MD hám PQJ / Rásmiy is qaǵazları stiliniń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri
.pdfQısqarǵan atlıq sózler arza, túsinik xat, protokol, buyrıq, daǵaza t.b jazıwda qollanıladı.
Qısqarǵan qospa atlıqlar qospa sózlerdiń qısqartılıp birigiwinen jasalıp qaraqalpaq tilinde rus tiliniń tásiri nátiyjesinde júzege kelgen. Qsıqarǵan qospa atlıqlar házirgi qaraqalpaq tilinde keń qollanıladı, turmıs talabına say kópshilik mákeme hám kárxanalardıń atları qısqartalap jazıladı.
Qısqarǵan qospa atlıqlar dúzilislik jaqtan hár qıylı bolıp keledi. Sózlerdiń bas háripleri, sózlerdiń bas buwınları, bas buwın hám qalǵan sóz tolıǵı menen jazılıwı arqalı hám aralas túrde qısqarıw arqalı qollanıladı. Is qaǵazları stilinde de qısqarǵan qospa atlıqlaldıń barlıq túrlerin ushıratıwımızǵa boladı.
1. Ineciyallıq qısqarǵan qospa atlıqlar sózlerdiń tek bas háriplerin alıw arqalı jasaladı. Mısalı: QR (Qaraqalpaqstan Respublikası), QMU (Qaraqalpaq mámleketlik universiteti), NMPI (Nókis mámleketlik pedagogikalıq inistitutı), TATU (Tashkent axborot texnologiyaları universiteti), JShJ (juwapkershiligi sheklengen jámiyet)
Mısalı: «Agrosanaat Múlik Orayı» JSHJ ti Qaraqalpaqstan filyalı málim etip bildiredi. 20014-jıl 12 hám 27-fevral kúnlerine belgilengen ashıq
«Kim zıyat» sawdasına qoyılǵan QR Taxtakópir rayonı JIB sudınıń 2012jıl 21dekabr kúngi №109144 orınlaw xatına tiykarlanıp, Moynaq rayonı sud orınlawshıları bólimi tárepinen xatlanǵan Moynaq rayonı «Baxram» FXda saqlawlı turǵan mallardıń hám atlardıń sawdaları toqtatılatuǵınlıǵın málimleydi.
«Agrosanaat Múlik Markazi» JSHJti Qaraqalpaqstan filyalı adminstraciyası.
2.Buwınlıq qısqarǵan qospa atlıqlar sózlerdiń dáslepki buwınların alıw arqalı jasaladı: matfak, ximbio, yurfak h.t.b.
3.Aralas qısqarǵan qospa atlıqlar dúzilisi jaǵınan hár túrli bolıp keledi. A) Birinshi sózdiń dáslepki buwını hám qalǵan sózlerdiń bas
háripleri qısqartılıp qollanıladı. Mısalı: ÓzR, TashMPI, TashMU, rayXBB, ÓzMTDP h.t.b.
B) Bir sózdiń dáslepki buwını hám ekinshi sóz tolıǵı menen alınadı: pedinistitut, medkolledj, pedpraktika, mákankom, avtobaza, pedkolledj t.b.
V) Hár qıylı formada qısqarǵan atlıqlar QQavtojol, t.b.
Rásmiy is qaǵazlar stilinde tartım kategoriyasınıń III bet forması keń qollanılıp hár qıylı qatnaslardı bildiredi.
