MD hám PQJ / Rásmiy is qaǵazları stiliniń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM

MINISTRLIGI BERDAQ ATÍNDAGÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

MAGISTRLIK DISSERTASIYA ANNOTASIYASÍ

Temanıń áhmiyetliligi : Qaraqalpaq tilindegi rásmiy is qaǵazlar stiliniń ózine tán ózgesheliklerin hár tárepleme ashıp kórsetedi. Jumıs qaraqalpaq ádebiy tiliniń tarıyxın, ilimiy grammatikasın, funkcional stilistikasın qosımsha materiyallar menen tolıqtırıwǵa múmkinshilik beredi. Is júrgiziwde hújjetlerdi anıq toltırıwǵa, olardan durıs paydalanıwǵa járdemin tiygizedi.

Jumısımızdıń maqseti hám wazıypaları: Rásmiy is qaǵazlar stiliniń házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi funkcional stillerdiń ayrıqsha bir túri spatında tiykarǵı belgilerin anıqlaw, onıń ózine tán bolǵan leksikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik ózgesheliklerin ashıp kórsetiw. Bul maqsetti orınlaw ushın tómendegi wazıypalar alǵa qoyıldı:

-qaraqalpaq tilinde rásmiy is qaǵazlar stiliniń qáliplesiw hám rawajlanıw jolların anıqlaw;

-rásmiy is qaǵazlar stiline tán belgilerdi ashıp kórsetiw;

-rásmiy is qaǵazlar hújjetleriniń túrlerin anıqlaw;

-rásmiy is qaǵazlar stiliniń leksika-semantikalıq ózgesheliklerin anıqlaw;

-rásmiy is qaǵazlar stiline tán bolǵan morfologiyalıq hám sintaksislik ózgesheliklerdi ashıp kórsetiw;

-qaraqalpaq tilindegi rásmiy is qaǵazlar stiliniń jámiyetlik siyasiy turmıstaǵı hám házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramın bayıtıwdaǵı xızmetin anıqlaw;

Izertlew jumısınıń derekleri. Magistrlik dissertaciya jazıwda rus tilindegi, tyurkologiyadaǵı hám qaraqalpaq tilindegi funkcional stillerge, rásmiy is qaǵazlar stiline arnalǵan ilimiy miynetler úyrenildi hám basshılıqqa alındı.

Izertlew nátiyjeleriniń ilimiy jańalıǵı: Magistrlik dissertaciya qaraqalpaq ádebiy tilindegi rásmiy is qaǵazlar stili boyınsha birinshi arnawlı jumıs bolıp esaplanadı. Onda rásmiy is qaǵazlar stiliniń basqa stillerden ayırmashılıǵı, onıń leksika-semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik ózgeshelikleri úyrenildi.

Jumıstıń dúzilisi hám quramı: Jumıs qurılısı boyınsha kirisiw, tiykarǵı úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

THE ANNOTATION OF THE MAGISTR’S DEGREE’S DISSERTATION

The importance of the topic: It shows the peculiar importance of the styles of official documents in the Karakalpak language. This ork helps to fill Karakalpak literary language’s history scientific, grammar and functional stylistics by means of additional materials additional materials . It helps to fill documents correctly and use them rightly during the ork.

Aims and functions of our ork: Nowadays Karakalpak literary languages rower to determine the basic marks as a special kinds of the style of official documents, functional styles of the Karakalpak literary language, to show its special, morphological and syntactical differences . To execute this aim the following task are carried out.

-To define the ways developing and of forming of official publicistic style in the Karakalpak language.

-To show peculiar signs of belonging to official publicistic style. -To define official publicistic style’s lexical semantic importance.

-To show morphologic and syntactic importance this belongs to official publicistic style.

-To define the function of modern nowadays Karakalpak’s literary language’s dictionary structure in rich and define the style of official publicistic style in the Karakalpak language.

The bases of researching ork: The functional styles of the Karakalpak language in writing Masters Degree dissertations of Russian Turkish language and scientific orks which belong to formal publicistic style are defined and take them to leadership.

The news of scientific of results of researching.

