Ádebiyattanıw (lekciya)

forması Shıǵıs ádebiyatındaǵı klassikalıq rubayılarda turaqlı qollanılǵan uyqaslardıń biri.

Redifli uyqas – qosıq qatarlarınıń aqırında bir sózdiń yamasa sóz dizbeginiń qaytalanıp keliwi redifli uyqas dep ataladı. Mısalı:

Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya - a Men dúnyadan ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya - a Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman - a

Túsindirer adam sende boldı ma dúnya - a

Qosıq qurılısı hám onıń qaǵıydaları tuwralı tómendegi ádebiyatlarda tolıǵıraq berilgen: Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası hám tipologiyası. Nókis, “Bilim”, 2004; Orazımbetov Q. Qosıq teoriyası. Oqıw qollanba. Toshkent, Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Qosıqtıń kórkem obraz jaratıwdaǵı áhmiyeti qanday?

2.Qosıq ırǵaǵı (ritmi) tuwralı túsinink beriń.

3.Dúnya poeziyasında qosıq ólshemleriniń qanday túrleri bar?

4.Barmaq yamasa sillabikalıq ólshem tuwralı túsinik beriń.

5.Aruz ólshemi haqqında túsinik beriń.

6.Qosıq bántleri (strofalar) hám olardıń túrleri tuwralı túsinik beriń.

7.Shıǵıs poeziyasındaǵı ekilikler menen Evropa poeziyasındaǵı ekilik (dvustishie)lerdiń qanday ayırmashılıqları bar?

8.Uyqaslar hám olardıń túrleri haqqında túsinik beriń.

11-tema. KÓRKEM METODLAR. STIL

Jobası:

1.Kórkem metod haqqında túsinik.

2.Metodlar tariyxına sholıw.

3.Metodlardıń tipleri: realistlik emes metodlar, realistlik metodlar.

4.Klassicizm hám onıń baslı belgileri.

5.Sentimentalizm hám onıń belgileri.

6.Romantizm metodı.

7.Modernizm.

8.Realizm metodı hám onıń belgileri. Áshkaralawshı realizm hám onıń baslı qásiyetleri.

9.Socialistlik realizm metodı haqqında.

Tayanısh sózler: metod, metodika, kórkem metod, realistlik emes metodlar,

klassicizm, sentementalizm, romantizm, modernizm, realistlik metodlar, realizm metodı, áshkaralawshı realizm, socialistlik realizm.

Jazıwshı kórkem shıǵarmanı jaratqanda belgili bir metodtı basshılıqqa aladı. Metod – grekshe methodos – izertlew jolı degendi ańlatadı.

61

Kórkem metod yamasa dóretiwshilik metod – sırtqı dúnyanı, jámiyetti, adamdı kórkem-estetikalıq tanıwdıń, sáwlelendiriwdiń principleri, usılları. Basqasha aytqanda, jazıwshı ózi súwretlep otırǵan dúnyanı, jámiyetlik turmıstı qalay bolsa solay kórsetpesten, olardı tereń úyrenedi, oy-pikir eleginen ótkeredi, oǵan ideyalıq-emocionallıq baha beredi. Kórkem obrazlarǵa belgili bir ideyalardı, oy-pikirlerdi, estetikalıq principlerdi sińdiriledi. Solay etip, jazıwshıda turmıstı,

ómirdi sáwlelendiriwdiń belgili bir usılları, talapları, principleri qáliplesedi. Ol usı principlerdi basshılıqqa alıp kórkem obraz jaratadı, sol arqalı óziniń ideyaların, oypikirlerin beredi.

Eskertiw: Metod penen metodika – hár qıylı túsinikler: Metod jazıwshınıń kózqarasları, ideyalıq poziciyaları menen baylanıslı, al metodika, bul jumıs islewdiń yamasa jumıstıń usılı, texnikası bolıp esaplanadı. Mısalı, ádebiyattı oqıtıw metodikası, ádebiyattı izertlew metodikası. Kórkem metodlar házirgi ilimde shártli túrde realistlik metodlar hám realistlik emes metodlar dep bólinedi. Antik dáwir ádebiyatı, orta ásir ádebiyatı, tiykarınan, realistlik emes metodlar arqalı jazılǵan. Jazıwshı realistlik emes metodqa súyenip jazǵanda óziniń turmısqa bolǵan kózqarasların, qatnasın, bahaların haqıyqıy turmıstı, real ómirdi súwretlew arqalı bermeydi. Waqıyalar, adamlar, shárayatlar, turmıs haqıyqatlıǵınan uzaq, kóbinese, qıyalıy súwretlenedi, realistlik súwretlewden góre jazıwshınıń fantaziyası (toqıması) baslı orındı tutadı.