Tartımnıń III bet formasındaǵı sóz dizbegindegi eki atlıqtıń arasındaǵı ayrıqsha baylınıs túri-izafetlik konstrukciyalardı jasaydı. Olardıń birinshi komponenti iyelik sepligindegi affiksler menen de, affikssiz de qollanıladı. Bunday konstrukciyadaǵı iyelik sepliginiń affikssiz qollanılǵan tartımnıń III bet formasınıń ayrım túrleri házirgi tilimizde leksikalasıp bir máni ańlatadı, yaǵnıy sostavlı atlıq bolıp qollanıladı: Miynet haqı, Ilimler Akademiyası, til bilimi, awıl xojalıǵı, kún tártibi hám t.b.33
Bunday qospa sóz túrindegi dizbekler rásmiy is qaǵazları stilinde kóplep ushırasadı. Mısalı: Qaraqalpaqstan Respublikası, Nókis qalası, Tashkent qalası, kafedra baslıǵı, májilis baslıǵı, kún tártibi.
Rásmiy is qaǵazları stilinde atlıqtıń seplik formalarınıń qollanılıwında aytarlıqtay ózgeshelikler sezilmeydi. Biraq olardıń ayrımları bul stilge tán ónimli qollanıladı. Iyelik seplik forması mákeme, qarxana, lawazımlarda iyelikti, menshiklikti bildiriwde qollanǵanın kóremiz. Mısalı: Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanı, májilisiniń protokolı, mekteptiń direktorı, fermer xojalıǵınıń baslıǵı, balalar baqshasınıń baslıǵı h.t.b.
Feyillerdiń qollanılıwı
33 Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сӛз жасалыў ҳәм морфология. Нӛкис, 1994,124-бет.
Feyil-adam yamasa basqa da predmetlerdiń, tábiyat qubılıslarınıń isháreket procesi hám halatların bildiretuǵın sóz shaqabı. Ol grammatikalıq forması hám mánisi jaǵınan eń kólemli hám qospalı morologiyalıq kategoriyalardıń biri. Feyildiń qospalılıǵı onıń bir neshe morfologiyalıq kategoriyalarǵa iye bolıwı menen xarakterlenedi. Feyiller morfologiyalıq jaqtan dáreje, túr, meyil, máhál, betsan kategoriyalarına, bolımlı, bolımsızlıq formalarǵa hám modallıq aspektlerge iye boladı. Feyildiń bul morfologiyalıq kategoriyaları onıń basqa sóz shaqaplarınan ózgesheligin belgileydi.34
Feyildiń meyil kategoriyası is-hárekettiń obektivlik haqıyqatlıqqa bolǵan qatnasların bildiredi. Is-hárekettiń haqıyqatlıqqa qatnası sóylewshiniń subektivlik qatnaslarına baylanıslı boladı. Sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan qatnası isháreket arqalı bildirilip, sol is-háreket buyrıq, tilek, shárt hám anıq xabarlaw mánilerinde keledi. Buyrıq meyil sóylewshi tárepinen basqa birewge qaratılǵan buyırıw, hámir etiw, talap etiw t.b mánilerdegi is-hárketti ańlatadı. Sóylewshiniń buyrıǵı tıńlawshıǵa (yekinshi ya birinshi betke) tıńlawshı arqalı basqa birewge (úshinshi betke) ótedi. Sonlıqtan haqıyqıy buyrıq meyil formaları tiykarınan II ham
III bet arqalı bildiriledi.
Rásmiy is qaǵazları stilinde buyrıq meyildiń III bet –sın/-sin forması kóp qollanıladı. Buyrıq, biylik, párman, qarar, protokol t.b hújjetlerde buyrıq meyildiń III bet forması buyırıw, tastıyqlaw, talap etiw mánilerin bildirip keledi. Mısalı: Bekitilsin, júklensin, tapsırılsın, maqullansın, sıylıqlansın, qanaatlandırarlı dep tabılsın, eskertiw berilsin, esapqa alınsın, soralsın, usınıs etilsin h.t.b.
