Ádebiyattanıw (lekciya)

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

JÁRIMBETOV QURBANBAY QUDAYNAZAROVICH, SAGIDULLAEVA JÁMIYLA NURÍLLAEVNA

ÁDEBIYATTANÍW TEORIYaSÍ

5120100 – “Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası)” bakalavriat baǵdarı studentleri ushın

NÓKIS-2018

1-tema: KIRISIW. ÁDEBIYATTANÍWǴA KIRISIW PÁNINIŃ

MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ. KÓRKEM ÁDEBIYATTÍŃ

QÁSIYETLERI HÁM PRINCIPLERI

Jobası:

1.Ádebiyattanıw ilimi tuwralı ulıwma túsinik.

2.Ádebiyattanıw – filologiya iliminiń bir tarawı.

3.Kórkem ádebiyat hám ádebiyattanıw ilimi.

4.Ádebiyattanıw tarawları: a) ádebiy sın (kritika), b) ádebiyat tariyxı, s) ádebiyat teoriyası, g) tekstologiya, d) bibliografiya, e) paleografiya.

Tayanısh sózler: filologiya, kórkem ádebiyat, ádebiyattanıw, ádebiy kritika,

ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, tekstologiya, bibliografiya, paleografiya.

Sırtqı dúnyanı úyreniw kóp ilimlerdiń járdeminde iske asırıladı. Olar, tiykarınan, eki toparǵa bólinedi: tábiyattı úyrenetuǵın ilimler – bular biologiya, fizika, geografiya, ximiya t.b. hám adamnıń ruwxiy dúnyasın, ruwxiy xızmetin úyrenetuǵın ilimler – bular tariyx, filosofiya, kórkem óner ilimleri

(iskusstvoznaniya), ekonomika, sociologiya, psixologiya, filologiya. Bulardı, kóbinese, gumanitar ilimler dep ataydı.

Filologiya – adamnıń ruwxiy xızmetin úyrenetuǵın ilimlerdiń biri. Filologiya termini áyyemgi grek tilindegi fileo – jaqsı kóriw, logos – sóz degen sózlerden kelip shıǵıp, sózge ıqlas degen mánisti ańlatadı. Filologiya ilimi ayırım-ayırım, biraq bir-biri menen tıǵız baylanıslı eki tarawdan turadı. Birinshisi – lingvistika, yaǵnıy til bilimi. Ol eski latın tilindegi lingua degen sózden kelip shıǵıp, «til» degen mánisti ańlatadı. Lingvistika tildiń qubılısların hám ózgesheliklerin úyrenedi, dúnya xalıqlarınıń erte zamanlarda sóylegen, jazǵan yamasa házirgi zamanda sóylep atırǵan, jazıp atırǵan tilleriniń rawajlanıw zańlılıqların úyrenedi.

Filologiyanıń ekinshi tarawı – kórkem ádebiyat haqqındaǵı ilim. Onı ádebiyattanıw ilimi dep ataydı.

Ádebiyattanıw ilimi úlken úsh tarawdan turadı. Olardıń hár biriniń úyrenetuǵın nıshanası (obyekti), zatı, maqseti hám wazıypaları bar. Bular – ádebiyat sını (kritikası), ádebiyat tariyxı hám ádebiyat teoriyası. Solay etip, ádebiyattanıw kórkem ádebiyattıń zańlılıqların, qásiyetlerin, rawajlanıw tariyxın, sonday-aq házirgi ádebiy processti úyrenedi.

Al, kórkem ádebiyat degenniń ózi ne? Kórkem ádebiyat – kórkem ónerdiń bir túri. Kórkem óner bolsa, adamnıń ruwxiy talapların qanaatlandıratuǵın ruwxiy xızmettiń bir túri. Kórkem ónerdiń túrleri: súwretshilik (jivopis), músinshilik (skulptura), arxitektura, teatr, xoreografiya, muzıka, kórkem ádebiyat.

Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń bir túri sıpatında adamnıń ruwxiy mútájlikleriniń biri bolǵan kórkem-estetikalıq talaplardı qanaatlandıradı. Adam sana-sezimge iye bolǵanlıqtan, tek ǵana materiallıq talaplardı (awqat, kiyimkenshek, turaq jay h.t.b.) qanaatlandırıp qoymastan, ruwxiy talaplardı da (kórkem sózge, kórkem oyınlarǵa, ilim-bilimge h.t.b. bolǵan talaplardı) qanaatlandıradı. Ádebiyattanıwdıń úyrenetuǵın obyekti kórkem ádebiyat bolıp esaplanadı. Kórkem

2

ádebiyat ruwxiy talaplardıń biri sıpatında qáliplesedi. Ol uzaq evolyuciyalıq rawajlanıw jolların basıp ótedi, ósedi, bayıp baradı, ideyalıq, kórkemlik jaqtan jetilisedi. Sonlıqtan, kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, rawajlanıw jolların, zańlılıqların, ideyalıq-kórkemlik dárejesin izertleytuǵın arnawlı ilim talap etiledi. Bunday ilimdi joqarıda aytqanımızday, ádebiyattanıw dep ataydı. Ádebiyattı izertlewdiń barısında kórkem ádebiyattı úyrenetuǵın ádebiy sın (ádebiy kritika), ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası degen tarawlar qáliplesedi hám olar úshewi tutas bir ilimdi – ádebiyattanıw ilimin quraydı.

Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları antik Greciya alımları Platon, Aristotel hám orta ásir islam civilizaciyası dáwiriniń alımları Abu Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı h.t.b. tárepinen islengen. Mısalı, Aristotel (b.e.sh. 384-322) “Poetika” degen kitap jazıp, onda sóz óneriniń tábiyatı, túrleri haqqında dáslepki ilimiy túsinikler beredi. Farabiy (870-950) usı “Poetika” kitabına túsinikler beretuǵın arnawlı miynet jazadı. Aliysher Nawayı (1441-1501) “Mezonul avzon” (“Ólshemler tárezisi”) kitabında qosıq ólshemleri tuwralı teoriyalıq túsinikler hám texnikalıq qaǵıydalar beredi. Biraq ádebiyattanıw óz aldına qánigelesken pán sıpatında XVIII ásirde Batıs Evropada qáliplesti. Ol kórkem adebiyattıń kúshli rawajlanıwı, tábiyat hám gumanitar ilimlerdiń túrlerge bólinip qánigelesiwi nátiyjesinde ósip shıqtı. Ádebiyattanıwdıń qáliplesiwinde XVIII ásir nemic alımları Yogann Gerderdiń (1744-1803), Fridrix Gegeldiń (17701832), francuz filosofı Deni Didronıń (1713-1784), rus ádebiyatshıları V.G.Belinskiydiń (1811-1848), N.G.Chernıshevskiydiń (1828-1889) xızmetleri ullı.

XIX ásirde ádebiyattanıw ilimi jáne de kúshli rawajlanıp, óziniń ishki tarawlarına bólinip ketedi. Mısalı, ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy sın, milliy ádebiyatlar, áyyemgi ádebiyat, klassikalıq ádebiyat, házirgi zaman ádebiyatı h.t.b. bolıp qánigelesedi.

Joqarıda ádebiyattanıw ilimi ádebiy sın, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası bolıp úsh tarawǵa bólinedi degen edik. Endi ádebiy sın degenimiz qanday túsinik? Onı, kóbinese, xalıqaralıq termin menen ádebiy kritika dep te ataydı. Ol áyyemgi grek tilindegi kritika – pikirlew, tallaw degen sózden kelip shıqqan. Ádebiy sın ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası sıyaqlı kórkem ádebiyattıń qásiyetlerin, tábiyatın úyrenedi, ayırım shıǵarmalardı tallaydı. Biraq ádebiy sın, tiykarınan, házirgi ádebiy processte házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha beredi, sın pikirler aytadı. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalar tuwralı jámiyettiń házirgi talaplarınan, ádebiy talǵamlarınan kelip shıǵıp baha beredi. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalardıń jámiyetlik mazmunın, áhmiyetin, kórkemligin ashıp beredi, olardıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin aytıp, kitap oqıwshılarǵa olar tuwralı túsinikler beredi, ádebiy shıǵarmalardı túsinip qabıllaw ushın jol-jobalar beredi. Solay etip, ádebiy sın kitap oqıwıshlardıń ádebiy-estetikalıq talǵamın (diydisin) jetilistiredi.

Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy sın XX ásirdiń 30-jıllarında júzege keledi.