Máselen, Esxildiń “Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey” tragediyasında waqıyalar realistlik emes. Personajlar, syujetler mifologiyalıq usılda súwretlenedi. Sebebi, antik dáwir ádebiyatı ulıwma mifologiyalıq syujetlerge tiykarlanǵan, orta

ásir ádebiyatı tuwralı da usını aytıw múmkin. XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında realizmniń ayırım belgileri bar. Sociallıq turmısqa baylanıslı geypara qosıqlarda turmıs real súwretlenedi. Mısalı, Berdaqtıń “Salıq”, “Jaz keler me”, “Zamanda”, “Bolǵan emes” h.t.b. shiǵarmalarında, turmıs realistlik principler tiykarında sáwlelenedi. ХIХ ásir qaraqalpaq ádebiyatında, degen menen, realistlik emes metod, anıǵıraq aytqanda, romantikalıq metod basım turadı. Mısalı, Ájiniyazdıń muhabbat qosıqları haqıyqıy turmıstan uzaq, ondaǵı lirikalıq qaharman hám ol ashıq bolǵan gózzal hayal real turmısta joq. Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanı da romantikalıq metod penen jazılǵan, onda realizmniń tek ayırım belgileri bar.

XVII-XVIII ásirlerde Evropa ádebiyatında bir qatar realistlik emes aǵımlar payda boldı. Solardıń ishinde klassicizm aǵımı qatań normaǵa túskenligi menen ajıralıp turadı, onıń payda bolıwı Franciyadaǵı “absolyut” dúzimniń kúsheyiwi menen baylanıslı. Klassicizmniń baslı ideyalıq talapları: mámleketlik ideyalardıń, mámleket mápiniń hámme nárseden ústin turıwı, jekke adam mápleriniń mámleket máplerine baǵındırılıwı, jekke adamnıń joqarı grajdanlıq, patriotlıq sezimlerdi, qásiyetlerdi iyelewi. Mámleket mápi ushın ózin qurban etiwge tayar turıwı menen belgilenedi. Bul klassicizmniń ideyalıq talapları bolıp esaplanadı.

Klassicizm atamasınıń payda bolıwı antik grek-rim ádebiyatınıń hám kórkem óneriniń eń jaqsı ideyaların, kórkemlik úlgilerin ózlestiriw menen baylanıslı. Jazıwshılar usı klassikalıq ádebiyattan, mádeniyattan úlgi alǵan, olardı qayta

62

tiklegen, sonlıqtan, bul aǵımdaǵı shıǵarmalardı klassicistler hám usı aǵımdaǵı ádebiyatlardı klassicizm ádebiyatı dep ataydı. Klassicizmniń kórkemlik talapları bar. Olardıń biri – janrdıń tazalıǵın saqlaw. Kórkem shıǵarmalar joqarı hám tómengi janrlarǵa bólinedi.

1.Joqarı janrlarǵa: tragediyalar, epikalıq poemalar, bálent párwaz odalar

kiredi.

Bunday janrdaǵı shıǵarmalardıń bas qaharmanları bolıp koroller, gerсoglar, sárkardalar, rıcarlar h.t.b. súwretlenedi.

2.Tómen janrlarǵa: komediya, satira, tımsal h.t.b. kiredi. Olardıń personajları bolıp ápiwayı miynetkeshler, qalalılar, ónermentler, sawdagerler, diywanalar h.t.b. qatnasadı.

Klassicizmniń baslı prinsipleriniń biri – bul kórkem shıǵarmanıń racionalizmge tiykarlanıwı. Basqasha aytqanda, kórkem shıǵarmada aqıl-oy baslı orınǵa shıǵıwı kerek, syujet qatań logikaǵa baǵınıp rawajlanıwı kerek, ishki sezimlerge orin bolmawı tiyis. Shiǵarmada mámleketlik ideyalar hám puxaralıq wazıypalardiń sáwleleniwine baslı dıqqat beriledi, al jekke adamnıń taǵdiri, mápleri, ishki sezimleri esapqa alınbaydı. Klassicizm basshılıqqa alǵan bul racionalizm filosofiyasi XVII-XVIII ásirlerde Franciyada ústemlik etken absolyutizm ideologiyası talaplarına juwap beretuǵın edi.

Realistlik emes metodlardıń bir kórinisi sentimentalizm aǵımı bolıp tabıladı. Francuz tilindegi sentiment – sezim degen sózden alınǵan termin. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Evropa ádebiyatında hám kórkem ónerinde qáliplesken aǵım. Sentimentalizm wákilleri adam tábiyatınıń jetekshi tárepi aqıl-oy emes, al tábiyiy sezimler dep esapladı. Usı tábiyiy sezimlerdi (mısalı, súyiwshilik sezimlerdi) jetilistiriw, tárbiyalaw arqalı pák júrekli, keń peyil, hadal adamlardı tárbiyalaw múmkin. Usınday tárepleri menen sentimentalizm belgili dárejede aǵartıwshılıq ideyalarına jaqınlasıp ketedi. Kórkem ádebiyatta demokratiyalıq ideyalardı beriwde sentimentalizmniń áhmiyeti kúshli. Sentimentalizm ádebiyatınıń baslı qaharmanları, kóbinese, ápiwayı diyqanlar, shopanlar bolıp keledi. Olardıń kóńli pák sezimlerge tolı, olar da shın kewilden súye aladı, olar da óz muhabbatına sadıq bola aladı. Sentimentalizm qaharmanları obyektiv sharayatlarda emes, al, kóbinese, subyektiv sharayatlarda súwretlenedi. Jasıl maqpalday shópler menen qaplanǵan jaylawlarda mańqıyǵan semiz mallar, domalanıp otlap júrgen semiz qoylar, betiniń almasınan qan tamǵan diyqan qızları, toq turmıs keshirip atrıǵan kewilli diyqanlar – mine, sentimentalist jazıwshılar súwretleytuǵın awıl kórinisi. Mısalı, XVIII ásirdiń ekinshi yarımında jasaǵan Rossiya jazıwshısi N.Karamzinniń (1766-1826) “Biyshara Liza” (Bednaya Liza) povestinde ápiwayı awıl diyqanınıń qızı Liza aq kókirek, júregi taza, sulıw etip súwretlenedi. Ol sın-sımbatı kelisken Erast degen dvoryan jigitti shın júreginen súyedi. Óziniń joqarı qatlam wákili bolıwına qaramastan, Erast ta qarapayım diyqan qızı Lizanı súyedi. Jámiyetlik qatlamlasıw principi olardıń muhabbatına irkinish bola almaydı. Bul jaǵday, álbette, real sırtqı ortalıqqa, obyektiv tariyxıy sharayatlarǵa avtordıń subyektiv qatnası bolıp tabıladı.

