MD hám PQJ / I.Yusupov dóretpelerinde folklorlıq dástúrler

Alpinistey asılıp tasqa,

Tamırları tawǵa tırmasıp,

Boyın sozıp jaqtı quyashqa,

Ósedi sol úmit aǵashı. Sabır etip saratanǵa da,

Dawıllarǵa dárpenbey qarap,

Tóbeden tas qulaǵanda da,

Moyımaydı bul mıqlı daraq (2-tom, 11-bet).

Usılayınsha, súwretlengen bul mıqlı daraq shıǵarmada insan balası sabırlılıǵınıń, onıń ishki ruwxıy ádep-ikramlıq kelbetindegi

«sabırlılıq, shıdam-taqaat» dep atalǵan qásiyetlerdiń simvolı sıpatında alınǵan. Sonlıqtan, shayır usı sabır hám shıdam-taqaatqa súyenetuǵınlıǵın bılayınsha jumbaqlap simvollastırıp súwretlegen: Órtengende hújdan azabına,

Basıma is túsken waǵında.

Úmitsizlik j arqabaǵına, Qáwipli ayak basqan waǵında. Men baraman onıń dárgayına, Dóngelenip kózimniń jası. Sonda ilájsız jaǵdayıma,

Iláj eter úmit aǵashı (Sonda, 11-bet).

Demek, usı qatarlar arqalı qosıqtın tek ǵana shayır súwretlegen obektiv kartinadaǵı tuwra mánis emes, al awıspalı mánisi de anıq bola baslaydı. Bul haqqında sınshı J.Esenovta orınlı pikirlerin ortaǵa taslaǵan5.

Shayır I.Yusıpovtıń lirikalarında folklorlıq dásturlerdiń isletiliwi haqqında aytkanda, onıń doretpeleriniń mazmunlıq hám formalıq jaqtan milliy tradiciyalar menen ajıralmas baylanısqa, tıǵız sintezge iye ekenligin

5 Esenov J. Poeziya juldızı. Nókis, «Bilim», 2003, 54-55-bb

21

dıqqattan shette qaldırıw múmkin emes. Haqıyqatında da, onıń kopshilik lirikalıq shıǵarmaları ózleriniń mazmunı, súwretlew principleri hám forması jaǵınan da xalıq awızeki adebiyatındaǵı terme hám tolǵawlardı tolıq túrde e ske túsiredi. Usı kózqarastan onın

«Tilek», «O densawlıq, densawlıq», «Awıl, awıl», «Dialektika» ham.t.b shıǵarmaları usınday sıpatları menen folklorlıq dastúrlerge júdá jaqın turadı. Wlardıń putkil ishki syujetlik kompoziciyalıq qurılısı, pútkil organizmi xalıqlıq awızeki ádebiyat úlgileriń ruwxı menen ajıralmas túrde sintezlenip ketkenligin kóriw qıyın emes sıyaqlı. Mısalı:

Wa, densawlıq, densawlıq,

Sen bir júrgen qol jawlık.

Bazarım túsip ketkende

Bahań piyaz bir bawlıq.

Qástelik basqa tuskende,

Qádirińdi bilermen.

Mıqılıńa mıń somnan,

Tóle dese tólermen (2-tom, 117-bet).

Sezilip turǵanınday, qosıq tap usılayınsha oqıla baslaǵannan-aq ondaǵı terme-tolǵawlıq, ırǵak hám motiv birden-aq ańlanadı. Sóytip, shayır jáne de jıraw-shayırlar sıyaqlı termelip tolǵanıp, anaforalıq katarlardı da isletip qosıqtı bılayınsha dawam etip kete beredi:

Wa, densawlıq, densawlıq,

Urarsań aǵar bulaqqa,

Sol bulaqtıń basınan Áketip jıllar uzaqqa.

. ..Sawlıǵın joytqan danalar, Kózi qızar jaltańlap,

Deni saw júrgen daraqqa, Vrachlardıń keńesin, Ilmey kettim qulaqqa. Aylandırǵanım sen boldı

22

Bara qoysam qonaqqa... (Sonda...).

