Ádebiyattanıw (lekciya)

Biraq qaraqalpaq ádebiyatında qosıq termininiń qollanılıw ózgesheligi bar. Rawajlanǵan ádebiyatlarda namaǵa salıp aytılatuǵın lirik shıǵarmalardı hám taqmaqlap oqılatuǵın (deklamaciya etiletuǵın) ritmik tekstlerdi ayırım-ayırım terminler menen ataydı. Mısalı, rus ádebiyatında “pesnya”, ózbek ádebiyatında

“qóshiq” – bul nama menen muzıkaǵa salıp aytılatuǵın poetikalıq janr, al “stix” hám “sheyr” muzıkalıq ásbaplardan, namadan ǵárezsiz ritmik tekst. Al, qaraqalpaq ádebiyatında bolsa, qosıq termini menen muzıkaǵa qosıp aytılatuǵın shıǵarmanı da, muzıkadan ǵárezsiz shıǵarmanı da túsinedi. Qosıq termininiń

bunday qásiyetin qaraqalpaq ádebiyatshısı N.Dáwqaraev dáslepki márte anıqlaǵan edi1.

Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde qosıq degen termin arqalı tek ǵana namaǵa salıp aytılatuǵın poeziyalıq shıǵarmanı emes, al ulıwma adamnıń ishki sezimlerin, kewil tuyǵıların, ruwxiy tolǵanısların beretuǵın hám taqmaqlap aytılatuǵın lirikalıq shıǵarmalardı da túsinedi. Demek, kópshilik jaǵdaylarda (egerde lirikalıq shıǵarma proza menen jazılmaǵan jaǵdayda) qosıq penen lirika bir mánisti bildiretuǵın sinonim terminler bolıp tabıladı.

Lirika ádebiyattıń tiykarǵı úsh túriniń biri (epos, drama, lirika). Ol sırtqı dúnyanı sáwlelendiriwde epos penen dramadan qatań ajıralıp turadı. Eger epos penen dramanıń baslı qásiyetleri waqıyalardı bayanlaw hám personajlardıń isháreketlerin usı waqıyalarǵa, sharayatlarǵa baylanıstırıp kórsetiwden ibarat bolsa, lirika waqıyalardı bayanlap otırmaydı. Lirika sırtqı ortalıqtıń tásirinen payda bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret yamasa nalısh sezimlerin, ruwxiy tuyǵılar menen keshirmelerdi, oy-pikirlerdi emocional (tásirsheń) formada beredi. Epos hám dramadaǵıday lirikada da ádep-ikramlılıq, aqıl-násiyat (didaktika), ıshqımuhabbat, turmıs h.t.b. máseleler, temalar kóterile beriwi múmkin. Biraq lirikada bul máseleler menen temalar waqıyalardı obyektiv súwretlew arqalı emes, al shayırlardıń subyektiv (jekke) sezimlerin beriw arqalı óz sheshimin tabadı.

Lirikalıq shıǵarmanıń oraylıq tulǵası – lirikalıq qaharman. Lirikalıq shıǵarmalarda, tiykarınan, shayırdıń óziniń ishki keshirmeleri beriledi, sonlıqtan, ayırım jaǵdaylarda shayırdı lirikalıq qaharman sıpatında qabıl aladı, yaǵnıy shayır menen lirikalıq qaharmandı bir qosıp túsinedi. Biraq lirikada berilgen sezimlerdi, ruwxiy keshirmelerdi tek shayırdıń jekke turmısına baylanıslı dep túsiniwge bolmaydı. Sonlıqtan, “lirikalıq men”di yaki “lirikalıq qaharman”dı tánha shayırdıń ózi dep qabıllawǵa bolmaydı. Shayır ózinen basqanıń da ishki dúnyasına, ruwxiy jaǵdayına kiriw uqıbına iye, “lirikalıq men” arqalı kóp adamlardıń ishki dúnyasın, túrli sezimlerin, ruwxiy keshirmelerin, júrek dártlerin bere aladı. (Bunday uqıptı

ádebiyatta talant dep ataydı). Sonıń ushın da, lirikalıq qaharman – bul shayırdıń ózi emes, al kórkem ádebiy obraz. Demek, lirikalıq shıǵarmalardaǵı qaharmanlardı eki toparǵa ajıratqan jón boladı: subyektiv qaharman, yaǵnıy shıǵarmanıń tiykarǵı personajı, qosıqtaǵı barlıq kewil keshirmeleri subyektiv

1 Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. 2-том, Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1977, 128-бeт.

21

(lirikalıq) qaharmannıń atınan beriledi; obyektiv qaharmanlar, yaǵnıy shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannan basqa qatnasıwshılar. Obyektiv qaharmanlar lirikalıq sezimlerdi, keshirmelerdi beriwde járdemshi xızmet atqaradı.