63

Kórkem ádebiyattaǵı (XVIII á.) sentimentalizm aǵımınıń kórnekli wákilleri

Russo, Didro (Franciya), Lessing (Germaniya), Karamzin, Dmitriev (Rossiya) bolıp tabıladı.

Kórkem ádebiyattaǵı aǵartıwshılıq aǵımı Evropada XVII-XVIII ásirlerde jetekshilik etti. Aǵartıwshı-jazıwshılar óz shıǵarmalarında jámiyetlik progress, teńlik, ádillik, erkin miynet, insan erkinligi, insannıń ruwxiy rawajlanıwı sıyaqlı demokratiyalıq ideyalardı alıp shıqtı. Aǵartıwshılardıń isenimi boyınsha adamlardı bilimilendiriw, aǵartıw, miynetke tárbiyalaw, olarǵa jaqsı qásiyetlerdi sińdiriw jolı menen ǵana jámiyettegi túrli illetlerden: nadanlıqtan, ǵapıllıqtan, qalaqlıqtan qutqarıp, jaqtı hám abadan turmısqa alıp shıǵıw múmkin. Aǵartıwshılıq aǵımı klassicizm aǵımına qarsı gúreste qáliplesti, shıńlandı. Eger de klassicizm ádebiyatınıń qaharmanları imperatorlar, karoller, dvoryanlar, rıcarlar bolsa, aǵartıwshılıq ádebiyatınıń personajları túrli jámiyetlik qatlamlardıń wákilleri bolıp tabıladı. Ápiwayı miynet adamları, sawdagerler shıǵarmanıń personajları sıpatında qatnasa beredi. Mısalı, Angliyanıń aǵartıwshı jazıwshısı Daniel Defo (1660-1731) “Robinzon Kruzo“ (1719) romanında bas qaharman Robinzon shıǵısı boyınsha dvoryan yaki rıcar emes, al sawdagershilik penen shuǵıllanatuǵın qarapayım jigit, mayda burjuaziya wákili. Ol óziniń miynetkeshligi menen, ruwxınıń kúshliligi menen adamdı ezip taslaytuǵın uzaq jıllar dawam etken jalǵızlıqtan qutılıwǵa erisedi.

Aǵartıwshılıq ádebiyatı qarapayım adamlardı, olardıń turmısın, ómir ushın gúresin, ruwxiy dúnyasın súwretlewi menen kórkem ádebiyattıń tematikasın, qaharmanların, ideyalıq mazmunın demokratiyalastırıp, keń xalıqtıń estetikalıq diydisine, jámiyetlik idealına ılayıqlastırıp jiberedi. Aǵartıwshılıq aǵımı, sonday-aq sırtqı ortalıqtı obyektiv súwretlewge umtılıwı menen kórkem ádebiyatta realistlik súwretlew principlerin qáliplestirdi, realizm metodınıń ósip shıǵıwına tiykar saldı.

Aǵartıwshılıq aǵımınıń tiykarǵı wákilleri: Volter, Didro, Bomarshe

(Franciya), Defo, Svift (Angliya), Lessing, Shiller, Gyote (Germaniya), Fonvizin, Novikov, Radishev (Rossiya).

Aǵartıwshılıq ideyaları musılman shıǵısı ádebiyatında da keń sáwlelengen.

Mısalı, Yusuf Has Hajib “Qutadgu bilig“, Axmed Yugnakiy “Xibatul Haqoyıq“, Nizamiy hám Nawayı “Xamsa“ dástanlarında, sonday-aq XIX ásir qaraqalpaq shayırları Ájiniyazdıń (“Nasiyhat“, “Bolurmı“), Berdaqtıń (“Jaqsıraq“, “Xalıq ushın“, “Izler edim“) qosıqlarında aǵartıwshılıq ideyaları onıń bir kórinisi didaktizm arqalı keń sáwlelengen.