Házirgi qaraqalpaq tilinde rásmiy isler stilinde rus tilinde infinitivtiń ekvivalenti sıpatında buyrıq meyildiń –sın/-sin forması ónimli qollanıladı. Bul forma kóbinese buyrıq, parman, qararlarda kóbirek ushırasadı. Mısalı:
34 Дәўлетов М. Ҳәзирги қарақалпақ тилинде фейилдиң функционал формаларының системасы.Нӛкис,
1990,5-бет.
tapsırılsın, júklensin, maqullansın, bekitilsin, soralsın h.t.b.35 Mısalı: M.Q.Seytjanovtı Qanlıkól rayonı hákimi lawazımına tayınlaw haqqında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı keńesi baslıǵınıń biyligi
Qaraqalpaqstan Respublikası Konistituciyası 81-statyasınıń 6-bántine muwapıq Seytjanov Marat Qıtaybekovich Qanlıkól rayonı hákimi lawazımına
tayınlansın.
Qaraqalpaqstan Respublikası
Joqarǵı keńes baslıǵı |
M. Erniyazov |
3-aprel, 2014-jıl |
(«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasınan) |
Sonıń menen birge feyiller rásmiy is qaǵazları stilinde óziniń tiykarǵı mánisin joytıp kómekshilik xızmet atqaradı: tabılsın, esaplansın, ótilsin, etilsin t.b. Mısalı: Ótkerilgen tekseriw tiykarında tómendegiler usınıs etildi.
1.Materiallıq baylıqlardı saqlaw hám esapqa alıw isine nemquraylı qatnasta bolǵanlıǵı kórsetip ótilsin.
2.Jetispegen materiallıq baylıqlardıń bahası N.A.Turǵanbaevanıń miynet
haqınan uslap qalınsın. (Aktten)
Rásmiy is qaǵazları stilindegi feyildiń máhál formalarınıń qollanılıw ózgeshelikleri onıń baslı kórsetkishleriniń biri bolıp esaplanadı.
Feyildiń házirgi keler máhál formaları predmet hám qubılıslardıń qásiyetlerin hám ayrıqsha belgilerin sıpatlaw ushın keń paydalanıladı. Bunday feyiller «Máhalden tıs abstrakt máni ańlatadı» yaǵnıy olardıń mánisi belgili bir máhálge baylanıslı bolmaydı.36
Mısalı:
qaraqalpaq dekanı student
35Бекбергенов А. Соңғы дәўирде қарақалпақ тили морфологиялық қурылысының раўажланыўы. Ҳәзирги қарақалпақ тили раўажланыўының айрым мәселелери. (мақалалар топламы) Нӛкис,1993,74-бет
36Кожина М.Н. Семантика русского языка. М,1983,168-бет.
Arza
Sizden rayonnan kelgenimdi esapqa alıp studentler turar jayınan maǵan orın
beriwińizdi soranaman. |
|
5-sentiyabr, 2014-jıl |
(qolı) M.Xojanov |
Is qaǵazları stiliniń anıqlıq meyil I bet formasınıń arza, málimleme, túsinik xat, tilxat, isenim xat, ómirbayan, akt, esap h.t.b túrlerinde jiyi qollanıladı. Mısalı: ruqsat beriwińizdi soranaman, málim etip bildiremen, isenim bildiremen, tuwıldım, isleymen, oqıyman, tekserip shıqtım, orınladım h.t.b.
Házirgi keler máhál formasındaǵı feyiller kontekste birde házirgi, birde keler máhál mánilerin bildiredi. Bul formadaǵı feyillerdiń jeke turǵan halında qaysı máhálde turǵanın ajıratıw qıyın. Sonlıqtan bul eki máhálge qatnaslı formalardıń máhállik mánisi kontekste anıqlanadı. III bet formasındaǵı bunday feyiller rásmiy is qaǵazları stilinde ónimli qollanıladı. Mısalı:
Maǵlıwmatnama
Qıdırbay Bekbergenov Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bóliminiń N.Dawqaraev atındaǵı til hám ádebiyat inistitutında ilimiy xızmetker
bolıp isleydi.