Juldız aqtı dese aqshamǵı waqta, Dárhal sen túseseń yadıma meniń. Jasın tústi dese jasıl daraqqa, Dárhal sen túseseń yadıma meniń. Izmir shóllerinen esken samallar, Túrkiy tilde jollap qayǵılı xabar, Iyesin joǵaltqan bir at jániwar, Tınbay segbir tartar yadımda meniń.

Shayır I.Yusupovtıń ataqlı ilim ǵayratkeri akademik M.Nurmuhammedovtıń mezgilsiz qaytıs bolıwına baylanıslı jazǵan joqlaw qosıǵında adamnıń ruwxiy keshirmelerinen bolǵan qayǵı-hásiret sezimleri beriledi. Lirikalıq qaharman óziniń jaqın dostın onıń ólimi sebepli eslep, qayǵılı, hásiretli sezimlerge beriledi, onı joqlaydı, aqshamları aqqan juldızǵa, jasıl terekke túsken jasınǵa teńeydi, onı joqlap atırǵan xalıqtı iyesin joǵaltıp segbir tartıp júrgen atqa megzetedi. Bul qosıqta akademiktiń ólimi qayǵılı sezimlerdi oyatatuǵın sırtqı tásir, yaǵnıy obyektiv obraz bolıp xızmet etedi. Iyesin joǵaltqan at obrazı da obyektiv obraz, ol da lirikalıq sezimlerdi tereńletiw ushın járdemshi obraz xızmetin atqaradı.

Lirika ishki sezimlerdi, ruwxiy jaǵdaylardı beretuǵın janr bolǵanlıqtan, ol qısqa, ıqsham bolıwı kerek. Sebebi, lirikalıq shıǵarma bir momenttegi sezimlerdi beredi. Egerde lirikalıq shıǵarma kóp sozılıp ketse, ol zerigerli bolıp ketedi, onıń kórkemlik dárejesi tómenleydi.

Lirikada epikalıq formadaǵı syujetler bolmaydı. Lirikada ushırasatuǵın kishigirim syujetler ishki sezimlerdi oyatıw ushın, olarǵa túrtki bolıw ushın, olardı tısqa shıǵarıw ushın paydalanıladı. Mısalı, Ájiniyazdıń “Bir janan” qosıǵında qısqa ǵana syujet bar. Lirikalıq qaharman uyqıda jatırǵanda tún ortasında namálim bir gózzal onıń kózine kórinip, jilwa-naz benen onı oyatadı, oǵan shiyrin-sheker sózler aytıp kózden ǵayıp boladı. Lirikalıq qaharman aqıl-huwshın joǵaltıp, ózinen ketedi. Bul kishkene ǵana syujet lirikalıq qaharmanda sezimler dizbegin oyatadı, onda ıshqı-muhabbat sezimleri oyanadı. Bul onıń námálim janandı ápsanawiy gózzalarǵa teńep, onıń sulıw portretin súwretlegeninen kórinedi. Demek, bul qosıqtaǵı keltirilgen kishkene waqıya epikalıq syujet sıpatında áhmiyetli emes, al ol lirikalıq qaharmanda ishki sezimlerdi, ruwxiy keshirmelerdi oyatıw ushın

áhmiyetli.

Lirikalıq shıǵarmalardı estetikalıq qásiyetlerine, yaǵnıy hár qıylı sezimlerdi, ruwxiy keshirmelerdi beriw jaǵdaylarına qaray, sáwlelendirgen temasına, mazmunına qaray shártli túrde hár qıylı toparlarǵa bólip júr. Lirikanı jiklewdiń keń tarqalǵan hám kóbirek moyınlanǵan usılları tómendegishe: 1. Oy-pikirler lirikası yamasa onı ilimiy ádebiyatta meditativlik lirika dep ataydı. Bul termin grekshe meditacio degen sózden alınıp, sózlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi

didaktikalıq temalardı qozǵap, olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin emocional túrde beredi. 2. Sezim lirikası yamasa ilimiy tilde intim lirikası dep ataladı. Bul kútá ishki, kútá tereń sezim degendi bildiredi. Lirikanıń bul túri tánha lirikalıq qaharmanǵa tiyisli, onıń júrek tórinde jatırǵan sezimlerdi beredi. Sonlıqtan, lirikanıń bul túri qaraqalpaqsha pinhanı lirika degen atamaǵa say keledi. Ol, kóbinese, saǵınısh, kúyinish, nalısh, ıshqı-muhabbat, ayralıq h.t.b. temalardı sáwlelendiredi. Lirikanıń bul túrine Ájiniyazdıń ıshqı-muhabbat qosıqları, I.Yusupovtıń “Saǵınıw”, “Qız dáwranı atlı altın taqtıńnan”, “Kewil aspanımda juldızlar sónik” h.t.b. qosıqları mısal bola aladı. 3. Súwretlew lirikası yamasa, kóbinese, onı peyzaj lirikası dep júritedi. Lirikanıń bul túri adamdı qorshap turǵan zatlardı, qalanıń, awıldıń kórinislerin, sonday-aq tábiyat kórinislerin, qubılısların súwretleydi. Súwretlew lirikası adamda súyiniw, túńiliw h.t.b. sezimlerdi oyata aladı. Mısalı:

Keshe gúrlep turǵan Úshsay portında, Búgin korabller qoyımshılıǵı. Kóship ketken balıqshılar jurtında, Jatar jayrap kemelerdiń sınıǵı.

