MD hám PQJ / Rásmiy is qaǵazları stiliniń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri
.pdf
muǵdar bolıp qáliplesken (beremen usı tilxattı, qarar etedi, kún tártibinde qaralǵan
máseleler h.t.b)
3.Usı tarawǵa tán rásmiy hújjetlik sózler hám terminler jiyi qollanıladı (protokol, qarar, tastıyqlansın, buyıraman hám t.b.)
4.Pikirdiń anıqlıǵı ayrıqsha sezilip turadı. Is qaǵazlarınıń pútkil leksikalıq hám grammatikalıq qurılısı mine usı pikir anıqlıǵın támiyin etiwge ayrıqsha boysındırıladı.
5.Onda máni hám pikir obrazlılıǵı, qosımsha emocionallıqeksperessivlik
máni belgileri joq hám olar talap ta etilmeydi.
Joqarıda atap kórsetilgen ayrıqshalıqlar qaraqalpaq ádebiy tiliniń rásmiy is qaǵazları stiliniń e ń baslı belgilerinen e seplanadı. Mine, usı belgiler arqalı ol funkcionallıq stillerdiń basqa túrlerinen ajıraladı.21
21 Бердимуратов Е. Қарақалпақ тилинде ис жүргизиў. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1993, 14-бет.
I bap Qaraqalpaq tilinde rásmiy is qaǵazları stiliniń payda
bolıw hám qáliplesiw jolları
Qaraqalpaq jazba ádebiy tili tarıyxında rásmiy is qaǵazları stili funkcionallıq stillerdiń eń baslı tarmaqlarınıń birin quraydı. Ol óziniń atqaratuǵın jámiyetlik funkciyasınıń xarakterine, dokumentallıqkommunikativlik ayrıqshalıqlarına sáykes jazba stildiń geypara túrlerine qaraǵanda ádewir erterek payda bolǵan qatnas formasınan ibarat.22
Qaraqalpaq xalqınıń tarıyxında XVIII-XIX ásirlerde jazılǵan rásmiy islerge, qatnas qaǵazlarına baylanıslı hújjetler bul stildiń dáslepki úlgileri bolıp esaplanadı. Rásmiy is qaǵazları stiliniń estelikleri bolǵan jazba hújjetlerge XVIII-XIX
ásirlerdegi hám XX ásirdiń baslarında jazılǵan “Qaraqalpaqlardıń antların”
Orenburg materialların hám XIX ásirdiń aqırı
XX ásirdiń baslarında jazılǵan is qaǵazları úlgilerin kirgiziwge boladı. Olar tiykarınan patsha hámeldarlarınıń, qaraqalpaqlardıń bayları, atalıq, biy, qazı, bolıslarınıń sonday-aq qarapayım adamlardıń sawda, jer, suw, neke hám t.b. tuwralı jazǵan hújjetleri, qazılardıń xatları, tilxatları, isenim xatları, salıq kvitanciyalarınan ibarat.23
Rásmiy is qaǵazları túrindegi bul jazba hújjetler eski qaraqalpaq tilinde funkcionallıq jaqtan ózgeshe rásmiy is qaǵazları stiliniń dáslepki elementleriniń bolǵanlıǵınan derek beredi.
Hújjetler tiliniń tarıyxıy shıǵısı boyınsha sózlik
quramı
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiline salıstırǵanda bir qatar ózgesheliklerdiń bar ekenligin kóremiz. Bul hújjetlerdiń tilinde, sonıń ishinde onıń sózlik quramında ayrım ózgesheliklerdiń orın alıwı, onda kitabıy tilge tán bolǵan arab-parsı sózleriniń kóplep qollanılıwı hám sonıń menen birge bul hújjetlerdiń tiline Orta
Aziyalıq túrkiy jazba
22Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нӛкис, 1973.
23Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарыйхының очерклери. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1974.218-б.
ádebiy tiliniń kúshli tásir etiwi menen baylanıslı. Degen menen, hújjetlerdiń sózlik quramı házirgi ádebiy tilimizden onsha alıslap ketpeydi hám tarıyxıy shıǵısı jaǵınan házirgi tilimizdegi sıyaqlı óz sózlik qatlamnan hám basqa tillerden ózlestirilgen sózlerden turadı.