Maǵlıwmatnama Nókis qalalıq hákimyatına tapsırıw ushın berildi. Institut
direktorı: |
(qolı) |
M.Kárimbaev |
Bas esapshı: |
(qolı) G.Sultanova (mór) |
|
Bul formalar kóbinese maǵlıwmatnama, minezleme, daǵaza, xabarlandırıw, protokol, akt, nızamlarda qollanıladı.
Daǵaza
2014-jıl 15-aprel kúni saat 1500 de Nókis medecina kolledjinde jazıwshı M.Nızamov penen ushırasıw keshesi ótkeriledi.
Kelbetliktiń qollanılıwı
Rásmiy is qaǵazları stilinde sapalıq hám qatnaslıq kelbetlikler ushırasadı. Eger kelbetlik kórkem ádebiya stilinde hár qıylı quralı sıpatında
paydalanılatuǵın bolsa, ilimiy stilde ol predmetlerdi, qubılıslardı hám olardaǵı nızamlılıqlardı hár tárepleme tolıq bayanlaw ushın qollanıladı. Al, rásmiy is qaǵazları stilinde adamnıń minez qulqın bildiriw ushın hám abstrakt túsiniklerge baylanıslı kelbetlikler ushırasadı. Adamnıń minez qulqın bildiretuǵın kishpeyil, talapshań, álpayım, talantlı, ádepli, aqılparasatlı, saldamalı, ápiwayı, tuwrı sózli, mehriban h.t.b kelbetlikler minezleme, usınıs, protokol sıyaqlı hújjetlerdi jazıwda qollanıladı. Mısalı: Ol ápiwayı hám tuwrı sózli, doslarına mudamı ǵamxor, mehriban bolǵanlıǵı ushın kurslas dosları oǵan úlken húrmet ham sıylasıq penen qaraydı. (Minezlemeden)
Usınıs
Men Q.Tileovtı studentlik dáwirinen baslap bilemen. QMUdıń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı bakalavr baǵdarın pitkergennen keyin magistratura bóliminde oqıdı. Ilimiy hám jámiyetlik jumıslarǵa belsene qatnasıp kiyatır. Ilimiy konferenciyalarda bayanatlar islep, maqalaları gazetajurnallarda járyalandı. Óz isine puxta, talapshań. Sol sebepli Q.Tileovtı Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq insititutıda oqıtıwshı bolıp islewin usınıs etemen.
Filologiya ilimleriniń kandidatı (qolı) G.Saparov.
Sanlıqlar
Rásmiy is qaǵazları stilinde sanlıq sóz shaqabı da ózine tán qollanılıw ózgesheligine iye. Sebebi hár bir hújjettiń jazılǵan hám tastıyqlanǵan waqtı bolıwı shárt. Sonlıqtan is qaǵazlarında waqıttı bildiriwshi sanlıq sózler qollanıladı. Qatarlıq sanlıqlar waqıt mánisindegi sanlıqlar menen dizbeklesip keledi.
Waqıtlıq mánidegi saat, kún, hápte, ay, jıl usaǵan sózler menen qollanǵanda qatarlıq sanlar waqıttı bir qansha konkretlestirip kórsetedi.
Mısalı:
Málimleme
SHımbay rayonındaǵı №5 sanlı mekteptińdirektorı M.Sultanovqa qaraqalpaq tili hám ádebiyatı muǵállimi G.Saparovadan
Málimleme
Sizge miynet dáptershemniń tamam bolıwına baylanıslı 2013-jıldıń 5-
avgustınan baslap jumısqa kiriskenligimdi málim etip bildiremen.
5-avgust, 2013-jıl G.Sultanova (qolı)
Qatarlıq sanlıqlar protokollarda qaralǵan máseleniń qatar tártibin bildiriw ushın qollanıladı. Mısalı: birinshi másele, ekinshi másele h.t.b. Al, nızamlarda statya sózi menen dizbeklesip qollanıladı.