Espe qumǵa ermek bolıp kómilgen, Essiz paroxodlar, kater, barjalar. Palubalar qumnan zorǵa kóringen, Kayutaǵa kirgen samal zar jılar.

(I.Yusupov. “Korabller qoyımshılıǵındaǵı eles”).

Bul qatarlarda lirikalıq qaharman teńiz jaǵasındaǵı kewilsiz kórinislerdi súwretlew arqalı Aral apatshılıǵı sebebinen payda bolǵan qayǵılı, muńlı, hásiretli sezimlerdi beredi.

Ádebiyattanıw iliminde lirikalıq shıǵarmalardı mazmunı, tematikası boyınsha toplap, janrlıq túrlerge jiklew dástúri bar. Mısalı, didaktikalıq lirika, muhabbat lirikası, elegiyalar (qaraqalpaqsha nalısh qosıqları) publicistikalıq lirika, yumor-satiralıq lirika h.t.b.

Olardan didaktikalıq lirika aqıl-násiyat, úgit mazmunına iye bolıp keledi. Didaktikalıq janrdaǵı shıǵarmalar sociallıq turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jámiyetlik qatlamlardıń ara qatnasların, sonday-aq jekke adamnıń júris-turısın, jámiyettegi ornın, insanıylıq kelbetin etikalıq kózqaraslardan, yaǵnıy ádepikramlılıq, adamgershilik pazıyletler, adam huqıqları, puqaralıq wazıypalar kózqaraslarınan sáwlelendiredi. Mısalı:

Qazı bolsań ádil bolıp yol sorǵıl, Bay, paqırıw, bek, sultana teń turǵıl,

Biyhaq jábir etip rishwa (para-Q.J.) almaǵıl, Xudayıńnı házir biliń, yaranlar.

Patsha bolsań ádilden qoy qazını, Puqaranıń qısh áyleme yazını, Sózle haqtıń ayat-hádiys sózini, Biymáni sózni aytmań, yaranlar.

23

Ǵaniy (bay-Q.J.) bolsań qayır-saqawat áyle,

Jetim-ǵáriyiplerge shápáát áyle, Meshit bina qılıp, ibadat áyle,

Xudanı yadıńa alıń, yaranlar.

(Ájiniyaz. “Násiyhat’’).

Didaktikalıq shıǵarmalar ádebiyattıń úsh túrinde de (lirikada, epikada, dramada) jazıla beredi. Sonıń ushın, didaktikalıq shıǵarmalardı didaktikalıq ádebiyat degen termin menen de júritedi.

Didaktikalıq lirika tuwralı qarań: Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları – biziń ruwxiy ǵáziynemiz. Nókis, 1998; Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Nókis, “Bilim”, 2004; Turdıbaev Q. Didaktikalıq shıǵarmalar – ruwxiy baylıǵımız. Nókis, «Bilim», 2009.

Publicistikalıq lirika. Termin eski latın tilindegi “publikus” degen sózden alınıp, jámiyetlik, kópshilik degendi bildiredi, kórkem ádebiyattıń yamasa jurnalistikanıń bir janrı bolıp esaplanadı. Publicistika házirgi kúnniń áhmiyetli siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy, huqıqıy h.t.b. máselelerin sáwlelendiredi. Publicistikanıń baslı talabı – ǵalaba oqıwshınıń, yaǵnıy publikanıń diydisin, talǵamın, talapların esapqa alıw, áhmiyetli jańa ideyalardı, waqıyalardı, jámiyetlik mazmunǵa iye kúnniń jańalıqların keń xalıqqa járiya etiw, jetkeriw bolıp esaplanadı.

Lirikada da kópshilik jaǵdaylarda publicistikalıq pafos, publicistikalıq ruwx qatnasadı. Sonlıqtan, publicistikalıq qásiyetlerge iye lirikalıq shıǵarmalardı ádebiyattanıwda publicistikalıq lirika degen termin menen ataydı. Lirikalıq shıǵarmadaǵı publicistikalıq qásiyetler hám belgiler kórkem-estetikalıq sezimler arqalı beriledi, atap aytqanda lirikalıq qaharmannıń jekke ruwxiy jaǵdayları, ruwxiy keypiyatları, daǵdarısları, tolǵanısları arqalı beriledi.