3

Ádebiyat tariyxı – ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń milliy ádebiyatlarǵa bóliniw tariyxın úyrenedi. Ádebiyat tariyxı itibarlı jazıwshılardıń dóretiwshiligin, sonday-aq jámiyetshilikke keńnen málim bolǵan ayırım shıǵarmalardı óz aldına qarastıradı. Ádebiyat tariyxı sonıń menen birge ádebiy janrlardıń, obrazlardıń evolyuciyalıq rawajlanıwın baqlaydı. Ádebiyat tariyxı ilimi ádebiyat teoriyası, ádebiyat kritikası salaları menen tıǵız baylanıslı rawajlanadı, olardıń jetiskenliklerin izertlewdiń barısında keń paydalanadı. Ádebiyat tariyxı izertlenip otırǵan ádebiyattıń iyesi bolǵan xalıqtıń tariyxı menen tıǵız baylanısta úyreniliwi kerek.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı XX ásirdiń 30-jıllarınan baslap ilimiy jaqtan izertlene basladı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın izertlewshilerden N.Dáwqaraevtı, Q.Ayımbetovtı, İ.Saǵıytovtı, M.Nurmuhammedovtı, S.Axmetovtı, Q.Maqsetovtı, K.Mámbetovtı, S.Bahadırovanı atap ótiwge boladı.

Ádebiyat teoriyası – kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı nızamların, ádebiy janrlardıń, syujetlerdiń kórkemlik tábiyatın, kórkem shıǵarmanıń mazmunı menen formasınıń sáykesligi máselesin úyrenedi.

Ádebiyat teoriyası kórkemlikke (poetikaǵa) baylanıslı bir qatar máselelerdi, atap aytqanda, kórkem shıǵarma dóretiwdiń usılların hám shártlerin, kórkem metod penen uslubtıń (stildiń) ulıwma nızamların qaraydı. Sonday-aq ádebiyat teoriyası kórkem shıǵarmanıń tili hám súwretlew quralları, qosıq qurılısı máselelerin úyrenedi. Ádebiyat teoriyası ózine tiyisli barlıq máselelerdi qaraǵanda ádebiyat kritikası menen ádebiyat tariyxı erisken jetiskenliklerdi keń paydalanadı, olarǵa súyenedi.

Sonıń menen birge kórkem ádebiyattı úyreniwdiń barısında ádebiyattanıw ilimi járdemshi ilimlerdi de paydalanadı. Olar – tekstologiya, bibliografiya, paleografiya ilimleri.

Tekstologiya eski latın tilindegi tekstum – baylanısıw, birlesiw hám logos- sóz degennen kelip shıǵıp, folklor yamasa jazba ádebiyat shıǵarmasın qayta jazıp yamasa qayta basıp, onıń tiykarǵı túp nusqasın tiklew mánisin bildiredi.

Sebebi, bir dáwirlerde payda bolǵan shıǵarmalar waqıttıń ótiwi menen túrli kátiblerdiń qayta kóshiriwi barısında túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı ózgerislerge ushırawı múmkin. Qaraqalpaq xalqınıń ullı klassik shayırı Berdaq “Shayırlar qálem alǵalı, Xatqa tuwrı salǵan emes” dep jazǵanda usı jaǵdaylardı da kózde tutqan bolsa kerek. Tekstologiya ilimi jazıwshılardıń yamasa folklorlıq shıǵarmalardıń bir neshe jazba nusqaların, variantların salıstıra otırıp, olardıń túp nusqasın yamasa tiykarǵı mazmunın tikleydi, baspaǵa tayarlanıwın támiyinleydi, shıǵarmanıń jazılıw tariyxın, túp nusqasın anıqlawǵa járdem beredi. Tekstologiya ádebiyattanıw iliminiń bir bólegi esaplanadı. Tekstologiya ilimi menen shuǵıllanatuǵın alımdı tekstolog dep ataydı.

Bibliografiya – eski grek tilindegi biblio – kitap hám grapho – jazaman degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti

4

bildiredi. Bibliografiyanıń tiykarǵı maqseti kórkem ádebiyat shıǵarmaların yamasa ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar hám olardıń avtorları, basılǵan ornı, jılı, qısqasha mazmunı tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde Q.Bayniyazov kórkem ádebiyat shıǵarmalarınıń, S.Axmetov qaraqalpaq ádebiyatshı alımları menen kritikleriniń hám olardıń miynetleriniń bibliografiyasın dúzip shıqtı.

