MD hám PQJ / I.Yusupov dóretpelerinde folklorlıq dástúrler

KIRISIW

Jumıstıń aktuallıǵı: Elimiz óz ǵárezsizligine eriskennen keyin mámleketimizde túpkilikli reformalar izbe-iz túrde ámelge asırıla basladı. Milliy

Ǵárezsizlik ideyasın xalqımızdıń qálbine hám sanasına sińdiriw dáwirdiń eń aktual máseleleriniń birine aylandı. Sonlıqtan, jámiyetimizdiń barlıq tarawlarına, sonıń ishinde, kórkem ónerdiń eń joqarı túri bolǵan kórkem

ádebiyatqa da jańasha talaplar qoyılmaqta.

Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Islam Karimov kórkem ádebiyattıń usınday sheksiz imkaniyatlarına joqarı baha berip, oǵan insan qálbine jol salatuǵın kúsh sıpatında qarap bılay degen e di:

«Insandı, onıń ruwxıy dúnyasın ashatuǵın... bir qúdiretli qural bar, ol da bolsa sózdiń qúdireti, kórkem ádebiyat bolıp tabıladı. Ádebiyattıń insandı tanıwshılıq dep, shayır hám jazıwshılardıń bolsa, insan ruwxınıń injenerleri dep táriypleniwi biykarǵa emes, álbette. ... Eger biz Ózbekstanımızdı dúnyaǵa tanıtpaqshı, onıń áyyemgi tariyxı hám jarqın keleshegin ulıǵlaw, onı áwladlar yadında máńgilik saqlamaqshı bolsaq, eń dáslep ullı jazıwshılardı, ullı shayırlardı, ullı dóretiwshilerdi tárbiyalawımız kerek. Nege degende, ullı jazıwshı Sholpannıń aytqanınday, «ádebiyat jasasa - millet jasaydı»1.

Jumıstıń maqset hám wazıypaları: Biz bul jumısımızda I.Yusupov lirikasında folklorlıq dástúrlerdiń tutqan orı hám onıń kórkem obraz jasawdaǵı áhmiyetin izertlewdi óz aldımızǵa maqset etip qoydıq.

Jumıstıń aldına qoyǵan maqsetinen tómendegi wazıypalar kelip shıǵadı: -Shayır I. Yusupov lirikalarindaǵı simvolika-metaforalıq hám timsalıy

obrazlardıń jasalıw ózgesheligi,

-Folklorlıq dástúrlerdi ózlestiriwde formalıq uqsaslıqlardıń ornı,

1 Karimov I. A. Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh. Tashkent, «Manaviyat», 2008, 136, 139-140-bb.

3

«Tumaris» poemasında folklorlıq syujet hám obrazlar

«Poseydonnıń ǵázebi» poemasında folklorlıq syujet hám obrazlar

«Mámelek oy» poemasındaǵı realistlik obraz hám syujet qurıwda

folklorlıq usıl

-I. Yusupovtıń «Ómirzaya juldızı», «Ana júregi» shiǵarmalarında

ańız hám ápsanalar tiykarında ómir shınlıǵınıń sáwleleniwi

Jumıstıń izertlew obekti: Biz Qaraqalpaqstan hám Ózbekstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı, Ózbekstsn qaharmanı I.Yusupovtıń poeziyasin talqılaw arqalı shayırdiń lirikalıq dóretpelerindegi folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornın, olardıń kórkem obrazın jasawdaǵı áhmiyetin

ashıp beriwge umtıldıq.

Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq negizi: Biz izertlew barısında

Prezident I.A.Karimovtıń ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw

haqqındaǵı kórsetpelerin basshılıqqa aldıq. Soǵan qosımsha V.G.Belinskiy,

M.Gorkiy, ózbek alımları I.Sultan, N.Raximjanov, J.Kamal, qaraqalpaq

ádebiyatshıları S.Axmetov, Q.Kamalov, K.Xudaybergenov, Q.Sultanov,

Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov hám taǵı basqa ádebiyatshı alımlardıń

miynetindegi ilimiy-teoriyalıq juwmaqlardı basshılıqqa aldıq.