Publicistikalıq lirikada turmıstıń konkret tárepleri, jańa waqıyalar, tariyxıy faktler, adam atları, geografiyalıq, toponimikalıq atamalar, kóbinese, búrkelmesten sol turısında beriledi. Mısalı, Kúnxojanıń “Umıtpaspan”, “Yaranlar”, Berdaqtıń “Bıyıl”, “Salıq”, “Xalıq ushın”, “Jaqsıraq”, Ájiniyazdıń “Bardur”, “Ellerim bardı”, “Kóriń” qosıqlarında waqıyalar, adam atları, geografiyalıq atamalar ózgertilmesten beriledi, bul olarǵa belgili dárejede ocherklik belgiler beredi, nátiyjede olar publicistikalıq sıpatlarǵa iye boladı.

Publicistikalıq qosıqlardaǵı hár qıylı sociallıq motivler, tariyxıy, turmıslıq faktler, ocherklik qásiyetler kórkem-estetikalıq talaplarǵa baǵınǵan halda, yaǵnıy kórkem fantaziya, kórkem obrazlar arqalı beriledi.

Táriyip yamasa maqtaw qosıqları kóterińki estetikalıq sezimler tiykarında dóreydi hám oqıwshılarda usı sezimlerdi oyatıw uqıbına iye boladı, kóterińki stilde jazılıp, óziniń sáwlelendiriw obyektin maqtawǵa baǵdarlaydı, sol arqalı maqtanısh sezimlerin beredi. Mısalı, Ájiniyazdıń “Ellerim bardı”, “Bardur”, Ayapbergen Muwsaevtıń “Táriyip”, Qazı Máwliktiń “Shımbay bayazı”, İbrayım Yusupovtıń “Ózbekistan” hám t.b. táriyip qosıqları tuwılǵan jer, el-xalıq tuwralı maqtanısh sezimlerin beredi.

24

Lirikanıń mazmunı boyınsha ajıratıwdıń jáne bir túri bul ıshqı-muhabbat, ashıqlıq qosıqları yamasa muhabbat lirikası bolıp esaplanadı. Janrlıq qásiyetleri boyınsha muhabbat lirikası lirikalıq qaharmannıń júrek tórinen shıqqan móldir sezimlerdi beredi. Lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri insanǵa tán tabiyiy (jınısıy) ıshqınıń tiykarında payda boladı hám olar sırtqı dúnyawiy tásirlerdiń nátiyjesinde, atap aytqanda jámiyetlik tártiplerdiń, úrp-ádetlerdiń, turmıslıq normalardıń tásiri nátiyjesinde, sonday-aq dúnyanı kórkem tanıwdıń nátiyjesinde etikalıq hám estetikalıq qásiyetlerge iye boladı. Muhabbat qosıqlarında lirikalıq qaharmandı adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan shın kewilden súyiw sezimleri biyleydi. Ádebiyattanıw iliminde muhabbat qosıqların intim lirikaǵa jatqaradı. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde intim lirikanı pinhani lirika degen termin menen ataw jaǵdayları da ushırasadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında muhabbat lirikasınıń eń jaqsı úlgilerin Ziywar shayır

(Ájiniyaz), Qazı Máwlik, I.Yusupov, T.Mátmuratov, X.Dáwletnazarov,

J.Izbasqanov hám taǵı basqalar dóretti.

Muhabbat lirikası tuwralı tómendegi miynetlerde keńirek maǵlıwmatlar beriledi:

Járimbetov Q. “Ashıq Ziywar”, Nókis, “Bilim”, 1998; Járimbetov Q. “XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı”, Nókis, “Bilim”,

2004, 106-126 bb.

Elegiyalar yaki nalısh qosıqları. Lirika turmıstıń tek jaqtılı, kóterinki, yoshlı daqıyqaların beriw menen sheklenbeydi, al onıń kewilsiz, qarańǵı táreplerin de sáwlelendiredi. Kóp ǵana lirikalıq shıǵarmalar adam ómirindegi kewilsizlikten, sátsizliklerden tuwılatuǵın ǵamlı, hásiretli, nalıshqa tolı sezimlerdi, ruwxiy terbelislerdi, daǵdarıslardı beredi. Bunday motivtegi lirikalıq shıǵarmalardı elegiyalar dep júritedi. Sońǵı jılları qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde elegiyalardı nalısh qosıqları dep ataw úrdis bolıp kiyatır.

Sezimler eńireydi,

Kókiregim ǵamlı….

Álwidaǵ aytısqan aqırǵı demler, Aqırǵı baǵıslar qıynar meni, wa-ah!....

Bunda tek baxıttan kúlsin kúlgenler, Meni kúldirmey jaq bir ǵáriyip arwaq!

(Sh. Seyitov. “Ekinshi neka”).