The Masters Degree dissertations is accounted as the first special ork according to the formal publishing style in the literary Karakalpak language. In this ork and the importance of lexical, semantic, morphological and syntactic differences are studied as their own specific peculiarities in relation to other styles.

The composition and structure of the ork: It is consisted of the introductions referring belong to the structure of ork, the main 3 chapter, conclusion and the list of the used literatures.

Mazmunı Jumıstıń

ulıwma spatlaması

Kirisiw

1.Funkcional stillerdiń túrleri

2.Rásmiy is qaǵazlar stili, onıń payda bolıwı hám tiykarǵı belgileri

3.Rásmiy is qaǵazlarınıń túrleri

I bap Qaraqalpaq tilinde rásmiy is qaǵazlar stiliniń payda bolıwı hám qáliplesiw

jolları.

1.XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında jazılǵan rásmiy hújjetlerdiń túrleri.

2.Hújjetler tiliniń tarıyxıy shıǵısı boyınsha sózlik quramı

IIbap Rásimy is qaǵazlar stiliniń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.

1.Rásmiy is qaǵazlar stiline tán terminler

2.Rásmiy is qaǵazlar stilinde qollanılatuǵın terminler

3.Basqa tillerden ózlestirilgen sózler

IIIbap Rásmiy is qaǵazlar stiliniń grammatikalıq ózgeshelikleri

1.Rásmiy is qaǵazlar stiliniń morfologiyalıq ózgeshelikleri

a)Atlıqlardıń qollanılıwı

b)Feyil formalarınıń qollanılıwı

v) Basqa sóz shaqaplarınıń qollanılıwı

g)Kómekshi sózlerdiń qollanılıwı

2.Rásmiy is qaǵazlar stiliniń sintaksislik ózgeshelikleri

a)Sóz dizbekleriniń qollanılıwı

b)Jay gáplerdiń qollanılıwı

v) Qospa gáplerdiń qollanılıwı

g) Basqanıń gápi menen dúzilgen konstrukciyalardıń qollanılıwı

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Ádebiy tildiń rawajlanıw tarıyxında ondaǵı funkcional stillerdiń payda bolıwı, qáliplesiwi hám rawajlanıwı úlken orın tutadı. Hár qanday funkcional stil ádebiy tildiń bir bólegi sıpatında, birinshiden, ekstralingvistikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı payda boladı, yaǵnıy jámiyetlik turmıstıń bir tarawında tildiń belgili bir maqset penen qollanılıwına tiykarlanadı, ekinshiden, bir funkcional stil basqa stillerden ózine tán bolǵan stilistikalıq til quralları arqalı ózgeshelenip turadı. Sonlıqtan da, hárbir stildi sıpatlaǵanda onıń eki tárepinekstrolingvistikalıq hám tillik táreplerin birge alıp qaraw kerek.

Qaraqalpaq tilinde rásmiy is qaǵazlar stili elege shekem arnawlı izertlenbedi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgennen keyin (1989) rásmiy is qaǵazları qaraqalpaq tilinde alıp barıldı. Is qaǵazlar stiliniń leksikalıq, grammatikalıq normaları qáliplesti. Kóplegen terminler qaraqalpaq tilinde atalıp, sózlik quramǵa jańa sózler qosıldı. Rásmiy is qagazlarınıń nızamshılıqta, diplomatiyalıq baylanıslarda, kúndelikli qarım qatnastaǵı funkciyası jáne de keńeydi. Bulardıń barlıǵı rásmiy is qaǵazları stiliniń basqa stiller arasındaǵı leksikalıq, grammatikalıq ózgesheliklerin arnawlı izertlewdi talap etedi. Bul temanıń aktuallıǵın kórsetedi.

Prezidentimiz I.A.Karimov ana tiliniń qarım-qatnastaǵı, jámiyetlik turmıstaǵı xızmetin kórsete ot’rıp bılay dep jazǵan edi:

“Ǵárezsizlik jıllаrındа ózbek tiliniń qоllаnıw sheńberi is júzinde oǵаdа keńeygeni, onı ilimiy tiykаrdа rаwаjlаndırıwǵа qаrаtılǵаn izertlewler, tilimizdiń ózine tán ózgesheliklerine bаǵıshlаnǵаn ilimiy hám kópshilik bаr kitаplаr, oqıw qоllаnbаlаrı, jаńа-jаńа sózlikler kóplep bаspаdаn shıǵıp аtırǵаnı jámiyet oy-pikirin rаwаjlаndırıwǵа óz úlesin qоspаqtа. Ásirese, mámleketlik tildiń xаlıq аrаlıq kólemde de belsene islesiw qurаmınа аylаnıp bаrаtırǵаnı itibаrǵа ılаyıq.