Paleografiya áyyemgi grek tilindegi palaros – eski, áyyemgi hám grapho degen sózlerden kelip shıqqan. Paleografiya áyyemgi jazba esteliklerdi, olardıń jazılıw usılların, sırların, imlasın, materialların (qaǵaz, teri, tas hám t.b.), jazılǵan waqtın, ornın anıqlaytuǵın ilim. Paleografiya filologiya iliminiń bir tarawı bolıp qáliplesken, ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.

Ádebiyattanıw ilimi kórkem ádebiyattıń tariyxın, poetikasın, metodologiyasın úyreniw ushın filosofiya hám tariyx ilimleri menen de tıǵız baylanısadı. Sebebi, kórkem ádebiyattıń ózi, onıń bir kórinisi bolǵan milliy ádebiyat belgili bir tariyxıy sharayatlarda dóreydi, rawajlanadı. Al, ayırım filosofiyalıq ideyalar kórkem ádebiyatta kórkem obrazlar arqalı sáwleleniwi múmkin. Mısalı, ullı klassik shayırlar Omar Hayyam, Alisher Nawayı, Maqtımqulı, Ájiniyaz, Berdaqlar quda hám insan, jámiyet hám adam, ómir hám ólim sıyaqlı ózleriniń tereń filosofiyalıq ideyaların kórkem shıǵarmalarda bergen.

Kórkem ádebiyat ta kórkem ónerdiń bir túri bolıp esaplanadı hám óziniń ayrıqsha qásiyetlerine iye boladı. “Ádebiyat” ataması arab tilindegi “adab” sózinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha “jaqsı minez-qulq” degendi ańlatadı. Sonıń menen birge “ádebiyat” ataması rus tilinde hám bir qatar Evropa tillerinde “literature” degen atama menen júritiledi. Ol latın tilindegi litera – hárip sózine, tura qaraqalpaq tilindegi lıq, lik suffikslerine sáykes kelip, orta ásirlerde tasqa basıw (litos-tas), kitap baspası, baspasóz degendi ańlatqan. Soń XVIII-XIX ásirlerde Evropada hám Rossiyada literatura ulıwma ádebiyat yamasa “kórkem ádebiyat” túsinigin ańlata baslaǵan, oǵan deyin kórkem ádebiyat túsinigin poeziya degen atama menen júrgizgen.

Orta ásir musılman Shıǵısı ellerinde de ilimiy, tariyxıy, didaktikalıq hám kórkem shıǵarmalardıń hámmesin jıynaqlap ádebiyat termini menen ataw dástúri kórinbeydi. Ol dáwirlerde poeziyalıq shıǵarmalardı nazm, sheyr dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı nasr (dizilmegen, shashpa sóz degendi ańlatadı) dep júritken. Erte dáwirdegi qaraqalpaq kórkem sóz ónerinde poeziyalıq shıǵarmalardı jır dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı qara sóz yamasa nasır dep ataǵan. Kórkem shıǵarmalardıń barlıq túrlerin, janrların ańlatatuǵın kórkem ádebiyat termini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında XX ásirdiń baslarında qollanıla baslaǵan1.

1 Ádebiyat hám ádebiyattanıw terminleri haqqında keńirek maǵlıwmatlardı qarańız: Бобоев T.

Aдaбиётшунослик асослари. Tошкент, «Ўзбекистон», 2002, 6-10 бб.

5

Ádebiyat degen atama keń mániske iye boladı. Ulıwma xatqa túsirilgen hám jámiyetlik mazmunǵa iye shıǵarmalardı ádebiyat degen termin menen júritedi.

İlim-izertlew tarawına tiyisli miynetlerdi ilimiy ádebiyat, huqıq, nızamǵa tiyisli miynetlerdi yuridikalıq ádebiyat, medicina tarawına tiyisli miynetlerdi medicinalıq ádebiyat dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı jıynaqlı bir termin menen kórkem ádebiyat dep júritedi. Kórkem ádebiyattı, kóbinese qısqasha ǵana ádebiyat dep te ataydı.

Kórkem ádebiyat – jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik turmıstı, insanniń ruwxiy keshirmelerin obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri. Haqıyqatında da, kórkem ádebiyat - sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan, oǵan túrli estetikalıq sezimlerdi sińirip jan beredi, adam xarakterin, onıń ishki dúnyasın ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı. Ol tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám olar tuwralı durıs túsiniklerdi kórkem obrazlar menen beredi. Sonıń ushın da, kórkem ádebiyattıń sociallıq, turmıslıq áhmiyeti úlken, ol adamdı tárbiyalaw xızmetin de atqaradı.