Satiralıq lirika. Satiralıq obraz ádebiyattıń úsh túrinde de (eposta, dramada, lirikada) jaratıla beredi. Satira turmıstaǵı unamsız qubılıslardı, hádiyselerdi, waqıyalardı hám adamlardı, kóbinese, unamsız obrazlar arqalı sáwlelendiredi. Satiralıq obraz mazmun menen formanıń, turmıs penen ideyaldıń sáykes bolmaǵan jaǵdayların ashıq-aydın kósretip beredi. Satiralıq lirikada turmıstıń ayırım unamsız tárepleri: jamanlıq, zulımlıq, nadanlıq, insapsızlıq, ashkózlik satiralıq pafos penen

áshkaralanadı. Turmıslıq, jámiyetlik ólshemlerge, ulıwmainsanıylıq qásiyetlerge, talaplarǵa, ádep-ikramlılıq ólshemlerine sáykes kelmeytuǵın unamsız kórinisler, hádiyseler, minez-qulıqlar, is-háreketler ótkir til menen ájiwa qılınadı. Mısalı,

25

Berdaqtıń “Kálan usta” qosıǵında on barmaǵınan óneri tamǵan sheber ustanıń jaramas peyili áshkara etiledi. Ol buyırtpashılardıń pulın alıp, biraq mútájin pitkermeydi, sózinde turmaydı, aldaydı.

Bunsha ıqrarsız bolǵanıń, Buyırarma eken alǵanıń, Ustalı el buzılǵanın, Sennen kórdik, Kálan usta.

Hámme saǵan qarar eken, Eldiń mútáji bar eken, Peyliń qapıńday tar eken, Kálan emes, yalan usta.

Lirikanı kórkem forması boyınsha bóliw dástúri de bar. Bul jaǵdayda lirikalıq shıǵarmalardıń mazmunı emes, al onıń forması esapqa alınadı. Mısalı, bántleri (strofa), qatar sanları, buwın sanları, uyqas túrleri hám basqa da qosıq

ólshemleri esapqa alınadı.

Mısalı, ǵázzeller eki qatarlı bántlerden turadı, bul bántlerdi báyit dep ataydı, uyqasları: birinshi bánt a-a, ekinshisi b-a, úshinshisi v-a bolıp solay kete beredi.

Hár bir báyittiń ekinshi qatarı birinshi báyitke (a-a ǵa) uyqasıp keledi. Nawayınıń ǵázzelleri – usı janrdıń klassikalıq úlgisi bolıp esaplanadı. Ǵázzel aruz ólsheminde jazıladı. Qaraqalpaq ádebiyatında I.Yusupov, M.Qarabaev, Á.Ótepbergenov ǵázzeller jazadı. Qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ǵázzeller barmaq (sillabika) ólsheminde jazıladı.

Saǵan qarashıq, basqaǵa – sır, gúmandur kózleriń, (a) Uqqanǵa quyash, uqpaǵanǵa dumandur kózleriń. (a)

Jup gáwhar peshanańdaǵı saǵan – kóz, maǵan – tilsim, (b) Biri – jeyran oynaqshıǵan, biri – jalındur kózleriń. (a)

(M.Qarabaev).

Rubayı – tórt qatardan turatuǵın, juwmaqlawshı pikirdi bildiretuǵın usı 4- qatar pútin bir ǵárezsiz shıǵarma bolıp tabıladı. Uyqasları – AAAA, kóbinese, AABA túrinde keledi. Rubayı klassikalıq poeziyada, kóbinese, filosofiyalıq temada, aruz ólsheminde jazıladı.

Rubayınıń tártibi boyınsha ol eki bólimnen: analiz hám sintezden turadı. Birinshi qatarda oy-pikir, másele beriledi, onı tezis dep ataydı, ekinshi qatarda usı tezis rawajlandırıladı. Úshinshi qatarda qarama-qarsı pikir beriledi, onı antitezis dep ataydı. Tórtinshi qatarda qoyılǵan máseleniń sheshimi, yaǵnıy oy-pikirlerdiń juwmaǵı beriledi. Bunı sintez dep ataydı. Tómendegi mısaldı usı tártip penen tallawǵa boladı.

Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya, Men ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya, Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman,

Túsindirer adam sende boldı ma dúnya.

(Omar Hayyam).

26

Tórtlikler: Rubayıǵa uqsaǵan, onıń menen únles, tematikası sheklenbegen, biraq barmaq (sillabika) ólsheminde jazıladı.

Qaraqalpaq ádebiyatında tórtlikler I.Yusupovta kóbirek ushırasadı. Birewler keń peyillikke shaqırar,

«Mendey hújdanlı bol» desip ah urar,

Sen bazarǵa barıp tıńlap kór: hár кimÓzinde joq zattı izlep baqırar…

(I.Yusupov).