Jumıstıń izertleniw dárejesi: Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde I.Yusupov dóretiwshiligi belgili dárejede izertlendi. Bir qansha

ádebiyatshılardıń monografiyaları, arnawlı izertlewleri, ilimiy maqalalar

járiyalandı. Qaraqalpaq poeziyasın tutas halında hám ayrıqsha I.Yusupov poeziyasın izertlew baǵdarındaǵı S.Axmetovtıń «Qaraqalpaq sovet poeziyası»

(1988), G.Esemuratovtıń «Ibrayım Yusupovtıń poeziyası» (1976), T.Mámbetniyazovtıń «Poeziya haqqında oylar» (1985),

«Qaraqalpaq sovet lirikası» (1989), Q.Orazımbetovtıń «Házirgi qaraqalpaq

Á.Nasrullaevtıń «Tradiciya hám zamanagóylik» (1985), K.Xudaybergenovtıń «Lirika hám ómir» (1972), J.Esenovtıń «Poeziya juldızı» (2003), Z.Bekbergenovanıń «Házirgi qaraqalpaq poeziyasında folklorlıq dástúrler»

(2011) atamasındaǵı monografiyaları menen birge, J.Maqsetovanıń «I.Yusupovtıń poetikalıq sheberligi» (1992), A.Hamidovanıń «I.Yusupov tvorchestvosı hám Evropa ádebiyatı» (1999), M.Mámbetovanıń «I.Yusupov poeziyasında qosıq qurılısı» (1999), D.Paxratdinovtıń «I.Yusupov poeziyasında Shıǵıs klassikleri dástúrleri» (2001) kandidatlıq dissertaciyalarında shayır poeziyasınıń ózinshelikleri úyrenilgen. Biz pitkeriw-qánigelik jumısımızdı jazıw procesinde keltirilgen ilimiy miynetlerdegi ilimiy juwmaqlardı tikkeley basshılıqqa aldıq. Sonday-aq, súwretlew quralları menen usıllarınıń teoriyalıq tiykarları boyınsha ádebiyat teoretikleri Gegel G.Abramovich, L.Timofeev, V.Tomashevskiy, V.Xalizov, T.Boboev, I.Sultan, F.Umurov, Xudayberdiev, Z.Qabdolov, S.Axmetov, Q.Maqsetov, B.Genjemuratovlardıń ilimiyteoriyalıq miynetlerinen paydalandıq.

Jumıstıń qurılısı: Biziń jumısımız Kirisiw, 3 bap, Juwmaq hám paydalanılǵan

ádebiyatlar diziminen turadı. I-bap. Shayır I. Yusupov qosıqlarında folklorlıq dástúrler dep atalıp, ol óz náwbetinde eki bólimnen: « SHayir I. Yusupov lirikalarindaǵi simvolika-metaforalıq hám

timsaliy obrazlardiń jasaliw ózgesheligi», « Folklorlıq dástúrlerdi

ózlestiriwde formalıq uqsaslıqlardıń ornı. » bólimlerinen turadı. II bap. «

Shayır I. Yusupov poemalarında folklorlıq obrazlar hám syujetler » dep

atalıp, ol da óz náwbetinde úsh bólimnen: 1-bólim « Tumaris» poemasinda folklorlıq syujet hám obrazlar » dep atalsa, 2-bólim «

Poseydonnıń ǵázebi» poemasinda folklorlıq syujet hám obrazlar, 3-bólim «Mámelek oy» poemasındaǵı realistlik obraz hám syujet qurıwda folklorlıq usıl» dep ataladı. III bap. Ańız hám ápsanalar tiykarında ómir shınlıǵınıń

sáwleleniwi dep atalıp, ol da óz náwbetinde úsh bólimnen: 1-bólim I. Yusupov

shiǵarmalarında ómir shınlıǵiniń ańız

5

hám ápsanalar tiykarında sáwleleniwi. 2-bólim Shayir dóretpelerinde folklorlıq syujet hám realistlik súwretlew úlgileri dep ataladı.«Juwmaq»ta biz ilimiy jumıs barısında kelgen ilimiy teoriyalıq pikirlerimiz cifrlar menen bólinip,

ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan ádebiyatlar jumıstıń aqırında házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.

Poeziyanıń rawajlanıw tariyxına názer taslasaq kórkem sóz sheberleriniń xalıq poeziyasınan paydalanbaǵan, yaki ózin bólek tutqan waqtın kóriw múmkin

emes. Poeziya barlıq tariyxıy dáwirlerde de xalıq awızeki dóretpelerinen

nárlenip, azıqlanıp keldi. XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq poeziyası xalıq turmısındaǵı quramalı ózgerislerge jedel aralasqan dáwirinde házirgi zaman adamınıń obrazın jaratıwda hám dáwir ruwxın jırlawda xalıq poeziyasınan ideyalıq-estetikalıq ruwxıy kúsh alıprawajlanıp otırdı.