Аl, bunnаn jigirmа jıl аldın ápiwаyı ǵаnа аrzа yaki mаǵlıwmаtnаmаnı dа ózbek tilinde jаzıwdıń múmkinshiligi jоq e di. Búgin bul hаqqındа

аytsаńız, kópshilik jаslаrdıń iseniwi qıyın. Óytkeni, házirgi dáwirde jоqаrı hákimyat uyımlаrınаn bаslаp jergilikli bаsqаrıw mákemelerine deyin is júrgiziw

аnа tilimizde ámelge аsırılmаqtа.1

Qaraqalpastan Respudlikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı nızamnıń qabıl etiliwi respublikamızdıń mákemeleri menen shólkemlerinde, kárxanalarında rásmiy is qaǵazların qaraqalpaqsha júrgiziw máselesi tártiplestiriwdi talap etedi. Mákeme hám shólkemlerde, basqarma hám kárxanalarda qaraqalpaq tilinde alıp barılatuǵın is qaǵazların dúziw, qáliplestiriw hám jetilistiriwdegi eń áhmiyetli máselelerdiń biri olardıń tili hám stili bolıp esaplanadı.2

Rásmiy is qaǵazları stili payda bolǵan waqıttan baslap ádebiy tildi jańa ilimiy túsinikler menen, grammatikalıq formalar hám sintaksislik konstrukciyalar menen bayıtıp kiyatır. Sonlıqtan da hár qanday rawajlanǵan ádebiy tildegi rásmiy is qagazları stili óziniń leksika-semantikalıq hám grammatikalıq belgileri menen ózgeshelenip turadı.

Qaraqalpaq jazba ádebiy tili tarıyxında rásmiy is qaǵazları stili funkcionallıq stillerdiń baslı tarmaqlarınıń birin quraydı. Ol óziniń atqaratuǵın jámiyetlik xızmetiniń mazmunına, hújjetlik kommunikativlik ózgesheliklerine sáykes jazba stillerdiń basqa ayrım túrlerine (ilimiy stil, publicistikalıq stil) qaraǵanda ádewir erterek payda bolǵan.

XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında jazılǵan rásmiy hújjetler rásmiy is qaǵazları stiline tiyisli hújjetlerdiń eń dáslepki úlgileri bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi rásmiy is qaǵazları XIX ásirdiń baslarında-aq payda bolıp ol ayrıqsha funkcional stil sıpatında XX ásirdiń baslarında qaraqalpaq ádebiy tiliniń milliy ádebiy tili sıpatında rawajlana basladı. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde, ol ózine tán bolǵan leksikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerge iye. Bul ózgeshelikler qaraqalpaq til

1Каримов.И.А Жоқары мәнаўият-жеңилмес күш. Тошкент, «Мәнаўият»,208,86-бет

2Berdimuratov E, Qutl?muratov B, Karimullaev E .Qaraqalpaq tilinde is júrgiziw. Nókis 1993,3-bet.

biliminde tek ayrım maqalalar, monografiya hám sabaqlıqlarda sóz etilgeni bolmasa usı waqıtqa deyin arnawlı izertlew obekti bolǵan joq. Sonlıqtan da házirgi qaraqalpaq tilindegi rásmiy is qaǵazlar stili leksika-semantikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerin izertlew, ádebiy tildegi ornın anıqlawqaraqalpaq til bilimindegi aktual máselelerdiń biri bolıp esaplanadı.

Izertlewdiń maqset hám wazıypaları.