Murabba – arab tilindegi sózlerden alınǵan. Tórt qatarlı bántlerden ibarat qosıqlar, klassikalıq ádebiyatta murabbalardı Yassawiy, Mashrab, Muqımiy kóp jazdı. Qaraqalpaq murabbaları shártli túrde murabba dep atalıp, olar, tiykarınan, barmaq ólsheminde jazılǵan.

Muxammesler – hár bir bánti bes qatardan ibarat qosıqlar, uyqasları: birinshi bánt A, A, A, A, A, ekinshi bánt B, B, B, B, A, úshinshi bánt V, V, V, V, A, h.t.b., hár bir bánttiń besinshi qatarı, birinshi bántke uyqasadı. Klassikalıq muxammesler aruz ólsheminde jazıladı. Biraq qaraqalpaq muxammesleri, tiykarınan, barmaq (sillabika) ólshemine súyenip jazıladı.

Muashshaq – sóz oyınına tiykarlanǵan forma. Onda qosıq qatarlarınıń bas háriplerin, joqarıdan tómen oqısaq, qanday da bir adamnıń atı yamasa basqa bir atama kelip shıǵadı. Evropa ádebiyatında qosıqtıń bunday túrin akrostix dep ataydı (grek tilindegi akros shettegi, stichos – qosıq degen sózlerden alınǵan). Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında shayır Baxtıyar Ǵenjemuratovtıń lirikasında akrostixlar kóbirek ushırasadı.

Gúlabı qawınday shireń tamıp tur, «Úh! Erniń, kózleriń ne dep janıp tur»

«Lawlap órtenbeske qoymaspan!» dey me? İsen, kúlim qaldı… Bul shın-anıqdur.

Sáteń murtlı, murtsız hám saqallılar Tolı ǵoy átirapıń, olar naǵıp júr?

– Arsız saǵal yańlı jalańqaya bir zat,

Náyleyin qálbimde qańsılap shawıp júr…

(B.Genjemuratov).

Evropa ádebiyatınan kirgen lirikalıq formalar: ekilikler (dvustishie), altılıqlar

– sekstinalar, oktavalar – segizlikler, sonetler – tórt qatarlı eki bántten hám úsh qatarlı eki bántten ibarat, jámi 14 qatarlı qosıq. Sonettiń ustası Shekspir bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq ádebiyatında sonetler I.Yusupov hám M.Qarabaevta ushırasadı.

Geyde jasawǵa da bolmas qumarıń, Qayǵı hám sátsizlik kesapatınan. Waqıt ótken sayın gónerer bári, Mártebeń páseyer tússe atınan.

Kóldiń jarasıǵı – quslar qıyqıwı,

27

Júrekke tán názik sezim ikramlıq. Tatlı qıyal, tereń oyǵa uytıwı, Ájayıp hádiyse bolıwı zańlı.

Tınıs alıw – jasawdıń bir salası, Tuńǵısh ıshqı – ómirdegi baslı kún.

«Súyseń júrekten súy» - deymiz danasıp, Júrek joytar qoldan ushqan jaslıǵın.

Barlıq táshwishlerge júrek biyqarar, Hárkim miynetinen ráhát, sıy tabar.

(M.Qarabaev).

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Lirika termini qashan qáliplesti?

2.Lirikanıń baslı qásiyetleri?

3.Lirikalıq qaharman obrazı degen ne?

4.Lirikanıń mazmunı boyınsha bóliniwi haqqında túsinik beriń.

5.Lirikanıń forması boyınsha bóliniwi haqqında ne bilesiz?

6.Lirika neshe tipke bólinedi?

7.Peyzaj lirikası tuwralı túsinink beriń.

8.Intim lirikası tuwralı túsinink beriń.

9.Meditativ (oy-pikirler) lirikası tuwralı túsinik beriń.

6-tema. DRAMA

Jobası:

1.Drama – kórkem ádebiyattıń túrleriniń biri.

2.Epos hám dramanıń uqsaslıqları: syujet, xarakter jaratıw, bayanlaw tili.

3.Dramaturgiyanıń ózine tán qásiyetleri.

4.Dramaturgiyanıń janrlarǵa bóliniwi haqqında qısqasha maǵlıwmat.

5.Dramaturgiya hám teatr, kino óneri, telekórsetiw, radio esittiriw.

6.Dramaturgiya hám estrada (jeńil saxna kórinisleri: miniatyura, intermediya hám basqa da teatrlastırılǵan kórinisler).

Tayanısh sózler: drama, dramaturgiya, pyesa, komediya, drama, tragediya, tragikomediya, melodrama, dramaturgiya hám teatr, scenariy, libretto, kinoscenariy, radioscenariy, telescenariy, teatr dramaturgiyası, kinodramaturgiya, teledramaturgiya, radiodramaturgiya, intermedia, mininatyura, parodiya.