Milliy ǵárezsizlikke erisiwimiz tiykarında xalıq-xojalıǵınıń barlıq tarawlarında jańa dáwirge say reformalar júzege kelip, sonıń ishinde, xalıqtıń milliy ruwxıy ǵáziynesi bolǵan kórkem ádebiyat hám ádebiyattanıw iliminiń

aldına da jańa dáwir talabına say wazıypalar qoyıldı. Mine usı tiykarda, ádebiy jóneliste hár bir talant iyesine dáwir talabına say,

ideyalıq-kórkemlik jaqtan jetilisken shıǵarmalar dóretiw baslı maqset etip belgilendi. XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq poeziyasınıń ózinenaldıńǵı on

izleniwge ótti. Usı izleniw jolında shayırlarımız, sonıń ishinde Ózbekstan

Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Xalıq shayırı I. Yusupovta óz

dóretpelerinen kóriwimiz múmkin. Shayırdıń usı jılları dáwir shınlıǵına say ideyalıq-tematikalıq, janrlıq, kórkemlik jaqtan jetilisken shıǵarmalar kóplep dóretildi.

6

XX ásirdiń 1970-jılları hám XXI ásirdiń 90- jılları qaraqalpaq

kórkem ádebiyatınıń, sonıń ishinde milliy poeziyamızdıń ayrıqsha gúlleniw dáwiri boldı, desek qátelespeymiz. Bul dáwirde qaraqalpaq poeziyası janrlıq, ideya-

tematikalıq, kerkem izleniwshilik jaǵınan da ádewir dárejede rawajlanǵanlıǵıbaykaladı.

Mine usı dáwir poeziyasın joqarı basqıshlarǵa kótergen sóz baylıqlarınıń biri — xalıq awızeki poetikalıq dástúrleri sanaladı. Házirgi dáwir qaraqalpaq poeziyası menen xalıq awızeki dóretpeleri ortasındaǵı

baylanıs, onıń túrleri, óz-ara qatnası, búgingi ádebiyattanıw iliminde ele tolıq izertlenbegen másele, sonday-aq házirgi dáwir qaraqalpaq poeziyasınıń belgili

wákili shayır I. Yusupov dóretiwshiliginiń xalıq dóretiwshiligi menen janrlıq, ideya-tematikalıq, kórkemlik jaqtan óz-ara baylanısları qaraqalpaq

ádebiyattanıw iliminde ele tolıq izertlenbegen máselelerdiń biri. Biz ózimizdiń bul izertlewimizde mine usı máseleni búgingi milliy ǵárezsizlik dáwiriniń kózqarasınan ilimiy tiykarda úyreniwdi óz aldımızǵa maqset etip qoydıq.

Joqarıda atıatalǵan alımlardıń miynetlerinde ádebiyat penen folklordıń

baylanısı máselesi áyyemgi dáwir ádebiyatı menen klassikalıq ádebiyatımız

wákilleri dóretpeleri mısalında yamasa xalıq shayırlarınıń shıǵarmalarına

ádebiyatlarında álle qashan-aq izertlew obektine aylandı. Bul boyınsha belgili ilimpazlar V.G.Agrba «Abxazskaya poeziya i ustnoe narodnoe tvorchestvo»,

S.Xaybullaev «Narodnıe istoki avarskoy poezii», Sh.Djikaev «Folklor i osetinskaya sovetskaya poeziya», P.S.Vıxodtsev «Russkaya sovetskaya poeziya i narodnoe tvorchestvo», U.Dalgat «Literatura i folklor» miynetlerinde ilimiy-

7

teoriyalıq, salıstırmal?-tipologiyalıq, tariyxıy aspektlerde izertlewler alıp bardı.

Olar óz miynetlerinde poeziyalıq dóretpelerge folklorlık dástúrlerdiń janrlıq, ideya-tematikalıq, kórkemlik, stillik jaqgan tiygizgen tásirin hám eki janr

shıǵarmalarınıń ózara baylanısı menen ózgeshe táreplerin ashıwǵa

háreket etedi.

Kórkem ádebiyat óziniń eń gúllengen dáwirlerinde de folklordan ruwxıy azıq alıp, rawajlanıp otıradı. Bunı tuwısqan xalıqlar ádebiyatlarında jazılǵan

M.Azadovskiydiń, SAsqarovtıń, N.M.Mallaevtıń, F.B.Alievtıń,

ádebiyatı menen folklordıń baylanısın anıqlawda XIX ásir ádebiyatı menen XX

ásirdegi ádebiyattı tendey qaraw múmkin bolmaǵanınday, hátteki, XX ásirdiń

basındaǵı karaqalpaq ádebiyatın, xalıqtıń turmısında ótken ózgeshe dáwirdi,

sotsialistlik jámiyetti qurıw ideyaların házirgi zaman ádebiyatına salıstırıp

karaǵanımızda úlken ózgesheliklerdi ańlaymız. Ádebiyatshı L.I.Emelyanov «Hár bir tariyxıy dáwirde folklor ádebiyatqa óziniń hár qıylı tárepleri menen hár qıylı kólemde, xár qıylı qatnasta kerek boladı»3 - dep kórsetedi. Haqıyqatında, da sońǵı jıllardaǵı poeziya ushın awızeki xalıq dóretpelerinen hám klassikalıq ádebiyattıń

2. Азодовский М. Литература и фольклор. Л. Изд. Гос.лит.1931; Аскаров С. Йигирмаланчи йиллар ўзбек совет поэзиясида фольклор традициялари. Канд. дисс. Тошкент: 1985; Маллаев Н.М. Алишер Навои и народное творчество. Док. дисс. Ташкент: 1978; Давыдова Т.Т. Роль народно-поэтических традиций в обогащении повести Средней Азии. АКД.. Москва: 1984; Медриш Д. Литература и фольклорная традиция (проблема поэтики) АКД. Киев: 1983.