Shınında da, bul zamangóy temaǵa qurılǵan tolǵaw dese de boladı. Dóretpe usı motiv, usı ırǵaq hám sillabikalıq qosıq qurılısı menen paydalı ideyalardı ortaǵa taslap, Satira hám yumorlıq baǵdarlar menen de tómendegishe dawam etedi:

O, densawlıq, óziń de, Qılıq joq quday súygendey:

Shańǵalaq shaqtıń tis penen Toń qoparǵan súymendey.

Sen sheken shılım dútinen,

Tandırdıń otı sóngendey.Sen jutqan nikotinlerden,

Bir úyir jılqı ólgendey.

Haqıyqatında da, bul durıs pikirler bolıwı menen birge ol júdá orınlı turde milliy ırǵaq,milliy forma menen de ápiwayı kitap oqıwshılardıń estetikalıq talǵamına qonımlı etip jırlanǵanlıǵı maqsetke muwapıq keledi. Sonday-aq, dóretpe aqırınıń xalıq dóretiwshiligindegi «Baqpaǵannıń malı ketedi, qaramaǵannıń qanatı...» degen makalǵa tiykarlanıp, tómendegishe juwmaqlanǵanı da shayırdıń milliy folklorlıq dástúrlerge súyengeninen dárek berip tur:

Minip júrgen atıń da,

Kútim talap etedi.

Den sawlıq ta qatınday,

Qaramasan, ketedi... (Sonda, 115-bet).

Demek, bul shayır xalıq naqıl-maqalların da rawajlandırıp, tvorchestvolıq turde ózlestirip paydalandı degen sóz.

Folklorlıq dasturlerdi zamangóy baǵdarda qayta jańǵırtıw jolında shayırdıń «Dialektika» dep atalǵan shıgarmasına ayırıqsha toqtańqırap ótken maqullıraq bolsa kerek. Bılaysha aytqanda, bul dóretpeni de zamangóy tolǵaw dep atasa da bolar edi. Sebebi, ol dastúriy tolǵawlarǵa

23

salıstırǵanda qısqa jeti-segiz buwınlı qosıq qatarlarına qurılmasa da, al ruwxı, uyqas principleri hám pikir juritiw motivleri táreplerinen termetolǵawlarǵa júdá jaqın. Doretpedegi turaqlı turdegi qaytalanıp turatuǵın anaforalar, poetikalıq qaytalaw usılı da shıǵarmanı milliy dátúrler menen jaqınnan baylanıstırıp jiberedi. Mısalı: Adamlar jaratar zaman degendi,

Zamanlar jaratar adam degendi...

Taw basınan aǵıp túsedi bulaq,

Kóksin jaralaydı biyikten qulap.

Hám de mıń mashaqat azabın shegip,

Qabırǵasın tawdıń tasları sógip,

Bulaqlar jıynalıp bir sayǵa quyar,

Sonnan suw saǵası kishkene bulaq, Sol aytqanday eger serleseń qarap, Adamlar jaratar zaman degendi,

Zamanlar jaratar adam degendi... (1-tom, 100-bet).

Kórip otırǵanımız sıyaqlı shayır ómir, turmıs dialektikasın, jámiyetlik turıstıń aǵısın tábiyat qubılısları, jaratılıs dialektikasıbulaq hám dáryalar arasındaǵı óz-ara zańlı baylanıslardı keltiriw arkalı salıstırıp, poetikalıq til menen pikir júrgizip otır. Tap usınday salıstırma pikir júrgiziw, bir neshe qubılıslardı óz-ara salıstırıp korsetiw arqalı danalıq filosofiyalıq oylardı ortaǵa taslaw xalıqlıq awızeki termetolǵawlarǵa, jıraw shayırlarımızdıń usı janrdaǵı dóretpelerine tán ózgeshelikler ekenligin hámmemiz jaqsı bilsekkerek. Joqarıdaǵı qatarlarda usı qásiyetler tolıq saqlanǵan hám ol orınlı bolıp esaplanadı.