Romantizm realistlik emes metodlardan biri bolıp, XVIII ásirdiń aqırı XIX

ásirdiń basındaǵı Evropa hám Amerika ádebiyatlarında qáliplesti. Romantizm ádebiyatınıń iri wákilleri Angliyada Bayron hám Shelli, Germaniyada Gofman,

Franciyada Gyugo, Polshada A.Mickevich, AQShta Kuper, Longfello, Rossiyada Jukovskiy, Pushkin, Lermontov bolıp tabıladı. Bunday jazıwshılar óz dóretiwshiliginde ańlı, sanalı túrde romantizm metodın tańlap aladı, olar romantizmdi tereń úyrenedi, onıń teoriyasın islep shıǵadı. Olar klassicizmniń qatań sheklengen estetikalıq ólshemlerin buzıp, obraz jaratıwda, janr tańlawda, syujetti

64

paydalanıwda erkin háreket etedi. Romantizmniń baslı belgileri tómendegiler: jazıwshı óz shıǵarmasında eń birinshi náwbette insannıń ruwxiy umtılısların, estetik ideyalların, arzıw-ármanların, tilek-talapların subyektiv kózqaraslardan emocional poetikalıq til menen sáwlelendiredi. Qaharman obrazı obyektiv sharayatlar fonında yaki tariyxıy-social jaǵdaylar tiykarında súwretlenbeydi, al haqıyqıy turmıstan uzaq, kórkem shártliliklerdi kútá keń paydalanǵan halda, geyde fantastikalıq sharayatlarda súwretlendi. Mısalı, Aleksandr Pushkinniń

“Baqshasaray fontanı” poemasında Qırım xanı Gerey óziniń háremin ǵayrı jurtlardan tutqın etip ákelingen sulıwlar menen tolıqtırıp turadı. Biraq Gerey haqıyqıy muhabbattıń qanday bolatuǵının bilmeydi, ómirinde júrek sawdasına shatılıp kórmegen. Onıń ushın sulıwlar tek kóńil xoshlıǵı, hárem jarasıǵı. Kúnlerdiń kúninde xristian dinindegi Mariya degen jas hám sulıw qız musılman dinindegi Gerey xannıń háremine tutqın etip ákelinedi. Ádette, óziniń jabayı tileklerin tez qandıratuǵın Gerey bul saparı Mariyanıń aldında toqtap qaladı. Gerey

ómirinde birinshi mártebe haqıyqıy muhabbat “keselligine” shatıladı. Gerey xannıń jabayı sezimlerge tolı júreginde hayalǵa degen hasıl sezimler, haqıyqıy muhabbat sezimleri oyanadı. Miyrim-shápaat, muhabbat sezimlerin bilmeytuǵın varvar romantikalıq rıcarǵa aynaladı.

Poemada qaharmanlar tariyxıy sharayatlar fonında obyektiv jaǵdaylarda súwretlenbeydi, al subyektiv sharayatlarda avtordıń idealları tiykarında súwretlenedi.

Shıǵıs ádebiyatınıń dástanları, ǵázzelleri, muxammesleri romantikalıq uslubta jazılǵan. Bul tuwralı belgili ádebiyat teoretigi Izzat Sultan bılay jazadı: “Orta

ásirlerdegi barlıq Shıǵıs ádebiyatı romantikalıq ruwx penen suwǵarılǵan. Ferdawsiy, Xısraw Dehlawiy, Nizamiy, Rustaveli, Jamiy, Lutfiy, Nawayı hám basqa da kóp ǵana shayırlardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri bar”1.

Olardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri anıq kórinedi: árman etken zaman, sharayatlar ideal etip súwretlenedi. Máselen, Nawayı “Xamsa”sında Makedoniyalıq Iskender ideal patsha súwretinde kórinedi. Nawayınıń “Farhad hám Shiyrin” dástanında Farhad tek ǵana shahzada emes, al ájayıp ónerler iyesi, alım, kóńli jaqsılıqqa tolı kámil insan. Shiyrin gózzal bolıwı menen birge tereń bilimlerge iye danıshpan, muhabbatına sadıq qız. Farhad penen Shiyrin ideal shahzada, ideal hayal obrazlarında kórinedi.

XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında da romantizmniń baslı belgileri kórinedi. Ájiniyazdıń muhabbat lirikasındaǵı gózzal qız yamasa janan – romantikalıq obrazlar. (Mısalı, “Bir páriy”, “Bir janan” hám basqa da qosıqları). Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanındaǵı syujet romantikalıq principte súwretlengen. Waqıyalar, qaharmanlar uzaq ótmishte bolǵan etip súwretlenedi. Bas qaharman Gúlim ideal hayal obrazında kórinedi.

Romantikalıq súwretlew principi tek belgili bir dáwir ádebiyatına tiyisli dep waqıt ólshemi menen sheklep taslawǵa bolmaydı. Romantizm metodı realizm

1 Иззaт Султoн. Адабиёт назарияси. Тошкент, «Ўқитувчи», 1980, 370-бeт.

65

metodı menen qatar qollanıla beriwi múmkin, hátteki, bir jazıwshınıń hám romantikalıq, hám realistlik usıllarda jazılǵan shıǵarmaları bolıwı múmkin. Bul jazıwshınıń ózi tańlaǵan súwretlew obyektin, ideyaların qaysı dóretiwshilik metodı menen sáwlelendiriwdi tańlawına baylanıslı. Mısalı, Pushkinniń “Baqshasaray fontani”, “Kavkaz tutqını”, “Cıganlar” poemaları romantizm metodı menen jazılǵan bolsa, “Kapitan qızı”, “Dubrovskiy” povestleri, “Evgeniy Onegin” romanı realizm metodı menen jazılǵan. Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupovtıń “Dala ármanları” poeması, “Báhár hám sen” ǵázzeller dúrkini romantikalıq usılda jazılǵan.