Kórkem ádebiyat XIX ásirde jasaǵan ullı rus sınshısı V.Belinskiydiń kórsetkenindey kórkem ónerdiń (sániyattıń) basqa da túrlerinen óziniń jetekshilik qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. Shınında da, sóz óneri kórkem ónerdiń basqa tarawlarına salıstırǵanda joqarı orında turadı. V.Belinskiydiń 1841-jılı jazılǵan “Poeziyanıń túrlerge bóliniwi” degen belgili maqalasında táriplewi boyınsha “Poeziya” (demek, kórkem ádebiyat) - kórkem ónerdiń eń joqarı túri. Kórkem ónerdiń basqa túrleri obraz jaratıwda paydalanatuǵın materiallardıń jaǵdayına qaray anaw ya mınaw dárejede sheklengen boladı… mısalı, skulptura (músinshilik) adam denesi formasınıń sulıwlıǵın beredi, adam kelbetin súwretlew arqalı onıń oy-pikirin, deneniń bir máwrittegi kórinisin, jaǵdayın bere aladı.

Súwretshilik óneri de (jivopis) adamnıń ishki dúnyasın bere aladı, biraq ol da adam yamasa tábiyat kórinisiniń bir momentin ǵana kórsetiw menen sheklenedi. Muzıka, kóbinese, adamnıń jan terbelislerin beredi, biraq muzıkanıń bergen ideyaların seslerden ajıratıw múmkin emes, al sesler bolsa jan sezimlerdi oyatqanı menen aqıl-oyǵa anıq hesh nárse ayta almaydı. Al poeziya (kórkem ádebiyat) adamnıń erkin tili menen jaratıladı. Poeziya – bul hawaz, bul súwret, bul anıq aytılǵan aqıloy. Sonlıqtan da, poeziya basqa barlıq ónerlerdiń elementlerin ózine qamtıydı”1. Rasında da, sóz óneri basqa ónerlerdiń shıǵarmalarınıń jaratılıwında da jedel qatnasadı. Mısalı, pyesa saxnalastırılıwı ushın, eń dáslep, onıń ádebiy nusqası – dramalıq shıǵarma jarıqqa shıǵıwı kerek, kino film ekranlastırılıwı ushın onıń aldı menen scenariyi (ádebiy teksti) jazıladı yamasa nama (muzıka) jazılıwı ushın oǵan qosıq teksti tayar bolıwı shárt. Álbette, geyde kórkem ónerdiń basqa tarawları (muzıka, kino taǵı basqalar) ádebiy shıǵarmalardıń jazılıwına sebep bolıwı múmkin. Biraq kópshilik orınlarda kórkem sóz óneri kórkem ónerdiń ulıwma rawajlanıwına ayrıqsha sebepshi bolıp otıradı. Máselen, súwretshi jaqsı kórkem

1 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ.

6

shıǵarmanı oqıp, onıń syujetinen yamasa ideyalıq mazmunınan ilhamlanıp ájayıp kartina dóretiwi múmkin, al kompozitor ájayıp simfoniya yamasa balet muzıkasın jazıwı múmkin. Solay etip, kórkem ádebiyat – qorshap turǵan ortalıqtı, turmıstı, jámiyetti, adamdı, onıń ishki dúnyasın, ruwxiy tolǵanısların kórkem obrazlar arqalı sáwlelendiretuǵın kórkem ónerdiń bir túri.

Kórkem ádebiyat rawajlanıwdıń uzaq tariyxıy jolların basıp ótken.