Rásmiy is qaǵazlar stili esteliklerin H.Hamidov “Eski qaraqalpaq tiliniń jazba estelikleri” miynetinde úsh toparǵa bóledi:
1)XVIII ásirdiń rásmiy is qaǵazlar stiliniń estelikleri
2)XIX ásirdiń ortalarındaǵı rásmiy is qaǵazlar stiliniń estelikleri
3)XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarındaǵı rásmiy is qaǵazlar stiliniń
estelikleri.24
Bul hújjetlerdiń birinshi toparına XVIII ásirdiń birinshi yarımında Qaraqalpaqlardıń Rossiya mámleketiniń mámleketlik iskerleri menen jazısqan xatları kiredi. Bul hújjetler “Áhidnama” dep atalıp Rossiya mámleketiniń tikkeley qol astına ótiw ushın islengen háreketlerine baylanıslı Sırdáryanıń teńizge quyar jerinde jasap atırǵan tómengi qaraqalpaqlar tárepinen imperatrica Elezaveta Petrovnanıń atına 1743-jılı jazılǵan Qarqalpaq xalqı ózleriniń xanı, sultanları, shayxları, aqsaqal, biyleri arqalı Rossiya mámleketiniń qolastına ótiwge tilek bildiredi, usı tiykarda rásmiy hújjetler payda boldı. Bul is qaǵazlarında rásmiy hújjetlerge tán bayanlaw, belgili bir úlgidegi kirispe sózler hám sintaksislik konstrukciyalar, tastıyqlawshı juwmaqlawlar berilgen.
“Áhidnama” hár qaysısı bólek otız eki qaǵazdan turadı, olardıń dáslepki segiz beti sánege iye, olar hijiriy jıl esabınıń 1155-jılı jáddi ayınıń jetinshi kúni menen sánelengen. Qalǵan 24 betinde sáne joq. Bundaǵı mazmun birdey, tek ǵana teksttiń izine hár túrli adamlardıń atları menen tamǵaları kórsetilip qol qoyılǵan. Barlıq beti Eshniyaz axun tárepinen kóshirilgen. Sóz bolıp atırǵan bul hújjetlerdiń
1-beti “Ahidnama” “Wáde qaǵazı” yamasa “ant qaǵazı” sózleri menen atalıp, tiykarǵı tekst arab jazıwlarındaǵı Orta Aziya nastalik xatı dep atalǵan xat jazıw usılında
24Ҳамидов Ҳ. Ески қарақалпақ тилиниң жазба естеликлери. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1985, 26-б
háriplerdi shashıratıńqarap jiberip, qálemdi sermep jazılǵan. “Ahidnama”nıń tiykarǵı ortaq mazmunı Rossiya imperiyasına imperatrica Elazaveta Petrovnaǵa puqara bolıwǵa berilgen wáde, isendiriw sózlerinen ibarat.
(1) Ben tóben isimlenmish ahid etib ant etámen ol baraǵa qúdretli allahnıń
ismi sháriyfi ile anıń uluǵlanmısh sháriyf (2) quranı aldında shul sebebli Kim
tiláymen hám úzárime lazumdur ol uluǵ padshah háziretleri
(3)niń óziniń hassá násil tariyqıncha uluǵlanmsh padshahmız imperatica Elisabet (4)Petrawna óz biylágúuchi tamam rus yurtını hám anıń tariyqıncha ol ulıǵlanmısh taxtı (5)gahi biylámákda hám anıń ulıǵlanmısh ıxtiyar ile saylanıb qayım qılınıb qoyılǵan násil (6)iyási asabaǵa ishánnichli hám yaxshı ham qabul qılub tıńlawchı bende bolub boyunsu (7)narǵa hám ol anıń barchá uluǵlanmsh quwatına hám xtiyarına hám tiyishli háreketlerine yaniy ukaz (8) larına hám qádiym sáleflerden ijma ile izgu túzúlib qoyılmısh hám kún ilgari túzilási
«Elshinama» usı
dáwirdegi hújjetlerdiń kishi bólegin quraydı. E.Petrovna atına arnawlı jazılǵan tómendegi qaraqalpaqlardıń xatınan ibarat. Bul xat 1743-jıldıń báhárinde jazılıp, Petrburgqa barǵan qaraqalpaq elshileri tárepinen imperatricaǵa aparılıp berildi. «Elshinama» teksti eki betke jazılǵan. Bul sol zamannıń ádebiy tilindegi rásmiy stildiń úlgisi bolıp esaplanadı. Óziniń jalpı til ózgeshelikleri jaǵınan bul hújjet aldınǵı bayanlanǵan xatlar menen bir qatarda turadı. Kóbirek «Elshinama» Orta Aziya túrki ádebiy til normalarınan kóbirek saqlanǵan awıtquwshılıqqa iye. «Ahidnama»nıń sánelengen toparına jaqın, erkin stil menen jazılǵan, onda awızeki sóylew stiliniń kórinisi kóbirek saqlanǵan hám til materialları kóbirek qamtılǵan.