Solay etip, romantizm metodı kórkem dóretiwshilikte realizm menen qatar keń qollanılatuǵın kórkem metod bolıp tabıladı.

Modernizm XX ásirdiń birinshi yarımında ádebiyat hám kórkem óner maydanına kelgen kórkem-estetikalıq baǵdarlardıń biri. Bul termin francuz tilindegi moderne – jańa, zamanagóy degen sózlerden kelip shıqqan. Modernizm wákilleri óz shıǵarmalarında sırtqı ortalıqtı, jámiyetti obyektiv súwretlewden bas tartıp, olardı subyektiv kózqaraslardan, yaǵnıy dúnyanı jazıwshı qanday tárizde kórgisi kelse, sonday baǵdarda sáwlelendiredi. Modernizm jámiyetlik turmıstı hám jekke adamdı obyektiv hám tariyxıy sharayatlar fonında sáwlelendiretuǵın realizm metodına qarsı boldı. Modernizm ádebiyatı qaharmanları atı shıqqan batırlar yamasa tariyxıy adamlar emes, al jámiyettegi elespesiz kishkene adamlar. Qarapayım adamnıń ishki dúnyası, onıń tereń ruwxiy daǵdarısları, onıń úmitsizlikke, túskinlikke beriliw jaǵdayları modern jazıwshılardıń baslı súwretlew obyekti bolıp tabıladı. Modernizm ádebiyatı oqıwshıǵa aqıl úyretip, jámiyetti dúzetiw jolların siltemeydi, al jekke adamnıń ishki dúnyasın, ruwxiy daǵdarısların tereń túsiniwdi, úyreniwdi maqset etip qoyadı. Sonıń ushın da, modernshi jazıwshılar tereń psixologiyalıq súwretlewdi keń qollanadı.

Modernizmniń ekzistencializm, syurrealizm, ekspressionizm, absurd sıyaqlı kórinisleri bar. Modernizmniń Batıs Evropa ádebiyatındaǵı iri wákilleri Marsel Prust (1871-1922), Alber Kamyu (1913-1960, Franciya), Frans Kafka (1883-1924, Avstriya), Djeyms Djoys (1882-1941, İrlandiya) h.t.b. Olardan Alber Kamyu xalıqaralıq Nobel sıylıǵına miyasar boldı.

Sovet ádebiyatı hám ádebiyattanıw ilimi modernizm ádebiyatına unamsız qatnas jasadı. Onı ruwxiy túskinlikti, dúnyaǵa subyektiv kózqaraslardı sáwlelendiriwde ayıpladı, sovet ádebiyatına jat realistlik emes baǵdar sıpatında túsindirdi. Negizinde, modernizm ádebiyatı insandı tanıwda, onıń ishki dúnyasın túrlendirip beriwde úlken tabıslarǵa eristi. Modernizm dúnyani kórkem tanıwdıń, kórkem sáwlelendiriwdiń bir túri sıpatında dúnyanıń kóplegen ádebiyatlarında kórine basladı. Sonıń ishinde ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek ádebiyatında da modernizmniń tiykarǵı belgilerine iye kóplegen lirikalıq shıǵarmalar, gúrrińler, povestler, romanlar payda boldı. Qaraqalpaq shayırı Saǵınbay Ibragimov modernizm baǵdarında bir qatar lirikalıq shıǵarmalar jazdı. Olarda modernizmniń absurd túriniń belgileri kóbirek ushırasadı. Máselen, shayırdıń tómendegi qosıq qatarlarında modernizmniń joqarıda keltirilgen belgileri tolıq kórinedi:

66

Jayǵasa almadım tórt pasılǵa men, pasıldan-pasılǵa

eńsem shıdamas –

qutılmaq moyınǵa túsken júklerden

joq maǵan. Besinshi máwsimińdi ash…

Realizm metodı. Realizm metodına tiykarlanıp jazılǵan shıǵarmalarda adam hám onıń dógeregi, real jámiyetlik ortalıq, tariyxıy sharayatlar baslı orınǵa shıǵadı. Jazıwshınıń pikirlewi, estetikalıq kózqarasları, súwretlew principleri obyektiv turmıs hám tariyxıy sharayatlar menen baylanıstırıladı. Tariyxıy sharayatlar hám adam táǵdiri obyektiv súwretlenedi. Personajlar real turmıs sharayatlarında yamasa tariyxıy sharayatlarda háreket etedi. Realistlik shıǵarmada hám waqıt hám orın máseleleri haqıyqıy súwretlenedi. Shıǵarmada qıyalıy zamanlar, sharayatlar berilmeydi, al tariyxqa, turmısqa sáykes etip beriledi. Waqıyalardıń bolıp ótken geografiyalıq ornı da haqıyqıy turmısqa say keledi. Romantikalıq shıǵarmadaǵıday qıyalıy patshalıq emes, al konkret elat, qala, awıl súwretlenedi. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanında 1980-jıllardaǵı turǵınlıq dáwirindegi awıl turmısı beriledi. Waqıya qaraqalpaq awıllarınıń birinde bolıp ótedi. Personajlar haqıyqıy turmıs sharayatlarında háreket etedi. Olar arasındaǵı konflikt real turmıs sharayatlarınan, personajlardıń qarama-qarsı poziciyalarınan kelip shıǵadı. Romandı oqıǵanda biz 1970-jıllardaǵı qaraqalpaq awılınıń turmısı, adamlardıń turmıs tárizi, oy-pikiri tuwralı anıq realistlik súwretlewler, túsinikler alamız, maǵlıwmatlar alamız. Biraq realistlik shıǵarma bul hújjetli (dokumental) shıǵarma emes, ol turmıstı real súwretleytuǵın kórkem shıǵarma. Realizm metodınıń túrleri bar. XIX ásirdegi Evropa ádebiyatında onıń áshkaralawshı