Shayır, mine, usınday salıstırıwlardı qollanıp hám anaforalardı da orınlı isletip kelip, oqıwshılarǵa da oy taslay otırıp, endi socialjámiyetlik turmısımızdıǵı orın alıp kelgen kemshiliklerimizdi sınap minewge ótip, olardıń barlıǵı óz-ózinen e mes, al adamlardıń

24

islegen orınsızlıqlarınan da tuwılǵan pikirlerdi keltirip shıǵarıp,

«Adamlar jaratar zaman degendi, Zamanlar jaratar adam degendi»,-degen anaforalıq qatardı negizgi poetikalıq ideyanıń litmotivine aylandırıp beredi. Bul, álbette, shayırdıń folklordıń mazmunlıq hám formalıq principlerin de qayta

ózlestirgeninen oǵan jazba realistlik ádebiyattıń sıpatın engizgenliginen dárek berip tur. Sonlıqtan da, shayırdıń súwretlewleri naq hám anıq faktlerge qurılǵanlıǵı menen de realizmi tereń, batıllıǵı kúshli bolıp keledi. Mısalı:

Tońıp sekiriwdiń

zamanı ótti,

Toyıp sekiriwdin zamanı ketti. On tolǵanıp toǵız ret tuwamız,Jalań ayaqlanıp dúnya quwamız. Bárin

ózimizge burǵımız keler, Qońsımızdan jaqsı turǵımız keler,Bir

úyge bir háwli tarlıq etedi,

Birúyge bir mashın azlıq etedi... (1-tom, 100-bet). Usılayınsha jámiyet turmısınıń waqıyaların aytıp keledi de, shayır endi

taǵı da «Taw basınan aǵar esapsız bulaq, Kóksin jaralaydı biyikten qulap»,- degen qatarlardı qaytalap, jáne de jámiyet qubılısların tábiyat qubılısları menen salıstırıp, shıǵarmanı qosıqtıń basındaǵı eki qatardı «Adamlar jaratar zaman degendi, Zamanlar jaratar adam degendi» qaytalaw menen juwmaqlaǵan. Bir tutas dóretpede sóytip, bul sózler qosıqtıń negizgi ideyalıq-estetikalıq túyinine aylanadı.

Joqarıda biz sóz etip ketken «Hújdan monologi» dóretpesinde de biz naǵız zamangóy terme tolǵawlı sıpattı ayqın ańǵarǵan edik. Bul dóretpede de sonlıqtan milliy ırǵaq penen milliy forma hám mazmunlıq principler házirgi dáwirge say ideyalardı kórkem pletikalıq til menen jırlawdı oǵada qol kelgenligin ayırıqsha atap ótkenimiz maqul. Buǵan biz joqarıda jetkilikli tekstlik mısallar keltirgenlikten, olardı qaytalap otırıwdı shárt emes dep oylaymız.

25

Bir tutas alǵanda, I.Yusupov lirikasında folklorlıq miyraslarımızdı búgingi dáwirge say qayta tiriltip poetikalıq jaqtan qayta islep paydalanıwdıń eń birinshi gezekte ruwxıylıq, milliy koloritlik hám milliy dúnyatanımlıq, estetikalıq táreplerine, ekinshiden, forma hám mazmunlıq birliklerdi: shayır dóretpelerinde sharıqlaǵan ushqır qıyaldıń baylıǵı arkalı kelip shıqqan orınlı romantizmdi, sol arkalı payda bolǵan lirizmniń de kúshli ekenligin, olardıń xalıq qosıqlarındaǵı muńsherlerge, joqarı kóterińkilikke, ruwxıy quwnaqlıqqa da barıp ushlasatuǵınlıǵın atap ótiwimiz kerek. Sonday-aq, úshinshiden, oylardı beriwdegi tereńlikke qosa ideyalardı sáwlelendiriwdegi túsinikli hám jaydarılıq, naqma-naq anıqlıqtıń basımlıǵın, tórtinshiden, simvolika-meaforalıq tımsalıy obrazlardı jaratıwdaǵı obrazlardıń astarlılıǵı menen tereńligi, besinshiden, shayır shıǵarmaları menen folklorlıq dástúrler arasındaǵı qosıq qurılısı, ırǵak, motivlerdiń uqsas hám jaqınlıǵın belgilep otemiz. Bulardıń barlıǵı sóz sheberleriniń dóretpeleriniń tábiyǵıy jaratılısınan, onıń dóretiwshisiniń, haqıyqıy talantınan, oǵan ana súti menen enisip, qarısıp ketken milliy estetikalıq talǵam hám dúnyatanımınıń negizlerinde tuwılǵan dep e saplawǵa tuwra keledi. SHayır gúllán shıǵarmalarında folklorlıqkórkemlik dásturlerdi zamangóy jazba realistlik ádebiy tájriybeler menen tıǵız baylanıstırıp, ajıralmas túrde sintezlep isletti hám bul sintezdi de házirgi zaman ómir shınlıǵın, onıń janlı faktler menen bayıtıp bardı. Olardıń barlıǵın ájayıp sóz sheberi dóretpelirin ayrıqsha poetikalıq tabıslarǵa qaray jeteledi.