«Yarlıqnama». Ol 1743-jılı qaraqalpaq elshileri Petrburgqa barǵanda imperatrica E.Petrovna tárepinen berilgen. Ona tómendegi qaraqalpaqlardı tikkeley Rossiya puqaralıǵına qabıl etilgeni tuwralı saltanatlı ráwishte járyalanǵan. Yarlıqtıń teksti úsh betke jaylastırılǵan.
Ámw-Dárya bóliminiń baslıǵı (muzafat hákimi) polkovnik Lokshin tóreniń Xiywa xanına jazǵan xatı. Xatta Xiywa xanınıń ámeldarları tárepinen jábir kórgen Darǵan-Atadan turıwshı Roman Semenovich Boden degen adam haqqında sóz boladı. Atın, aqshaların tartıp alǵan xan ámeldarlarınan Bodenge haqısın, zatların taptırıp beriwin Muzafat hákimi Xiywa xanınan ótinedi. Xat 1913-jılı 9-avgustta Petro Aleksandrvskte jazılǵan.
Shımbaylı Bahawiddin iyshan Ataulla iyshan ulınıń Ámiw-Dáriya boyına muzafat hákimine hám Shıimbay uezdiniń pristav hákimine jazǵan arzaları. Arzanıń mazmunı manaday: Ataulla iyshan ruslar Ámiu-Dárya bólimine kelmesten burın óziniń otırǵan jerinen tórt mıń tanap jerdi 20000 tillaǵa satıp alǵan, bul tuwralı yarlıq jazılıp, oǵan Xiywanıń xanları mór basıp tastıyqlaǵan. Ruslar kelgennen keyin usı yarlıqtı alıp qoyǵan. Sonnan keyin iyshannıń jerin egip otırǵan yarımshılar iyshanǵa yarımshılıq haqısın tólemegen. Óziniń arzalarına iyshan usılar haqqında aytıp, muzafat hákimine hám pristav hákimnen óziniń bayaǵı yarlıǵın tawıp beriwlerin hám jerin ekken yarımshılardan haqısın óndirip alıwǵa járdem etiwin ótinip jazadı. Arzalar birewi 1890-jılı 29-oktyabrde, ekinshisi 1891jılı 22-iyulde jazılǵan.
XIX ásirdiń ortalarındaǵı rásmiy hújjetler.
Bul hújjetler Orenburg materialları dep ataladı. 1964-jılı Orenburg oblastlıq mámleketlik arxivten tawılǵan. XIX ásirdiń ortalarında jazılǵan rásmiy is qaǵazlarına 1855-1859-jılları qaraqalpaqlardıń Xiywa xanlıǵına qarsı xalıq azatlıq gúreslerine baylanıslı jazılǵan tómendegi xatlardı quraydı. Eki toparǵa ajıratıp kórsetiwge boladı.
1-topar, 1855-1856-jıllardaǵı Qońırat kóterilisine baylanıslı jazılǵan hújjetler kiredi.
Birinshi topar hújjetleriniń sanı úshew. Birinshisine Ernazar alakóz hám Ernazar Kenegestiń qol qoyılǵan 150 arab-parsı sózi qollanılǵan. Ekinshisine,
Muxammed Zarlıqxannıń qolı qoyılǵan. Úshini xat, Janǵazı
tóre Baxadrxannıń Elekey sultanǵa jazǵan xatı óz ara uqsaslıqlarına qaraǵanda úsh xatı da jazǵan bir adam bolıwı múmkin. Ekinshi topar hújjetleri, 1858-1859- jıllarda Qońırat kóterilisine baylanıslı Muxammed Pana xan hám kóteriliske shıqqan túrkmenlerdiń basshısı Atamuratqa jazılǵan 6 xattan turadı.
XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı rásmiy hújjetler.