(kritikalıq) forması qáliplesti. Bunda jazıwshı turmıs waqıyaların, adamlardı búrkemey haqıyqıy turmıstaǵıday etip, ashıq súwretleydi. Nátiyjede jámiyetlik turmıstaǵı kóp ǵana illetler kemshilikler ashıp taslanadı, áshkaralanadı. Mısalı, Balzaktıń “Gopsek”, “Evgeniya Grande” shıǵarmalarında Franciya burjuaziyasınıń ashkózlik, nápsiqawlıq, jırtqıshlıq qásiyetleri áshkaralanadı. Balzak pulǵa tabınǵan adamlardıń minez-qulqın, xarakterin, ishki dúnyasın anıq súwretler menen ashıp taslaydı. Gopsek ushın bul dúnyanıń quwanıshı tek aqsha, hámme nárseni ol aqsha menen ólsheydi, kúsh-qúdiret aqshada dep biledi. Gopsek ushın “dúnyadaǵı eń jaǵımlı muzıka – bul altın teńgelerdiń sıńǵırlısı”. Usı obrazlar arqalı Balzak XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı Franciya jámiyetiniń tiykarǵı kemshiliklerin ashıp taslaydı, olardı ótkir sınǵa aladı, áshkaralaydı.

Socialistlik realizm. Sovet dáwiri ádebiyatında realizmniń eń jetilisken túri dep socialstlik realizm metodın usındı. 1934-jılı SSSR jazıwshılarınıń I syezdinde socialistlik realizm metodı sovet ádebiyatınıń rásmiy metodı sıpatında qabıllandı hám onı sovet jazıwshıları dóretiwshilik xızmetinde basshılıqqa alıwı tiyis boldı. Bul metodtıń tiykarǵı baǵdarı jámiyetti, turmıstı revolyuciyalıq rawajlanıw, revolyuciyalıq ózgerisler, revolyuciyalıq túsinikler ruwxında súwretlewden ibarat. Klasslıq qarama-qarsılıq, klasslıq gúres, jámiyetlik qozǵalańlar, sociallıq revolyuciyalar usı metodtıń súyenetuǵın metodologiyalıq tiykarları boladı. Hár

67

qanday shıǵarmalarda súwretlengen jámiyetlik qarama-qarsılıqlardan revolyuciyalıq ideyalar izlendi, hátteki, ótmish ádebiyatınan klasslıq qaramaqarsılıq, revolyuciyalıq motivler izlendi. Socialistlik realizm metodı, kóbinese, tariyxıy shárayatlardı esapqa almaydı. Revolyuciyalıq awdarıspaqlar, klasslıq gúres, ideyalar kórkem shıǵarmalarǵa zorlap engiziledi. Socialistlik realizm metodı sırtqı ortalıqtı, jámiyetlik turmıstı, tariyxıy sharayatlardı obyektiv sáwlelendiriw ushın, sonday-aq biziń ótmishtegi ádebiyatımızdı, ulıwma ruwxiy dúnyamızdı obyektiv bahalaw ushın jaramsız bolıp qaldı. Bul metod kóbirek mámleketlik siyasatqa, tar kommunistlik ideologiyaǵa baǵındırılǵan metod boldı. XX ásirdiń 30-50 jılları socialistlik realizm metodına súyengen sovet ádebiyatı kompartiyanıń ideologiyalıq quralına aylanıp ketti. Nátiyjede sovet ádebiyatınıń ulıwmainsanıylıq mazmunı jarlılanıp ketti. Ol tar klasslıq yamasa partiyalıq máplerge baǵındırıldı.

Házirgi waqıtta socialistlik realizm metodı dóretiwshilik xızmette qollanılıwdan shıǵıp, tek tarıyxıy áhmiyetke iye bolıp qaldı.