Dramaturgiya – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Ol kórkem sóz óneri sıpatında

ádebiyattıń epika hám lirika túrleri menen tıǵız baylanıslı, biraq onıń ózine tán janrlıq qásiyetleri bar. Sonlıqtan, drama Aristotel zamanınan berli ádebiyattıń bir túri sıpatında esaplanıp, házirgi dáwirlerge shekem óziniń janrlıq qásiyetlerin saqlap kelmekte. Degen menen, drama ádebiy túr sıpatında basqa da túrler menen jaqınlıq, uqsaslıq baylanıslarǵa iye. Mısalı, ayırım dramalıq shıǵarmalarda lirikalıq

28

elementler ushırasadı. Ásirese, bular qatnasıwshılardıń monologlarında, muzıkalı dramalarda personajlardıń ariyalarında (atqarǵan lirikalıq qosıqlarında) anıǵıraq hám tolıǵıraq kórinedi. Mısalı, “Ǵárip ashıq” muzıkalı dramasındaǵı Ǵárip penen Shaxsánemniń ariyaları lirikalıq sezimlerge, rúwxiy tolǵanıslarǵa tolı.

Ásirese, dramalıq shıǵarmalardıń epikalıq shıǵarmalar menen baylanısları, uqsaslıqları kóbirek bayqaladı.

Eger epikalıq shıǵarmalardıń (roman, gúrriń, dástan h.t.b.) tiykarın syujet quraytuǵın bolsa, dramalıq shıǵarmalardıń da tiykarın syujet quraydı. Anıǵıraq aytsaq, epikalıq shıǵarmalarda waqıya (syujet) óziniń baslanıwına, rawajlanıwına, joqarı shıńına (kulminaciyasına), sheshimine iye bolıwı múmkin. Dramalıq shıǵarmalardıń basım kópshiliginde syujet usınday jollar menen rawajlanadı hám juwmaqlanadı. Qálegen epikalıq shıǵarma menen dramalıq shıǵarmanı syujettiń rawajlanıw nızamları boyınsha salıstırsaq, joqarıdaǵıday uqsaslıqlardı kóriwimiz múmkin.

Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalarda syujetti rawajlandırıwdıń birden bir nátiyjeli jolı – bul konfliktti (personajlar arasındaǵı qarama-qarsılıqtı) sheber paydalanıw. Ádebiyattıń bul eki túrinde de syujettiń rawajlanıwına tiykar bolatuǵın elementlerdiń biri – bul konflikt. Mısalı, Shekspirdiń “Romeo hám Djulyetta” tragediyasında orta ásirlerdegi feodallıq jánjellerge tiykarlanǵan Montekki hám

Kapuletti familiyaları (urıwları) arasındaǵı qarama-qarsılıq, jawlasıw jaǵdayları birin-biri súygen Romeo hám Djulyettanıń táǵdirine tásir etip, tiykarǵı syujetti rawajlandıradı. Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalardaǵı talaplardıń biri – bul xarakter jaratıw. Eki túrdegi shıǵarmalarda da qaharman xarakteri jaratılıwı tiyis, yaǵnıy qaharmannıń obrazı onıń is-háreketleri, ishki tolǵanısları, keshirmeleri, personajlar menen ara qatnasıqları, sóylew ózgesheligi, monologları, dialogları arqalı kórinedi. Demek, xarakter jaratıw epikaǵa da, dramaǵa da tiyisli talaplardıń biri bolıp tabıladı.

Dramanıń janrlıq qásiyetleri. Drama áyyemgi grek tilindegi drao yamasa drage sózinen alınıp, sózlik mánisi boyınsha “háreket etiw” degen mánisti ańlatadı. Demek, terminologiyalıq atamanıń ózi dramalıq shıǵarmanıń háreketlerdi kórsetiwge baǵdarlanǵanın bildiredi. Bunıń sebebi dramanıń sóz óneri sıpatında payda bolıwı teatr óneri menen baylanıslı, yaǵnıy saxnada obraz jasap, onı tamashagóylerge kórseitw menen baylanıslı. Olay bolsa dramalıq shıǵarmalardıń “tutınıwshı”sı (paydalanıwshısı) teatr bolıp tabıladı. Sonlıqtan, dramalıq shıǵarmalardıń janrlıq qásiyetleri teatr (saxna) óneriniń ózgeshelikleri menen belgilenedi.

Dramalıq shıǵarmalardı, kóbinese, pyesa dep te júritedi (francuz tilindegi piese

– pútin, tutas degen sózden alınǵan).