3 Вопросы методологии литературоведения. М.-Л: 1966.

8

úyreniwge ayrıqsha qızıqtı. Sondayaq, ótken ásirdiń 70-80-jılları ádebiyatımız tariyxında ruwxıy rawajlanıwımızdıń jańa baǵdarın belgilep beriw menen birge, kóplegen sóz sheberlerin jetilistirdi. Olardan Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Qaraqalpaqstan

Respublikası Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıǵınıń laureatı I.Yusupovtıń

dóretiwshiligi usı jıllar poeziyasında belgili orın iyeledi. Ásirese, shayırdıń poeziyalıq dóretpeleriniń ideya-tematikalıq, janrlıq hám kórkem-estetikalıq

jaqtan da folklor dástúrleri menen baylanısı máseleleri ádebiyat tariyxında

ayrıqsha qubılıs boldı. Xalıq súygen shayır I.Yusupov dóretiwshiligi boyınsha ayırım ilimiy izertlewler, dóretiwshilik ádebiy-kórkem portretler menen ilimiy maqalalar jazıldı. Mısalı, belgili ádebiyat izertlewshileri S.Axmetovtıń «Ádebiyat hám kritika» (1980), «Qaraqalpaq sovet poeziyası» (1988),

T.Mámbetniyazovtıń «Qaraqalpaq sovet lirikası» (1988),

K.Xudaybergenovtıń «Lirika hám ómir» (1971), «Dáwir hám parız» (1987), K.Sultanovtıń «Zamanlas janım menen» (1972), «Shayır jolı» (1986) ilimiy miynetleri menen izertlewlerinde shayırdıń dóretiwshilik jolı, shıǵarmalarınıń ideya-tematikası, obraz jasaw sheberlikleri arnawlı sóz etildi.

I.Yusupovtıń poeziyası boyınsha ádebiyatshı G.Esemuratovtıń

«Ibrayım Yusupovtıń poeziyası» (1976) monografiyası menen Moskvalı ilimpaz U.Ulyashovtıń «Veter zemnıx dorog» (1989) kitapları basılıp shıqtı. Olar óz izertlewlerinde talantlı zamanagóy shayırdıń shıǵarmalarına tutası menen tallaw

shıǵarmalardı dáwirlerge, lirikanıń túrlerine bólip alıp izertlewler menen birge, poeziyanı janrlıq, ideya-tematikalıq, strukturalıq, kórkemlik jaqtan óz aldına bólip alıp izertlewlerdiń payda bolıwı ayrıqsha jaǵday boldı. Al, biz sóz etpekshi bolıp otırǵan házirgi zaman qaraqalpaq poeziyasınıń belgili

wákili I.Yusupov dóretiwshiliginiń folklor menen baylanısı máselesi xázirgi ádebiyattanıw iliminde burın sóz etilmegen, lekin, izertleniwi tiyis

áhmiyetli máselelerdiń biri esaplanadı.

9

arnalǵan kóplegen ilimiy-teoriyalıq ádebiyatlar menen jaqınnan tanısıp shıqtıq. Usı tiykarda belgili sóz sheberi I.Yusupovtıń 70-80-jılları dóretken poeziyalık shıǵarmalarındaǵı xalıq awızeki poetikalıq dástúrlerinen paydalanıwdıń kórkemlik ózgesheliklerin ashıwǵa háreket ettik.

Ilimiy izertlewdiń juwmakların házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatı

tariyxın izertlewlerde, ásirese, ádebiyatımız tariyxında salmaqlı ornı bar

kórkem sóz sheberleriniń dóretiwshiligin úyrengende ámeliy hám teoriyalıq derekler sıpatında paydalanıw múmkin. Házirgi zaman qaraqalpaq shayırlarınıń dóretiwshiliginde qollanılǵan folklor dástúrleri búgingi jas áwladqa, hátteki, hár bir insanda óz xalkınıń ana tiline degen húrmet sezimlerin oyatıw menen birge,

ótkendegi bay miyraslarımız benen folklorlıq

hám ádebiy shıǵarmalarımızdı tereńnen úyrenip barıwǵa óz tásirin tiygizedi degen úmittemiz.

10