Kórkem shıǵarmanıń stili

Stil – áyyemgi grek tilinde mum jabıstırılǵan taqtayshaǵa sızıp jazatuǵın qálemsheni ańlatqan. Kórkem ádebiyatta stil kórkem usıllardıń (ádislerdiń) jıynaǵı. Stil – bir shıǵarmaǵa, bir jazıwshıǵa tán bolıwı múmkin. Sonday-aq jazıwshılar toparınıń stili bolıwı múmkin. Hár bir jazıwshı sırtqı dúnyanı ózinshe túsinedi,

ózinshe qabıllaydı, ózinshe sáwlelendiredi. Demek, stil – jekke dóretiwshilikke tán ádebiy qubılıs. Hár qanday qálem tutqan jazıwshıda stil bola bermeydi, stil tájriybeli jazıwshıda boladı. Stildiń beriliwi jazıwshınıń estetikalıq ideyalarına, túsiniklerine baylanıslı, ol kórkem tilge kóbirek baylanıslı. Jazıwshınıń stili, kóbinese, personajlardı, waqıyalardı kórkem til menen súwretlep beriwde kórinedi. Sonday-aq stil syujetlerdi tańlawda, qurıwda, shıǵarmalardıń kompoziciyalıq dúzilisinde de kórinedi. Mısalı, xalıq erteklerinen syujetti bayanlawda jekke stildi izlewdiń keregi joq. Al, daralanǵan dóretiwshilikte ol bar. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı” povestinde, syujettiń ózinshe rawajlanıw stili bar. Jazıwshı waqıyanı basqıshpa-basqısh bayanlap otırmaydı, al waqıyanı bayanlawda ózinshe usıl qollanadı. Waqıyanıń rawajlanıwına bir suwıq tamshı suw sebep boladı. Demek, bul jazıwshı stiliniń bir kórinisi.

M.Lermontov “Biziń zamanımızdıń qaharmanı” romanında ayırım-ayırım syujet beredi. Olar bir-birinen ǵárezsiz. Biraq hámmesinde bas qaharman sıpatında Pechorin qatnasadı. Lermontov syujetlerdi qızıqlı kompoziciyalıq usılda quradı. Kavkazǵa baylanıslı syujetlerdi súwretlegende ekzotikaǵa (rus oqıwshıları ushın jańalıq bolǵan Kavkaz tábiyatı kórinisleri, Kavkaz xalıqları turmısı h.t.b.) kóbirek kewil bóledi. Bul XIX ásirdegi rus woqıwshılarınıń talǵamı menen tıǵız baylanıslı. Demek, Lermontov syujetlerdi súwretlewde óziniń jekke stiline iye jazıwshı.

Stil jazıwshınıń ideyasın beriwge, obrazlar jaratıwǵa, xarakterdi jaratıwǵa xızmet yetedi. Ádebiy stil dara dóretiwshilik penen baylanıslı. Adebiyatta jekke stiller bar, sonday-aq ulıwma aǵımlardıń stili bolıwı múmkin.

Stil jazıwshınıń sheberliginiń ósiwi menen qáliplesedi.

68

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Kórkem metod tuwralı túsinink beriń.

2.Metodlar tariyxına sholıw jasay alasız ba?

3.Metodlardıń tipleri (realistlik metodlar, realistlik emes metodlar) tuwralı nelerdi bilesiz?

4.Klassicizm hám onıń baslı belgileri haqqında túsinink berińı

5.Sentimentalizm hám onıń belgileri haqqında túsinik beriń.

6.Romantizm metodı tuwralı túsinik beriń.

7.Realizm metodı tuwralı túsiniklerińizdi bildiriń.

8.Áshkaralawshı realism tuwralı túsinik beriń.

9.Stil degenimiz ne?

12-tema. ÁDEBIY PROCESS HAQQÍNDA ULÍWMA TÚSINIK

Jobası:

1.Ádebiy process haqqında túsinikler.

2.Ádebiy procestiń rawajlanıw nızamlılıqları haqqında túsinik. Ádebiy dástúr hám jańashıllıq.

3.Ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar.

4.Kórkem awdarma hám ádebiy process.

5. Ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları (baspasóz, radioyesittiriw, televidenie, internet tarmaqları).

Tayanısh sózler: ádebiy process, ádebiy processtiń rawajlanıw nızamlılıqları: ádebiy dástúr hám jańashıllıq, ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar, kórkem awdarma hám ádebiy process, ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları.

Ádebiy process – bul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń qanday da bir tariyxıy dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik, janrlıq h.t.b. ózgerislerge ushırap rawajlanıwı, basqasha aytqanda, házirgi ádebiy aǵım, háreket. Ádebiy hárekettiń barısında ayırım gónergen ideyalar, kórkem formalar dáwir talabına ılayıq jańalanıp baradı. Bul jańalanıw ádebiy stillerdiń, ádebiy aǵımlardıń, ádebiy baǵdarlardıń jańalanıwına alıp keledi. Házirgi dáwirde ádebiy process kútá quramalı. Ol bir ǵana milliy ádebiyat shegarasında joqarı dárejede rawajlana almaydı. Al, dúnya ádebiyatı menen tıǵız baylanısta, óz-ara tásirleniw jaǵdayında rawajlanadı.

Ádebiy dástúr hám jańashıllıq. Ádebiy dástúr uzaq waqıtlar dawamında qáliplesedi, shıǵarmalardıń tematikalarında, ideyalarında, tilinde syujetlik qurılısında turaqlı dástúrler payda boladı. Mısalı, orta ásirlik Shıǵıs ádebiyatında “Хamsa” jazıw dástúri bar edi. Tayar syujetke “Хamsa” jazıwshı óziniń kishigirim jańalıǵın kirgizip jazatuǵın edi. Bul dástúrdi buzbaytuǵın edi.