26

1.2. FOLKLORLÍQ DÁSTÚRLERDI ÓZLESTIRIWDE FORMALÍQ UQSASLIQLARDÍŃ ORNÍ

Shayırdıń kópshilik qosıqlarında ana folklorımız benen sóz sheberi shıǵarmalarındaǵı anaw ya mınaw qatarlardıń, bazı bir kórkemlew quralları menen súwretlew usıllarınıń uqsaslıǵı kózge taslanıp qoymastan, al ondaǵı mazmunǵa ruwxıy uqsaslıq, oypikirlerdiń tereń filosofiyalılıǵı, bir-birine jaqın túrdegi dúnyatanımnıń uqsaslıqları shayır dóretpeleriniń milliy kórkem tanımlıq tiykarı bolıp xızmet etkenligin kóriwimiz múmkin. Usınday birlikler shayırdıń eń jaqsı zamangóy dóretpelerinen e saplanǵan «Hújdan monologi», «Tilek» h.t.b qosıqlarında ayqın kórinedi. Mısalı:

Oshaqta ot páseyip, Qoz

ǵıshlaǵan waqtında,Kel kewlim, gápleseyik, Jaqsıjaman haqqında.

Aldımda jatkan pıshıq, Ket desem keter túsip, Otırayıq sóylesip, Jaqsı-jaman haqqında .. .Gáp kóbeyip tur házir,

Insap hújdan haqqında... (2-tom, 33-bet)

Shayır mine, usılay dep keledi de, anaforalardı (belgili bir sózlerdiń qaytalanıwların) jáne kúsheytip hám olardı belgili bir maqsetke, dáwir jańalıǵınıń haqıyqatlıǵın ashıwǵa baǵdarlap, qosıqtı bılay dep dawam etedi:

Pıshıqtay epshil hújdan, Talap etip basqadan, Júrek kerek qáterjam,

Oylap dáwran haqqında...

27

Kóp waqtan beri adam,

Óz-ózine mudam, Jónli esap almaǵan,

Hadal haram haqqında... (Sonda, 3031-betler).

Bul qatarlardıń barısında kózge taslanatuǵın ayrıqsha bir sıpatlı belgi sol, ol da bolsa, shayırdıń pikirlewlerinde ulıwma insanıylıq, ádepikramlılıq, pútkil hújdanıylıq máselelerdiń ortaǵa taslanıwı bolıp tabıladı. Al, usınday qásiyetler xalqımızdıń kórkemlik dúnyatanımında, eń birinshi gezekte folklorlıq úlgilerde ayrıqsha áhmiyetke iye ekenligi belgili. Usınday qásiyetlerdi shayır qosıqtermeniń pútkil barısında jańa dáwir koloriti menen tereń suwǵarıp, onı jazba

ádebiyatlaq tradiciyalarǵa tán bolǵan konkretlilik penen bayıtıp, obektivlik penen realizm menen tereńliestirip bergen. Qarańız:

Aqıl aytamız mudam, Ayıp izlep basqadan, Jazıp hújdan haqqında, Dánsiz

ǵumsha bayladıq,Kóp qaǵaz shıjbayladıq,Totı qustay sayradıq,

Jaqsı jaman haqqında... (Sonda, 31-bet).