Izertlewdiń maqseti rásmiy is qaǵazlar stiliniń házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi funkcional stillerdiń ayrıqsha bir túri sıpatında tiykarǵı belgilerin anıqlaw, onıń ózine tán bolǵan leksikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik ózgesheliklerin ashıp kórsetiw, rásmiy is qaǵazlar stiliniń ádebiy tildegi ornın anıqlaw. Bul maqsetti orınlaw ushın tómendegi wazıypalar alǵa qoyıldı:

-qaraqalpaq tilinde rásmiy is qaǵazlar stiliniń qáliplesiw hám rawajlanıw jolların anıqlaw;

-rásmiy is qaǵazlar stiline tán belgilerdi ashıp kórsetiw;

-rásmiy is qaǵazlar stiliniń leksika-semantikalıq ózgesheliklerin anıqlaw;

-rásmiy is qaǵazlar stiline tán bolǵan morfologiyalıq hám sintaksislik ózgesheliklerdi ashıp kórsetiw;

-qaraqalpaq tilindegi rásmiy is qaǵazlar stiliniń jámiyetlik siyasiy turmıstaǵı hám házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramın bayıtıwdaǵı xızmetin anıqlaw;

Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı

Magistrlik dissertaciya qaraqalpaq ádebiy tilindegi rásmiy is qaǵazlar stiliń hár tárepleme izertlewdegi birinshi arnawlı jumıs bolıp esaplanadı. Onda rásmiy is qaǵazlar stiliniń basqa stillerden ayırmashılıǵı, onıń leksika-semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik ózgeshelikleri birinshi

teńdey qollanıladı, biraq onıń bul ilim tarawındaǵı mánileri birdey emes: til iliminde ol til hám sóylew stillerin, ádebiyattanıwda kórkem shıǵarmanıń stilin bildiredi.

Rossiyada “stil” sózi birinshi ret XVIII ásirdiń baslarında qollanıla basladı. Onıń ádebiy tildiń stillik sistiması sıpatında qollanılıwı M.V.Lomonosovtıń miynetleri menen baylanıslı.

Bunnan keyingi dáwirlerde til stilin anıqlaw boyınsha rus tilshi ilimpazları tárepinen biraz jumıslar islendi. Bul máselede A.X.Vostokov, L.V.Sherba,

V.V.Vinogradov, M.N.Kojina, A.N.Gvozdev, R.A.Budagov, A.I.Efimov,

L.G.Barlas, D.E.Rozintal hám t.b. miynetleri úlken áhmiyetke iye boldı, “stil” hám onıń mazmunı keńnen túsindirildi. Biraq soǵan qaramastan bul izertlewlerde stilge berilgen anıqlamanıń birdey emesligi kórinedi.

Sońǵı dáwirlerde túrkiy tilleriniń stilistikası da sistimalı túrde izertlene basladı. Máselen, ózbek,3 qazaq,4 hám t.b. túrkiy tillerinde stilistika boyınsha miynetler basılıp shıqtı hám olarda stilge anıqlama berilip, stilistikanıń maqset hám wazıypaları kórsetiledi.

Qaraqalpaq tilinde stil máselesi birinshilerden bolıp professor E.Berdimuratovtıń miynetlerinde arnawlı túrde sóz etiledi. Ol: “stil-bul, haqıyqatında da, tildiń tarıyxıy rawajlanıwınıń barısında turmıs tarawlarına, til arqalı qatnastıń túrli formalarına, konkret situciyaǵa baylanıslı leksikasemantikalıq, grammatikalıq h.t.b boyınsha sol tarawǵa funkcionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qurallarınan sistiması sıpatında kórinedi”5 dep anıqlaydı.

Hár qanday xalıqtıń, millettiń tili uzaq dáwirler dawamında sol xalıqtıń tarıyxı menen tıǵız baylanısta qáliplesedi, rawajlanadı hám quramalı qatnas quralı bolıp jetilisedi. Tarıyxıy rawajlanıw barısında onıń quramında ádebiy tili payda boldı. Ádebiy til ulıwma xalıq tiliniń

3Шомахсудов A., Расулов И., Кўнгоров Р, Рустамов X. Ўзбек тили стилистикаси. Тошкент, 1983.

4Balaqaev M, Janpeyisov E, Tomanov M, Manasbaev B Qazaq tiliniń stilistikas?. Almat?, 1947.

5Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нӛкис,1973. 8-b.