Qaraqalpaq jırawları uzaq ásirler dawamında jır ónerin rawajlandırıp keldi. Bul bekkem dástúr boldı. Biraq XIX ásirde qaraqalpaqlardıń rawajlanǵan feodallıq bazar qatnasıqlarına aralasa baslawı hám Shıǵıs ádebiyatı úlgilerin ózlestiriwi kórkem sóz ónerindegi eski dástúrlerdi buzıp jańalap jiberdi. Óz aldına ǵárezsiz kishi kólemli lirikalıq qosıqlar payda boldı. Shıǵıs ádebiyatınan muxammes,

69

muashshaq, ǵázzel, murabba usaǵan janrlar kirgizilip, ádebiyat jańalandı. Hátteki, dástanlar da burınǵı batırlıq jırlar úlgisinde emes, al tórt qatarlı bántlerden turatuǵın, belgili bir uyqas, buwın tártibine túsken shıǵarmalar túrine kiredi. Mısalı, “Aqmaq patsha”, “Shejire” dástanları usı tártipte jazılǵan.

Hár qanday ádebiyat basqa ádebiyatlardıń tásirine ushıraydı, kúshli rawajlanǵan ádebiyatlardan úlgi aladı, onıń dástúrlerin ózine beyimlestiredi, qáliplestiredi. Mısalı, XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı ózinen aldınǵı rawajlanǵan Shıǵıs ádebiyatınıń úlgilerin paydalandı. Aytayıq, qıssalar, ashıqlıq dástanlar, hár qıylı lirikalıq formalar Shıǵıs ádebiyatınıń tásirinde qaraqalpaq ádebiyatına da endi. Al, ХХ ásirde rus hám Evropa ádebiyatınıń tásiri menen roman, povest, gúrriń, ocherk janrları payda boldı hám rawajlandı.

Ádebiy baylanıslar ádebiyattıń túrleniwine, jańalanıwına, kúshli rawajlanıwına shárayat jasaydı.

Ádebiy baylanıslar kópshilik jaǵdayda jazıwshılardıń óz-ara qatnasıǵı,

ádebiyat háptelikleri, dekadaları hám ádebiy awdarmalar arqalı iske asadı. Ádebiy baylanıslar, ásirese, XX ásirde kúsheydi. Dúnya xalıqları hám mámleketleriniń ózara jaqınlasıwı, tıǵız qatnasıwı, ruwxiy, mádeniy, turmıslıq jaqlardan baylanısıwı adebiy baylanıslardıń kúsheyiwine alip keledi. Jazıwshılardıń qatnasıwında ótkeriletuǵın kóplegen xalıqaralıq ushırasıwlar, simpoziumlar, konferenciyalar ádebiy processti rawajlandırıwǵa úlken úles qosadı.

Kórkem ádebiyattıń rawjlanıwı kórkem awdarmaǵa kóp baylanıslı. Birde bir milliy ádebiyat tek ǵana óziniń shıǵarmaları menen sheklenip qalmaydı. Al, qońsılas xalıqlar ádebiyatınan, sonday-aq dúnya ádebiyatınan nusqalar awdarıp bayıtıp baradı. Kórkem awdarma ádebiyattı tematikalıq, ideyalıq, syujetlik tamanlardan, sonday-aq janrlar boyınsha, kórkemlew quralları boyınsha rawajlandıradı, bayıtadı. Kórkem awdarmanıń evolyuciyalıq jolı uzaq. Máselen, áyyemgi yamasa orta ásirlik awdarmalar házirgi awdarmadan ózgeshelenip turadı. Olarda túp nusqanıń originallıǵın saqlaw onshama qatal uslanbaǵan, awdarmashı tekstke erkin qatnas jasaǵan. Hátteki, ózinen qosımshalar kirgizgen. Bul dáwirdegi awdarmalardıń baslı maqseti – ádebiyattıń basqa tildegi jaqsı úlgileri menen jergilikli oqıwshını tanıstırıw, xabardar etiw. Mısalı, turkmen shayırı Maqtımqulınıń kóp ǵana qosıqları Ájiniyaz h.b. shayırlar tárepinen qaraqalpaqshaǵa yamasa ózbekshege erkin túrde awdarılǵan, qosımsha qatarlar kirgizilgen, onıń ideyasın rawajlandırǵan.

Awdarma jańa dáwirde ózgeshe tús aladı. Shıǵarmanıń túp nusqası (originallıǵı) awdarıwdıń barısında jaqsı saqlanıwı kerek. Túp nusqa avtorınıń ideyalıq niyeti, kórkemlik sheberligi awdarmada beriliwi kerek. Mısalı, Pushkinniń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan N.Dáwqaraev, Q.Áwezov, J.Aymurzaev,

I.Yusupov, M.Seytniyazov, T.Jumamuratov h.t.b. túp nusqanı saqlawǵa háreket etken. Pushkinniń ideyalıq tereńligi, súwretlew quralların paydalanıw sheberligi awdarmalarda belgili dárejede kórinedi.

Kórkem ádebiyattıń rawajlanıwında ǵalaba xabarlandırıw qurallarınıń ornı ayrıqsha. Gazetalarda, jurnallarda, kitaplarda, toplamlarda kórkem shıǵarmalar

70