Adamzat oylawınıń, sonıń ishinde kórkem oylawınıń dáslepki basqıshı mifologiyada kórinedi. Mifologiya negizi «mif» sózinen jasalǵan atama. «Mif» grek sózi bolıp, onıń mánisi «sóz, áńgime» degendi bildiredi, ádebiyatta áyyem zamanlarda bolǵan yamasa bolmaǵan waqıyalar tuwralı jeterli dálili joq qıyalıy áńgimeler degen mazmunda qollanıladı. Júdá erte zamandaǵı adamlardıń pútkil álem, barlıqtıń, tábiyat qubılıslarınıń mánisin, payda bolıw sebeplerin túsinbegenliginiń nátiyjesinde sol qubılıslar háqqında ápsanalıq, legenda túrindegi batırlar, qudaylar tuwralı ózleriniń isenimin hám qıyalların bayan etken túsinikleri, kózqarasları miflerde berilgen. Bunday kózqaraslar, dúnyatanıwları ápsana, legenda, ańız hám áńgimeler túrinde uzaq waqıtlar adamlardıń yadında, ańında jasap kelgen. Sonıń ushın da, áyyemgi adamnıń dúnyatanıwı, kórkem oylawı tuwrıdan-tuwrı mifler menen baylanıslı. Hár qanday miftiń tiykarında konkret nárseler jatadı, biraq bul nárselerdiń atqaratuǵın funkciyası reallıqqa iye emes. Máselen, ushar at. Bul mifologiyalıq obrazda eki real predmet bar. Bular at penen qanat. Biraq bul eki real nárseniń birigip bir funkciyanı atqarıwı mifti júzege keltiredi. Qısqası, áyyemgi adamnıń álem, tábiyat qubılısları tuwralı túsinikleri, olardıń ańındaǵı fantaziyalar mifti payda etedi.

Kórkem sóz óneriniń keyingi basqıshı – xalıq awızeki ádebiyatı, yaǵnıy folklor. Jazıwdıń ele payda bolmaǵan dáwirinde kórkem shıǵarmalar awızeki dóretilgen hám atqarıwshılıq yamasa awızeki kórkem bayanlaw jolı menen tarqalǵan. Sonlıqtan, folklorlıq shıǵarmalar hár dáwirdiń talaplarına muwapıq ózgerip baradı. Usı jaǵdaylardı esapqa alıp, folklorlıq shıǵarmalardı ilimde jámáátlik (kollektivlik) dóretpeler dep ataydı.

Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dóreydi. Olar basqa avtorlar tárepinen ózgertilmeydi. Rawajlanǵan ádebiyatta hár bir itibarlı jazıwshınıń jeke (individual) stili boladı.

Folklorlıq shıǵarmalarda obraz jasaw ápiwayı usıl menen iske asırıladı. Jazba ádebiyatta obraz jasaw biraz quramalasadı. Kórkem obrazǵa avtordıń jeke kózqarasları, jekke poziciyası sińdiriledi. Realistlik ádebiyatta, kóbinese, personajlardıń obrazları olardıń jekke xarakterleri arqalı jaratıladı. Shıǵarmalarda hár bir personajdıń basqalardı qaytalamaytuǵın jekke minez-qulqın, is-háreketlerin, ishki keshirmelerin, sóylew ózgesheligin, sırtqı portretin beriw arqalı xarakter jaratıladı. Usı xarakter personajdıń obrazın isenimli, kórkem etip kórsetedi. Xarakter jaratıw – bul jańa dáwir realistlik ádebiyatınıń jemisi.

Kórkem ádebiyattıń basqa kórkem ónerlerden baslı ayırmashılıqlarınıń biri – ol kórkem obrazdı til (sóz) arqalı jasaydı. Músinshi (skulptor) kórkem obraz jaratıwdıń materialı retinde tas, gips, mármer, bronza usaǵan materiallardı

7

paydalanadı, súwretshi boyaw menen qıl qálemdi, kompozitor muzıka jaratıw ushın ne túrli seslerdi paydalanadı. Al, jazıwshı (shayır) obraz jaratıw ushın sózlerdi paydalanadı. Ol shıǵarmalarda waqıyanı sóz benen kórkemlep súwretleydi yamasa sóz benen ishki sezimlerdi, ruwxiy keshirmelerdi beredi. Demek, kórkem shıǵarma dóretiwdiń baslı shártleriniń biri – bul kórkem tildi tolıq meńgeriw, onı kórkem obraz jaratıw ushın sheberlik penen paydalana biliw.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Filologiya qanday ilim hám ol qanday tarawlardan turadı?

2.Ádebiyattanıw iliminiń izertlew obyekti?

3.Ádebiyattanıw qanday tarawlardan turadı?

4.Ádebiy sın degen ne?

5.Ádebiyat tariyxı degen ne?

6.Ádebiyat teoriyası degen ne?

7.Ádebiyattanıwǵa járdemshi ilimler qaysı?