13-statya. Puqaralıq halat aktleri adamnıń kim ekenligi hám onıń huqıqların tastıyqlaytuǵın hújjetler mámleketlik tilde rásmiylestiriledi, al zárúr bolǵan jaǵdayda basqa ayrım tilde tákirarlanıwı múmkin.
(«Mámleketlik til haqqmındaǵı» Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamı). Hár qıylı sanawǵa bolmaytuǵın túsiniklerdiń ólshem birliklerin, predmet
hám qubılıslardıń sanǵa baylanıslı qásiyetlerin ańlatqanda
sanlıqlar nomerativ (yesaplıq) sózler menen qollanıladı. 10 minut, bes tonna, júz kilovatt, otız gradus, júz procent, on metr.
Bunday ólshem birlikleri xızmetinde ulıwma qollanıwshı sózler menen birge hár qıylı fizikalıq terminler de qollanıladı: volt, vatt, metr, kub h.t.b
Rásmiy is qaǵazları stilinde sanaq sanlar akt, túsinik xat, til xat, isenim xat, bildiriw xat, arza h.b hújjetler jazıwda jiyi ushırasadı. Mısalı:
Tekseriw birjasında tómendegiler anıqlandı:
1. Barlıq jumsaq mebel, jamılǵıshlar, kórpe-tósekler muǵdarı esapqa sáykes keledi.
2. Hárbiri 40 sum 50 tıyınlıq 30 dana tósek, hárbiri 10 sum 50 tiyinlik 60 dana kópshik tıs hámmesi 1845 sumlıq zatlardıń jetispeytuǵınlıǵı anıqlandı. (Aktten)
Kómekshi hám modal sózlerdiń qollanılıwı
Rásmiy is qaǵazları stilinde kómekshi sózlerden tiykrınan dáneker hám tirkewishler ónimli qollanıladı, al janapaylar hár qıylı emocionalekspressivlik hám modallıq mánilerdi bildiretuǵınlıǵı sebepli is qaǵazları stiline tán emes.
Dáneker. Dánekerler gáptegi sóz benen sózdi, sózlerdiń toparların, birgelkili aǵzalardı, qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstıratuǵın kómekshi sóz. Rásmiy is qaǵazları stlinde dizbeklewshi dánekerlerden hám, jáne, menen, qarsılas dánekerlerden biraq, degen menen dánekerleri, aldınǵı aytılǵan pikirdiń sebebin bildiriw ushın sebebi, óytkeni dánekerleri keń qollanıladı.
Is qaǵazları stilinde gáptiń birgelkili aǵzaların baylanıstırıwda hám dánekeri ónimli paydalanıladı. Mısalı:
Elimizdiń ekonomikasınıń potencialın arttırıwda hám reformalardı tabıslı ámelge asırıwdaǵı úlken xızmetleri, kóp jıllıq jemisli miyneti menen awıl hám suw xojalıǵı, sanaat, transport, baylanıs hám qurılıs
salaların rawajlandırıwǵa qosqan úlken úlesi, jámiyetlik jumıslarǵa belsene qatnasqanı ushın tómendegilerge húrmetli ataqlar berilsin.
Tirkewishler. Rásmiy is qaǵazları stilinde ádebiy tildegi neytral stillik boyawlarǵa iye emes tirkewishlerdiń kópshiligi ózleriniń tiykaǵı máni hám xızmetinde qollanıla beredi: haqqında, menen, ushın, deyin, shekem h.t.b
Haqqında, jóninde, tuwralı tirkewishleri is-hárekettiń kim, ne, kimler, neler jayında ulıwma bir nárseler jóninde ekenligin bildirip, obektlik qatnasta qollanıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń ilim hám texnika, ádebiyat, kórkem óner hám arxitektura salasındaǵı mámleketlik sıylıqlardı beriw haqqında Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanı.