Usı dáwirde qaraqalpaq xalqınıń kópshilik massası Rossiyanıń qol astına ótkenligine baylanıslı rásmiy hújjetler jazılǵan. Bul hújjetlerdiń sanı 300 ge shamalas. Olarda sol waqıttaǵı tariyxıylıq sáwlelengen. Olarda eski qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń birqansha dárejede jetiskenligi, ádebiy hám orfografiyalıq normalardıń Orta Aziyalıq túrkiyge ádewir jaqınlasqanlıǵı kórinedi. Mazmunı boyınsha qazılardıń xatları, til xat, isenim xat, salıq kvitanciyalarınan ibarat.
XVIII-XIX-XX ásrlerde jazılǵan qaraqalpaqlardıń yuridikalıq xarakterdegi hújjetleri ózleriniń tili jaǵınan házirgi qaraqalpaq tiline usas bolıwı menen birge bir qatar ózgesheliklerge iye. Onı hújjetlerdiń leksikasında kóriwge boladı. Hújjetlerdiń leksikasının ayrıqsha ózgeshelikleriniń biri onıń leksikalıq qatlamı bolıp esaplanadı.
Leksikalıq quramı eki qatlamnan ibarat.
1.Túrki-qaraqalpaqsha sózler qatlamı.
2.Ózlestirilgen sózler qatlamı
Birinshi topar leksikasınıń quramına áyyem zamanlardan saqlanıp kelgen hár qıylı urıw atları, tuwısqanlıq atamaları, haywanatlar, tábiya qubılıslarınıń atamaları kiredi. Bul jaǵınan hújjetlerdiń tili ulıwma alǵanda házirgi qaraqalpaq tilinen alıslap ketpeydi. Durıs, hújjetlerdiń leksikalıq quramı házirgi qaraqalpaq tilinen sırttan qaraǵanda biraz ayırmashılıqlarǵa iye. Bul ayırmashılıqlar hújjetlerdigi sózlerdiń fonetikalıq formaların, aytılıwlarınan, jazılıwlarınan ibarat. Bul jaǵdaylar bir qatar tarıyxıy sebeplerge baylanıslı júzege kelgen. Tiykarınan alǵanda revolyuciyaǵa deyingi qaraqalpaqlardıń qoljazba hújjetlerin, sol dáwirdegi
ulıwma ádebiy til-yeski ózbek jazba ádebiy tiliniń tikkeley tásiri astında jazılǵanlıǵınıń nátiyjesi.
Yuridikalıq hújjetlerdiń sózlik quramınıń e kinshi toparın basqa tillerden
ózlestirilgen sózler tiykarınan úsh toparǵa bólip qarawǵa boladı.
1.Arab tillerinen ózlestirilgen sózler.
2.Parsı tillerinen ózlestirilgen sózler
3.Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen
sózler
Arab tillerinen ózlestirilgen sózler. Awızeki sóylew tilindegi arab sózleri formaları boyınsha orginal formalarınan alıslap, olar qaraqalpaq tiliniń fonetikalıq nızamlarına baǵındırılıp qollanıladı. Al, jazba hújjetlerde arab hám parsı sózleri ózleriniń orginal formasın saqlap jazılıwınıń nániyjesinde olar awızeki sóylew tilindegiden aytılıwı hám jazılıwı jaǵınan ajıralıp turadı. Arab-parsı sózleri házirgi qaraqalpaq tilindegidey kóbinese, diniy uǵımǵa, ilimiy terminlerge, siyasiyjámiyetlik, abstraktlik terminlerge tiyisli sózler sonday-aq, diyqanshılıq, sharwashılıq, sawda, óner, urıs islerine, astronomiyalıq hám geografiyalıq terminler hám kúndelikli turmısqa baylanıslı kóp sanlı sózler esaplanadı. Arab tilinen kirgen sózlerdi eki toparǵa bólip qaraymız.
A) Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılatuǵın arab sózleri. Olar házirgi qaraqalpaq tili ushın belgili sózler bolıp esaplanadı. Bul sózler hújjetlerde ózleriniń forması, aytılıwı jaǵınan negizgi túrine jaqınlaw bolıp keledi. Olardı tómendegi sózlerden kóriwge boladı: ayb-ayıp, amelámel, táráf-tárip, móxlatmáwlet, náp-máp, masjid-meshit hám t.b.
B) Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılatuǵın yamasa siyrek
ushırasatuǵın arab sózleri. Bunday sózler házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılmaydı, eger qollanılǵan jaǵdayda da az hám túsiniksiz boladı. Olar hújjetlerde belgili orın tutadı. Ádad-sannomer(Sh.Abdinazimov25
«ret»degen mánini ańlatadı dep kórsetedi)áyn//aynıy-eń jaqın, amma-
25 Ábdinazimov Sh. Qaraqalpaq tili tar?yx?. Tashkent.2006.129-b.
kópshilik xalıq, asaba-atalas tuwısqan, árbáá-tórt, abulfatxi-jeńislerdiń atası, bákira-birinshi, aldıńǵı.
Parsı tájik tilinen ózlestirilgen sózler. Arab tilinen ózlestirilgen sózler sıyaqlı ónimli jumsalǵan. Ulıwma túrkiy tillerindegi sıyaqlı qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramında Iran tilleriniń elementleri eń áyyemgi dáwirlerden-aq bar ekeni málim. Al, parsı-tájik tiliniń elementleriniń qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramına keń masshtabta kiriwi, joqarıdaǵı arab sózlerndey Orta Aziyanı arablar basıp alǵanan keyin parsı ádebiyatı arqalı, sonday-aq keyingi dáwirdegi túrkiy ádebiyatları arqalı kelip kirgeni belgili.26 Parsı tájik sózleri de joqarıdaǵı arab sózleri sıyaqlı eki toparǵa -házirgi zaman qaraqalpaq tilinde de qollanılatuǵın
hám házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılmaytuǵın yamasa siyrek ushırasatuǵın
sózler toparına bóliwge boladı. Kórsetilgen sózler toparınıń birinshisine kiretuǵın sózler hújjetlerde tiykarınan házirgi qaraqalpaq tilindegidey. Abad-abat, arıq-arıq, jap, ǵáh-gey, gáwish-gewish, góhná-góne, sıpahi-spayı, hámá-hámme, xun-qun, háste, árdár, paymana, para, paxta.
Hújjetlerdiń tilinde házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalmaytuǵın yamasa siyrek eskiden sawatı bar adamlar tilinde az ushırasatuǵın sózler bar: abxorsuw isher, suw ishetuǵın, jer suwǵaratuǵın Adam. Ágáh-xabarlı, xabardar, buxtan-jala,
ósek, zán-hayal, maar-jılan, páyman-wáde, mah-ay, mushtıshqan, hasht-segiz, shashm-kóz h.t.b.
Rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen sózler. Rus tilinen kirgen sózler hújjetlerdiń tiliniń leksikalıq quramınıń bayıwında tiykarǵı derek bolıp esaplanadı. Rus til hám sol arqalı basqa Evropa tillerinen qaraqalpaq tiline sózlerdiń aktiv kire baslawı XIX ásirdiń II yarımınan baslap, ásirese, Rossiyanıń Xiywa xanlıǵın jeńip alıp, qaraqalpaq xalqınıń tiykarǵı bólegi tikkeley ruslardıń qol astına ótkennen keyin júzege kelgen. Bul sózler sawda qatnaslarına baylanıslı, adminstrativlik
26 Баскаков Н.А.Состав лексики каракалпакского языка и структура слова. Исследования по сравнительной грамматикетюркский языков, часто IV лексика. Москва. 1962.
basqarıwǵa baylanıslı h.t.b. sózlerden ibarat bolıp, fonetikalıq ózgeriske ushırap qollanılǵan: asyazd-siezd, afrel-aprel, bashqurt-pasport, bálant-bilet, ǵinwaryanvar, janaral-general, ishtirab-shtraf, bolus-bolıs, blush, bolısh, bolusnayvlostnoy, kámsiya-komissiya, sod-sud, sodya-sudya, súrúk-srok.
Solay etip, XVIII-XIX-XX ásirlerdegi hújjetlerdiń leksikalıq quramında túrki, arab-parsı, rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler ushırasadı.
Sonday-aq, hár qıylı tematikalıq toparlarǵa tiyisli sózlerdi ushıratamız.