8.Bibliografiya ilimi neni úrenedi?

9.Tekstologiya ilimi neni úyrenedi?

10.Paleografiya ilimi neni úyrenedi?

11.Kórkem ádebiyat termini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxiy turmısında qashan qollanıla baslaǵan?

12.Kórkem ádebiyattıń baslı wazıypası neden ibarat?

13.Kórkem ádebiyattıń baslı qásiyеtleri?

14.Kórkem ádebiyattıń basıp ótken tariyxıy jolı haqqında túsinik beriń.

2-tema. KÓRKEM SHÍǴARMANÍŃ MAZMUNÍ HÁM FORMASÍ

Jobası:

1.Kórkem shıǵarmanıń mazmunı haqqında túsinikler. Tema, problema, ideya.

2.Kórkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik.

3.Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri, janrlıq formalar, syujetler, kompoziciya, kórkem til.

Tayanısh sózler: mazmun, tema, problema, ideya; forma, janrlıq formalar, syujet, kompoziciya, kórkem til.

Tábiyatta, jámiyette, turmısta hár bir zattıń, qubılıstıń kórinislerdiń, waqıyalardıń mazmunı hám forması boladı. Olar bir-biri menen tıǵız baylanıslı, bir-birin tolıqtırıp turadı. Kórkem ádebiyatta da mazmun hám forma birligi saqlanadı. Biraq mazmun jetekshi orında turadı. Basqasha aytqanda, kórkem shıǵarmada qanday da bir waqıyanı yamasa adamdı mázi súwretlep qoymaydı. Olar tuwralı qurǵaq maǵlıwmatlar beriw menen sheklenbeydi. Qanday da bir ideya hám mazmundı solar arqalı aytadı. Súwretlenip atırǵan syujet arqalı, adamlardıń obrazları arqalı jazıwshı óziniń sırtqı dúnyaǵa, jámiyetke, turmısqa bolǵan qatnasın, kózqarasın bildiredi, yaǵnıy shıǵarmanı ideyalar menen, mazmun menen toltıradı. Biraq hár qanday jaqsı ideya ózinen ózi mazmun dárejesine kóterile almaydı. Ol kórkem forma menen beriledi. Shıǵarmada forma (kórkemlik) tómen

8

bolsa eń jaqsı, eń tereń mazmun tiyisli dárejede berilmey qaladı. Jazıwshınıń aytajaq oy-pikiri, ideyası qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatlar dárejesinde qalıp qoyadı. Basqasha aytqanda, shıǵarmada kórkem obraz jasalmay qaladı.

Kórkem shıǵarmada jazıwshı jámiyetlik turmıstaǵı, adam táǵdirindegi qanday da bir máselelerdi, problemalardı kóteredi. Usı problemalardı qozǵaw arqalı óziniń aytajaq oy-pikirin, basqasha aytqanda, ideyasın beredi. Sonday-aq jazıwshı kórkem shıǵarmanı dóretiwdiń barısında belgili bir kózqaraslardı, principlerdi basshılıqqa aladı. Olardı ózi jaratqan obrazlarǵa sińdiredi. Demek, kórkem shıǵarmanıń mazmunı temadan, problemadan hám ideyadan turadı eken. Tema – bul kórkem shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı, syujetlik materialları. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Maman biy ápsanası” romanınıń teması – XVIII ásirdegi qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısı, sociallıq hám tariyxıy jaǵdayları.

Problema (másele) – bul jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik, tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler. Problema − bul hár bir dáwir ádebiyatınıń yamasa jekke shıǵarmanıń tariyxıy, sociallıq jaǵdaylardan kelip shıǵıp kóteretuǵın áhmiyetli máselesi.

Ideya – kórkem shıǵarmada avtordıń ózi súwretlep atırǵan waqıyalarǵa, adamlarǵa bolǵan kózqarasları, olarǵa bergen bahaları, basqasha aytqanda, ideya − shıǵarmada kóterilgen máselelerdiń, jaratılǵan obrazlardıń, xarakterlerdiń, súwretlengen waqıyalardıń nátiyjelerinen kelip shıǵatuǵın juwmaqlar, obrazlı oypikirler. Mısalı, “Maman biy ápsanası” romanında jazıwshınıń ideyası XVIII

ásirdegi qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısın súwretlew arqalı olardıń xalıq sıpatında qáliplesiw, milliy ózligin saqlaw, dúnya xalıqları arasında teń jasaw, onıń millet sıpatında rawajlanıw hám milliy ǵárezsizlikke erisiw máseleleri bolıp yesaplanadı.