Solay etip, pyesa yamasa dramalıq shıǵarma saxna jaǵdaylarına mólsherlenedi, anıǵıraq aytsaq, pyesanı saxnada oynaw, kórsetiw shártleri dramaturg tárepinen esapqa alınıwı tiyis. Egerde jazıwshı teatr tábiyatın bilmese, saxna sharayatlarınan xabarsız bolsa, ol itibarlı dramalıq shıǵarma jaza almaydı hám dramaturg bola almaydı. Demek, dramaturg pyesanı saxna ushın, onı saxnada

29

kórsetiw ushın jazadı, olay bolsa saxnadaǵı kórsetiwdiń waqıt muǵdarın esapqa alıwı tiyis. Eń úlken degen dramalıq shıǵarmalar eki yarım yaki úsh saat dawamında kórsetiledi. Dramaturg usı mólsherden kelip shıǵıp, pyesanıń kólemin shekleydi. Shıǵarmanı saxnalıq waqıtqa mólsherlep jazıw dramaturgiyanıń basqa ádebiy túrlerden baslı ózgeshelikleriniń biri bolıp tabıladı.

Drama sóziniń ózi háreket, qıymıl degendi ańlatadı dep joqarıda aytqan yedik. Olay bolsa, dramaturg óz shıǵarmasında personajlardı qıymıl-qozǵalıs, is-háreket jaǵdaylarında kórsetiwi kerek, basqasha aytqanda, dramada personajlardıń obrazları olardıń qıymıl-háreketleri menen ashıladı. Dramalıq obrazlar tamashagóydiń pyesanı saxnada kórip qabıllawı ushın jaratıladı.

Dramalıq obraz jaratıw ushın personajlardı qıymıl-háreketlerine say sóyletiw kerek boladı. Sonlıqtan, dramalıq shıǵarmalarda personajlardıń dialogları (júzbejúz sóylesiwleri, sáwbetleri) hám monologları áhmiyetli orın tutadı.

Dialoglar arqalı personajlardıń is-háreketleriniń mánisi ashıladı. Dramalıq shıǵarmalarda dialoglar jaǵdaylardı shiyelenistiriwge, yaǵnıy dramalıq halatlardı kúsheytiwge, personajlardıń xarakterlerin ashıwǵa járdem beretuǵın tiykarǵı qurallardan bolıp esaplanadı. Dramada monologlardıń óz xızmeti bar. Monolog járdeminde personajdıń ishki dúnyası, ruwxiy halatı, tolǵanısları beriledi, nátiyjede monolog xarakterlerdiń hár tárepleme ashılıwına járdem beredi. Epikalıq shıǵarmadaǵı monologlar oqıwǵa mólsherlengen bolsa, dramalıq shıǵarmadaǵı monologlar aktyordıń dawıslap aytıwına shaqlanadı. Dramalıq shıǵarmalarda monologlar saxnada kórsetiw múmkin bolmaǵan ruwxiy halatlardı sáwlelendiredi.

Dramanıń jáne bir ózgesheligi sonda, pyesanıń jazılıwı, hátteki, onıń baspada járiyalanıwı ele istiń yarımı bolıp esaplanadı. Pyesadaǵı kórkem til menen jaratılǵan obrazlar endigi jaǵinda saxnada oyın menen kórsetilse ǵana toliq obraz dárejesine kóteriledi. Demek, dramalıq shıǵarmalardıń ekinshi ómiri, basqasha aytqanda, haqıyqıy ómiri saxnada dawam etedi.

Egerde epikalıq yamasa lirikalıq shıǵarmalardaǵı obrazlardı kitap oqıwshı óziniń abstrakt oylaw qábileti menen kóz aldına elesletetuǵın bolsa, dramalıq obrazlar teatr saxnasında artistlerdiń rollerde oynawı arqalı tikkeley kóz benen kórip qabıllawǵa mólsherlenedi. Dramalıq shıǵarmalardıń basqa ádebiy túrlerden baslı ayırmashılıǵı da usında dep biliw kerek.

Dramada kóp qollanılatuǵın kórkem ámellerdiń biri – bul ekspoziciya. Bul

ámel epikada da qollanıladı. Biraq dramada onıń paydalanılıwı kútá zárúrli.

Ekspoziciya latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan. Ekspoziciya shıǵarma syujetiniń quram bólegi bolıp, onda waqıyalar bolıp ótetuǵın orınlar, shárt-sharayatlar avtor tili menen súwretlenedi, shıǵarmaǵa qatnasatuǵın personajlar menen tanıstıradı. Ekspoziciya syujetke anıqlıq kirgiziwshi, avtor ideyaların túsiniwge járdem beriwshi ámel bolıp xızmet etedi.

Epos penen lirika sıyaqlı drama da bir neshe janrlıq túrlerge bólinedi.

Olardıń hár biri ózine tán janrlıq qásiyetlerge iye. Mısalı, tragediyanı alsaq, onıń basqa janrlardan ózgeshe qásiyetleri bar. Tragediyadaǵı bas qaharman ózin qorshaǵan jámiyette, óziniń jekke táǵdirinde adam jeńip bolmas konfliktler menen

30