(«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası)
Ushın tirkewishi kóbinese –ıw formalı háreket atı feyiline dizbeklesip maqset mánisin bildiredi. Bul kóbirek maǵlıwmatnama, isenim xat, til xatlarda qollanıladı. Mısalı: Aqshanı alıw ushın isenim bildiremen, maǵlıwmatnama jumıs ornına kórsetiw ushın berildi, 8000 sum aqshanı xızmetkerlerge tarqatıw ushın aldım.
Ushın tirkewishi kóbinese –ǵanı/-geni, -qanı/-keni, al siyrek jaǵdaylarda ǵanlıǵı formaların qabıl etken sózlerden keyin dizbeklesip kelip sebep mánisin bildiredi. Rásmiy is qaǵazları stilinde feyil toplamlarında kóp qollanıladı. Mısalı: Jámiyetlik jumıslarǵa kóp qatnasqanı ushın, kóp jıllıq pidákerlik xızmetleri ushın, jaslardı tárbiyalawǵa qosqan úlken úlesi ushın t.b.
Boyınsha tirkewishi ataw sepligindegi atlıq sózler hám háreket atı feyiliniń – ıw forması menen dizbeklesip keledi: Birinshi másele boyınsha, ádebiyat salası boyınsha, kórkem-óner hám arxitektura salası boyınsha h.t.b.
Sebepli tirkewishi atawısh sózler menen dizbeklesip kelip sebeplik máni bildiredi: awırıp qalǵanım sebepli t.b.
Usınday tirkewishler menen bir qatarda kóbinese-rásmiy is qaǵazları stilinde tirkewishlik xızmette qollanılatuǵın retinde, sıpatında, nátiyjesinde, dawamında, tárepinen usaǵan sózler ushırasadı: jıl dawamında, sud tárepinen, gúwa sıpatında, tekseriw nátiyjesinde hám t.b.
Rásmiy is qaǵazları stiliniń usı kórsetilgen morfologiyalıq ózgeshelikleri onıń funkcional stillerdiń basqa túrlerinen ajıratıp kórsetiwshi belgileri esaplanadı.
2. Rásmiy is qaǵazları stiliniń sintaksislik
ózgeshelikleri.
Rásmiy is qaǵazları stili pikirdi qatań logikalıq izbe-izlikte, dál, anıq,bir mánide beriwi menen ózgeshelenedi. Bul stil obektivlik hám onıń ulıwmalıǵı, abstraktlıǵı menen sıpatlanadı. Sonlıqtan rásmiy is qaǵazları sintaksisinde jay gápler, qospa gápler, olardıń túrleri, qospalanǵan jay gápler-feyil toplamlı keńeytilgen aǵzalı, birgelkili aǵzalı, ayrımlanǵan aǵzalı gápler, basqanıń gápi, yaǵnıy tuwra gáp hám ózlestirilgen gápler keń qollanıladı.
A) Sóz dizbekleriniń qollanılıwı
Hár qanday dara mánidegi sózler sıyaqlı sóz dizbegi gáp dúziwdegi tiykarǵı elementlerdiń biri. Sóz dizbekleri eki hám onnan da kóp mánili sózdiń mánilik hám grammatikalıq baylanısınan dúziledi. Házirgi qaraqalpaq tiliniń rásmiy is qaǵazları stilinde sóz dizbekleriniń hár qıylı túrleri qollanıladı.
Rásmiy is qaǵazları stilinde ásirese atributiv (anıqlawıshlıq) sóz dizbekleri keń qollanıladı. Olar hár qıylı hújjetlerde belgili bir túsiniklerdi ańlatıp termin sıpatında xızmet etedi. Bunday dizbeklerde ekinshi komponent ulıwma túsinikti ańlatıp, birinshi komponenti onı anıqlap konkretlestiredi, basqa túrlerinen ajıratıp kórsetedi: materiallıq baylıq, pidákerlik miynet, zamanagóy texnologiyalar, talantlı jaslar, qosımsha haqı,