XIX ásirdiń baslarındaǵı rásmiy hújjetlerdiń leksikasında kópshilik sózler hám terminler hár túrli paydalanılǵan. Sebebi bul dáwirde eski ózbek ádebiy tiliniń, awızeki sóylew tiliniń tásiri ádewir dárejede seziletuǵın edi. Máselen, 30jıllarǵa shekem daǵaza sózi birde elon, birde jariya túrinde qollanǵan. Keyin ala bul sóz qulaqlandırıw, xabarlandırıw, daǵaza túrinde qollanılıp, házirgi kúnde daǵaza hám qabarlandırıw sózleri qollanılıp kiyatır. Sonday-aq, jıynalıs basqarıwshısı sózi yıǵılısh ráysi, jıynalıs odanbasısı, jıynalıs aǵası túrinde qollanılıp kelgen. Házirgi dáwirde jıynalıs basqarıwshısı dep qollanıladı. Is qaǵazları stilinde qollanılatuǵın qarar etedi dizbegi de qarar boldı, qarar etedi, qarar qıldı, qatnasıwshılar-ishtirak etuwchilar, orınlansın-bárjay etilsin, usınılsıntáklif etilsin, buyrıq-ámir, hámir, prikaz, povestka, tilxat-raspiska túrlerinde qollanılǵan.
XX ásirdiń baslarında rásmiy is qaǵazları stiliniń jetilisiwi hám rawajlanıwına rus tiliniń tásiri kúshli boldı. Bul tuwralı prof. E.Berdimuratov bılay dep jazadı: “Programmalıq áhmiyetke iye zakonlar, ukazlar, qararlar, rezomaciyalar, shaqırıqlar, partiya-sovet organlarınıń dokumentleri Qaraqalpaqstan miynetkeshlerine rus tilinde, sonday-aq rus tilinen qaraqalpaq tiline awdarılǵan túrinde talas tartıslı hám propagandalanıp barıladı. Rásmiy is qaǵazları dokumentleri eki tilde de qaraqalpaq hám rus tillerinde de júrgizildi. Usıǵan baylanıslı rus rásmiy is qaǵazlarınıń úlgisi
menen qaraqalpaq ádebiy tiliniń rásmiy is qaǵazları stili tarawında olardıń jańa túrleri hám normaları jetilisip hám qáliplesip baradı”.27
Bul is qaǵazları belgili bir úlgi tiykarında jazılıp, olardıń hár qaysısı ózine tán stillik ayırmashılıqlarǵa hám belgilerge iye boladı. Máselen, sparvka menen arza úlgisinde turaqlı túrde qollanılatuǵın sózler, sóz dizbekleri hám grammatikalıq konstrukciyalar qollandı. Rus tilinen awdarıw jolı menen beriledi usı spravka, usı arzam arqalı málim etip bildiremen túrindegi kirispe menen jazıladı. Bunday jaǵday kópshilik túrki tillerde boladı. “Sonı aytıp ótiw kerek, jaqın waqıtlarǵa shekem barmaq penen sanrlı muǵdardaǵı hújjetler ǵana ózbek tilinde jazılǵan. Lekin bul hújjetlerdiń tilin sap ózbekshe dep aytıw qıyın. Jaqın waqıtlarǵa shekem
«Beriledi usı spravka palenshevaǵa sol haqqında, haqıyqatında da bul adam sol jerde jasaydı» túrindegi 20-jıllardıǵı rus tilinen úlgi alıw arqalı payda bolǵan, yaǵnıy forma jaǵınan ózbekshe maǵlıwmatnamalar jazıp kelindi. Rus tilindegi bul tekst “Дана настояшая справка Иванову в том, что товариш Иванов действительно проживает по такому-то адресу” túrinde bolıp, bul tekst tili ózbek tilindegi sózlerdiń orın tártibine sáykes kelmeydi.28”
Bul hújjet úlgileri uzaq waqıt qollanǵanlıǵı sebepli elege shekem arza jazǵanda ayrım adamlar “Usı arzam arqalı málim etip bildiremen” degen dizbekti qollanadı. Haqıyqatında da, arzada:
Sizden Nókis qalasındaǵı №3 sanlı mektepke qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páninen muǵállim etip jumısqa alıwıńızdı soranaman, járdem beriwińizdi soranamız, qabıl etiwińizdi soranaman túrindegi dizbekler qollanıladı.
Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgennen keyin Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı mákemeler menen shólkemlerde, kárxanalarda rásmiy is qaǵazları qaraqalpaqsha júrgiziw máselesi qoyıldı. Mámleketlik til haqqındaǵı
Qaraqalpaqstan Respublikası nızamınıń 8-
27Бердимуратов E. Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нӛкис, 1973.274-б.
28Aлимов М., Мадалиев А., Маҳкамов Н. Иш юритиш..(амалий қўлланма). Тошкент, 2012, 7-б