmkinshiliklerin, ózgesheliklerin

úyreniwden ibarat. Belgilengen maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw belgilendi:

5

-qaraqalpaq til bilimindegi shayır hám jazıwshılardıń shıǵarmalarınıń

tiliniń izertleniwin úyreniw;

-Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasınıń sózlik quramında

jumsalǵan sózlerdi tariyxıy-etimologiyalıq kóz qarastan úyreniw;

-Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasın tematikalıq toparlarǵa

ajıratıw;

-Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasın leksikasemantikalıq hám stillik ózgesheliklerin úyreniw;

-Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasında sózlerdiń qollanılıw

órisin anıqlaw;

- Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasında jazıwshınıń jeke stiline tán leksikalıq birliklerdi anıqlaw.

Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám gipotezasın 1) Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikalıq quramınıń qaraqalpaq milliy tili ózgesheliklerin

ózinde sáwlelendirgenligi; 2) shıǵarmada qollanılǵan kórkemlew quralları, stilistikalıq ózgeshelikler óziniń kórkemligi menen ajıralıp turıwı; 3) shıǵarmanıń basqa jazıwshılardıń shıǵarmalarına salıstırǵanda bay hám ráń-báreńligi menen ajıralıwı sıyaqlı máseleler quraydı.

Tema boyınsha qısqasha ádebiyatlar tallawı. Jazıwshı – bul ózi jasap atırǵan dáwirdiń aynası. Onıń shıǵarmaları sol dáwir kartinasın beretuǵın dóretpeler. Jazıwshı shıǵarmanı dóretiw ushın óziniń bar bilimin, ıqlasın, sanasın, tereń oyın sol dóretpeniń átirapında jámlestiredi. Xalıq tiliniń tiykarǵı nızamlılıqlarına súyengen halda shıǵarmalar dóretedi. Biziń qaraqalpaq xalqınıń

XX ásirdegi ádebiyatımız tulǵaları I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitov hám basqalar biri e kinshisin qaytalamaytuǵın sóz ustaları bolıp tabıladı. Olardıń shıǵarmaları – bizlerdiń sanamızdıń ruwxıy azıǵı. Sonlıqtan da olardıń dóretken shıǵarmaların oqıw hám

6

sın kóz qaras penen tallaw búgingi kúngi tilshi-ilimpazlarımızdıń alǵa qoyǵan máseleleriniń biri.

Qaraqalpaq ádebiyatı wákilleri shıǵarmalarınıń tilin izertlew eń dáslep XVIIIXIX ásirlerdegi klassik shayırlar tilin izertlewden baslandı. Eń dáslep E.Berdimuratovtıń Jiyen jıraw shıǵarmalarınıń tilin úyreniwge arnalǵan maqalası basılıp shıqtı.1 Onda Jiyen jıraw shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri birinshi ret

lingvistikalıq kóz qarastan izertlenip, ilimpaz Jiyen jırawdı qaraqalpaq jazba

ádebiyatın baslawshı sıpatında bahalaydı.

Qaraqalpaq klassik shayırları Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám

monografiyasın kitapsha e tip járiyaladı.2 Sondayaq ol Berdaq hám Ájiniyaz shıǵarmalarınıń sózligin dúzdi.3

D.Nasırovtıń doktorlıq dissertaciyasında klassik shayırlar shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerin sóz e tken bóliminde bul máselege de qısqasha toqtaǵan.4

D.Nasırov hám M.Ayımbetovlardıń «Berdaq tańlamalı shıǵarmalarınıń

1 Бердимуратов Е. Жийен жыраў шығармалары тили ҳаққында. // Ж. Әмиўдәрья. -1958. -№4. -Б.107-

114.

2 Сайтов Д. Язык каракалпакских поэтов XVIII-XIX вв. Автореф. дис… канд. фил. наук. -Алма-Ата. 1971; XVIII-XIX әсирдеги қарақалпақ шайырлары шығармаларының тили. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1989.

3 Сайтов Д. Бердақ ҳәм Әжинияз шығармаларының сӛзлиги. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1970.

4Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. Нукус-Казань: 1976. –С.221-226.

5Насыров Д., Айымбетов М. Бердақ таңламалы шығармаларының алфавитли жийилик сӛзлиги. -

Нӛкис: 1993. -128 б.

7

miynette Jiyen jırawdan baslap, Ayapbergen shayırǵa shekemgi aralıqtaǵı shayırlardıń shıǵarmaları tiline talqı jasalǵan.1

Ájiniyaz Qosıbay ulı XÍX ásir qaraqalpaq klassik shayırlarınıń ishinde

óziniń tillik baylıǵı, shıǵarmaları tiliniń ayrıqsha ózgeshelikleri menen belgilenedi.