Haqıykatında da, óz-ózine sınshıl qatnas, qaharman obrazların analitikalıq kózqarastan asha biliw-bul kóbirek jazba ádebiyattıń dástúrlerine tán belgi bolıp esaplanadı. Al, folklorlıq dástúrlerde bolsa, turmıs haqıyqatlıǵınıń, social ádepikramlıq máseleleriniń joqarıdaǵıday ulıwma insanıylıq ortaq problemalardı ortaǵa taslanǵanında da olar real jol menen qaharman obrazları barqulla unamlı túrde, jeńimpaz xarakterde ǵana alınıp sáwlelenedi. Folklorlıq shıǵarmalar menen qaharmanlıq dástanlardaǵı qaharman obrazlarınıń usınday sıpatların belgili ilimpazlar I.Saǵıytov, Q.Maqsetov h.t.basqalar óz miynetlerinde orınla túrde atap kórsetedi. Shayır I.Yusupov bolsa,

28

awız ádebiyatındaǵı bul dástúrlerdi túsinip hám zamangóylestirip qaharman obrazların realistlik sıpatta ashadı. Bul onıń folklorlıq dástúrlerge sanalı túrde qatnas jasaǵanlıǵın ańlatır tur. Bul nárse mınaday mısallarda da anıq kózge taslanadı:

Dártlige dártlespedik,

At belinen túspedik,

Xashametke isledik,

Paxta pılanı haqqında

Gúl jóninde kóp jazdıq,

May jóninde kóp jazdıq,

Sózimiz eter azlıq,

Naǵız hújdan haqqında... (Sonda, 31-bet).

Sezilip turǵanınday, bunda forma menen ırǵaq folklorlıq dástúrlerge táqábbil bolǵanı menen, al ondaǵı mazmunın jáne de bayıtılıp, ol zamangóy

ómir shınlıǵı, realistlik baǵdar menen tereń suwǵarılǵan bolıp keledi. Sondayaq, qosıqtıń kelesi qatarlarında shayır taǵı da folklorlıq dástúrdegi anaforalardı kúsheytip paydalanıp bılay deydi: Aldımda jatqan pıshıq,

Ózi biyhazar ısıq. Jolbarısqa tuwısıp, Oylar tıshqan haqqında.Sol aytqanday shayır, Aybatınan ayırılıp, Jaltań jaltań qayrılıp, Sayrar jalǵan haqqında.

Óńkey dárti joq shayır, Uyqas jolında sayıl, Kitap shıǵarsa qayıl,

Oylar shırwan haqqında... (31-bet).

Demek, bularda anaforalardan da tıskarı sóz sheberi folklordaǵı

29

filosofiyalıq pikirlerdi tásirli etip, bazda ulǵaytıp beriwdiń de usılı retinde salıstırıp súwretlewlerden de paydalanıp, insan balası hújdanınıń tek ǵana azıq awqat tamaq jew menen áwere bolmawı kerek ekenligin pıshıqtıń mázi jew ushın tıshqandı oylawshılıǵına salıstırıp kórsetip otır. Bul salıstırıwlar álbette, turmıs faktleriniń negizinde kelip shıqsa da, onda ana folklorımızdaǵı dúnyatanıwshılıq tiykarları da ayrıqsha áhmiyetli orın iyelegen. Sonlıqtan da, shayır folklordaǵı sıyaqlı qosıqtıń sońın da anaforalar menen tamamlaǵanın kóriwimiz múmkin:

Ǵıjlap turǵan oshaqta,Qoz da sóner tez waqta. Sóyleseyik awlaqta,

Insap-hújdan haqqında. (Sonda, 33-bet).

Usı sıpattaǵı súwretlewler shayırdıń «Tilek» qosıǵana da tánbolıp

esaplanadı. Mısalı: Mendegi eń úlken tilek...

Ne qıyınlıq kórsek te,Jas balanıń jetimsirep, Jılaǵanın kórsetpe.

... Mendegi eń úlken tilek,Ne awırlıq kórsek te, Hayalqızdıń zaryeńrep, Jılaǵının kórsetpe...

Demek, bunda da belgili anaforalıq qaytalawlar qosıqtıń ideyalıqestetikalıq sıpatın, onıń tásirliligin kúsheytip beriwge xızmet etken hám qosıq qurılısı da folklordaǵı sıyaqlı sillabikalıq formada hám jetisegiz buwınlı bolıp keledi. Sóytip, shayır belgili sózlerdiń qaytalanıwların da ózinshe dóretiwshilik baǵıttan qatnas jasap, kelesibántlerde bılay dep jazǵan:

Ómir senen bir tilegim, Ne salǵanın kórsek te,

30