Onıń shıǵarmaları tilin oqıtıw máseleleri, jeke tillik ózgeshelikleri tuwralı

Á.Niyazovtıń bir qansha maqalaları baspasóz betlerinde járiyalandı.2 Sonday-aq,

shayır tilindegi metaforalardıń qollanılıwı boyınsha A.Orazımbetov hám R.Sadıqovalardıń maqalası jarıq kórdi.3 Ájiniyaz shıǵarmalarınıń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri G.Qarlıbaeva tárepinen arnawlı izertlenip, ol bul temada 2002-jılı kandidatlıq dissertaciya jaqladı hám 2012-jılı monografiyasın kitapsha e tip járiyaladı.4

Berdaq – qaraqalpaq xalqınıń maqtanıshı. Onıń shıǵarmalarınıń tili

ápiwayılıǵı, xalıqqa keń túsinikliligi menen ajıralıp turadı. Onıń shıǵarmalarınıń tilin kópshilikke tanıstırıwda hám izertlewde H.Hamidovtıń ornı ayırıqsha. H.Hamidovtıń Berdaq shıǵarmaları hám olardıń tili jóninde bir qansha arnawlı maqalaları jazıldı, sonday-aq 1974-jılı jazılǵan ocherkinde, 1985-jılı jazǵan

qollanbasında, 1986-jılı jazǵan monografiyasında bul temaǵa ayırıqsha toqtap

ótken.5 Ásirese, onıń 1995-jılı «Рукописные наследие Бердаха» kitabınıń

basılıp shıǵılıwı ullı shayırımızdıń jazǵan dóretpelerin arab álipbesindegi

«Қарақалпақстан муғаллими», 1997, №1-2; Әжинияз шығармалары тилиниң ҳусуўсый белгилери жӛнинде. // «Әмиўдәрья», 2000, №6.

3 Оразымбетов А., Садықова Р. Әжинияз шығармаларында метафоралардың қолланылыўы. // Қарақалпақ тилиниң мәселелери. Илимий мақалалар топламы. - Нӛкис: 1999.

4Қарлибаева Г. Ажиниѐз асарлари тилининг фонетик-морфологик тавсифи. Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус. 2002.

5Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. - Нӛкис: Қарақалпақстан, 1974; Ески қарақалпақ тилиниң жазба естеликлери. - Нӛкис: Қарақалпақстан, 1985; Каракалпакский язык XIX вв начало

ХХвека по данным письменных документов. -Ташкент: Фан, 1986.

8

sıpatlaması, shıǵarmalarınıń transkripciyası, rus tiline awdarması, sózlik hám qoljazbalardıń fotokopiyaları berilgen.1

Berdaq shıǵarmaları tiliniń fonetikası, leksikası hám grammatikası Sh.Abdinazimov tárepinen arnawlı izertlenip, doktorlıq dissertaciya jaqladı.2

Onda shayır shıǵarmalarınıń tili Orxon-Enisey jazba estelikleri tiline hám

házirgi qaraqalpaq tiline salıstırılıp úyrenilgen. Onıń izertlewleriniń juwmaqları bir qansha kitapshalar bolıp basılıp shıqtı.3

kózge taslanadı.

M.Dáribaev shıǵarmaları tiliniń ózgeshelikleri boyınsha A.Bekbergenov hám T.Bekbergenovlardıń maqalası járiyalandı.5

T.Jumamuratovtıń tilindegi metaforalardıń qollanılıwı, uluwma xalıqlıq hám jeke stillik metaforalar, olardıń ózgeshelikleri boyınsha E.Allanazarov kandidatlıq dissertaciyasın qorǵadı.6

1Хамидов Х. Рукописное наследие Бердаха. – Нукус: Билим, 1995.

2Абдиназимов Ш. Язык произведении Бердаха. Автореф. дис. …докт. фил. наук. - Нукус. 2001.

3Абдиназимов Ш. Бердақ дӛретпелериниң фонетикасы. - Нӛкис: Билим, 1994; Бердақ ҳәм қарақалпақ жазба әдебий тили. - Нӛкис: Билим. 1997; Сӛзлерим мерўертдур айтылған ҳәр бир. - Нӛкис: Билим, 1997; Бердақ шығармалары тили. – Ташкент: Фан, 2006.

4Убайдуллаев Б.Г. XIX аср қорақалпоқ мумтоз шоирлари асарлари тилида олмошларнинг лексикграмматик хусусиятлари. Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус. 2006.; Қарақалпақ классик шайырлары шығармаларының тилинде алмасықлар. -Нӛкис: Қарақалпақстан. 64 б.

5Бекбергенов А., Бекбергенов Т. М.Дәрибаев прозасының гейпара тил ӛзгешеликлери. // «Әмиўдәрья», 2000, №3.

6Алланазаров Е. Қорақалпоқ тилида метафораларнинг стилистик қўлланилиши (Т.Жумамуратовнинг поэтик асарлари мисолида). Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус. 2002.

9

XX ásir proza janrınıń bayteregi T.Qayıpbergenovtıń rus tiline awdarılǵan shıǵarmalarındaǵı milliylikti beriwdegi til elementleriniń ózgeshelikleri boyınsha D.Dospanovanıń maqalası járiyalandı.1

Ózbekstan Qaharmanı, xalqımızdıń súyikli shayırı I.Yusupov shıǵarmaları tilindegi kómekshi atawıshlardıń qollanılıwı boyınsha G.Mámbetnazarovanıń monografiyası baspasózde jarıq kórdi.2 Sonday-aq, shayır shıǵarmalarında

kelbetliklerdiń stilistikalıq qollanılıw ózgeshelikleri boyınsha B.Yusupova 2001jılı kandidatlıq dissertaciya qorǵadı.3

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına belgili úles qosqan, sol dáwir qaraqalpaq

álipbesiniń jaratılıwına tiykar salǵan shayır, dramaturg S.Májitov shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri boyınsha B.Dilanov 2012-jılı kandidatlıq dissertaciyasın qorǵadı.4

Kórip ótkenimizdey, qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetip kiyatırǵan zamanlas shayır hám jazıwshılarımızdıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri tolıq

bolmasa da ayırım túrde sóz etilgenin kóriwimizge boladı. Biraq biziń izertlew obyekti e tip alǵan Sh.Seyitovtıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri maqala yamasa monografiya túrinde izertlewdiń obyektine aylanǵanın kórmeymiz.

Usınnan-aq jazıwshı shıǵarmalarınıń, ásirese onıń «Xalqabad» romanınıń

leksikasın izertlew búgingi kún qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan

áhmiyetli wazıypalardıń biri e kenligin kórsetedi.

Izertlewde qollanılǵan usıllardıń qısqasha sıpatlaması. Dissertaciyalıq jumısta izertlenip atırǵan materiallardıń baǵdarına hám aldına qoyǵan maqsetine

1Доспанова Д. Жазыўшы Т.Қайыпбергеновтың орыс тилиндеги шығармаларының миллий лексикасы мәселесине. // Қарақалпақ тилиниң мәселелери. Илимий мақалалар топламы. Нӛкис, 1999.

2Мәмбетназарова Г. Ибрайым Юсуповтың қосықларында дӛренди атаўышлардың стильлик қолланылыўы. - Нӛкис: 1994.

3Юсупова Б.Т. Стилистическое использование прилагательных в художественным произведении (на материалах произведении И.Юсупова). Автореф. дис… канд. филол. наук. – Нукус: 2001.

4Диланов Б.Г. С.Мажитовнинг ижоди ва қорақалпоқ адабий тили. Филол. фан. номз… дис. автореф. –

Нукус. 2012. – 23 б.

10

semantikalıq hám stillik ózgesheliklerin anıqlawda strukturalsemantikalıq usıl qollanıldı.

Temanı izertlew barısında Prezidentimiz I.A.Karimovtıń bayanatları hám shıǵıp sóylegen sózlerinde, húkimet qararlarındaǵı milliy qadiriyatlarımızdı, mádeniy miyraslarımızdı qayta tiklew, ana tilimizdi tereń úyreniw hám

mámleketimiz ǵárezsizligin bekkemlew jolında olardan ónimli paydalanıp, milliy ideologiyanı rawajlandırıw boyınsha pikirlerin basshılıqqa aldıq. Sonday-aq, til, tariyx, ruwxıylıq haqqındaǵı pikirleri metodikalıq tiykar wazıypasın ótedi.

jumısınıń nátiyjeleri qaraqalpaq ádebiy tilin úyreniwge qosılǵan úles bolıp, keleshekte usı baǵdarda izertlew jumısların dawam ettiriw ushın isenimli tiykar

bolıp xızmet e tedi. Bul jumıstıń materialların joqarı oqıw orınlarında

«Qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası», «Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası»,

«Qaraqalpaq tiliniń stilistikası» hám t.b. teoriyalıq kurslardı oqıtıw barısında qollanba qural sıpatında oqıtıwshılar hám filolog studentler paydalanıwı ushın xızmet e tedi.

Izertlewdiń nátiyjesinde alınǵan juwmaqlar qaraqalpaq tiliniń leksikologiyasın, frazeologiyasın úyreniwge qosılǵan úles bolıp, keleshekte usı baǵdarda izertlew jumısların dawam e ttiriw ushın tiykar bolıp xızmet e tedi.

Bul tema boyınsha qollanbalar jazıwda, Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasınıń semantikası hám stillik ózgesheliklerin úyreniwde júzege kelgen pikirler qaraqalpaq til biliminiń ayırım máselelerin sheshiwde járdem beredi.

Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı. Qaraqalpaq til biliminde leksikologiya tarawı boyınsha jazılǵan sabaqlıqlarda kórkem sóz sheberleriniń