Egerde shıǵarmada jetilisken kórkem forma bolmasa (tartımlı syujet, kompoziciya, kórkem til h.t.b), jazıwshınıń aytajaq jaqsı oy-pikirleri, ideyaları qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatnama dárejesinde qalıp qoyadı. Bul jóninde Belinskiy bılay jazadı: “Qosıq − qanday ájayıp oy-pikirlerge tolı bola bersin, dáwirdiń qanday ótkir máselelerin kótere bersin, egerde ol poeziya menen (kórkem forma menen) suwǵarılmasa, onda bul qosıqta ájayıp oy-pikirler de, ótkir máseleler de bolıwı múmkin emes, ondaǵı táwir degen nárselerdiń barlıǵı, iske aspaytuǵın jaqsı niyetlerden ǵana ibarat bolıp qaladı”. Demek, shıǵarmanıń mazmunın beriw ushın jazıwshınıń tek ǵana tereń oy-pikir hám ideyalardıń iyesi bolıp qalıwı jetkiliksiz, jazıwshı tereń oy-pikirdi kórkemlep beretuǵın, kórkem pikirley alatuǵın, yaǵnıy kórkem obraz jarata alatuǵın talantqa iye bolıwı tiyis. Olay bolmasa jazıwshı óz pikirin tuwra aytatuǵın jurnalist, publicist yamasa ilimpazdan ayırması bolmay qaladı. Solay etip, kórkem forma shıǵarmanıń problemasın, temasın, ideyalıq mazmunın sáwlelendiriw ushın, olardı oqıwshıǵa tartımlı etip jetkeriw ushın xızmet etedi. Olay bolsa kórkem shıǵarmada tereń mazmun menen kórkem forma birligi saqlanıwı shárt, usı eki shárttiń, yaǵnıy mazmun menen formanıń teń saqlanıwı ǵana haqıyqıy kórkem shıǵarmanı dóretedi. Belinskiy forma menen mazmun tuwralı bılay jazadı: “Forma mazmunnıń kórinisi

9

bolǵanlıqtan mazmun menen sonshelli dárejede ajıralmas baylanıslı, formanı mazmunnan ajıratıw, mazmundı joq etiw degen sóz hám kerisinshe, mazmundı formadan ajıratıw formanı joq etiw degen sóz”1.

Kórkem formanıń quram bólekleri mınalardan ibarat: syujet, yaǵnıy súwretlenetuǵın waqıyalar, kompoziciya, yaǵnıy shıǵarmanıń qurılısın túrlendiretuǵın, quramalastıratuǵın kórkem usıl, janrlar (jazıwshınıń ideyasın beriw obrazlardıń qanday janrda súwretlegenligine de baylanıslı). Kórkem formanıń eń áhmiyetli bólegi – bul kórkem til. Kórkem ádebiyatta til waqıyalardı, oy-pikirlerdi, ideyalardı tek ǵana qurǵaq bayanlaw quralı emes, al olardı oqıwshıǵa obrazlı túrde kórkemlep jetkeriw quralı.

I.Yusupov “Shógirme” qosıǵında qaraqalpaq xalqınıń uzaq ótmishine, tariyxına kóz jiberedi, onıń xalıqlıq kelbeti, táǵdiri, dúnya jámiyetshiliginde ornı tuwralı tereń oy-pikir júritedi. Bular shıǵarmanıń mazmunı bolıp esaplanadı. Biraq onda shayırdıń oy-pikiri qurǵaq bayanlanbaydı, al kórkemlep beriledi. Shayır kórkem formanıń elementi bolǵan simvolikalıq obrazdı tabıslı isletedi. Bul qosıqta shógirme qaraqalpaq xalqınıń simvollıq obrazı bolıp kórinedi. Shayırdıń baslı máqseti milliy bas kiyim shógirmeni súwretlew emes, al sol shógirme obrazı arqalı qaraqalpaq xalqınıń tariyxın, milliy xarakterin, onıń xalıqlıq táǵdirin beriw bolıp tabıladı.

Kúniń bar ma jazda kúye túspegen, Órde tursań ıǵıńnan jel espegen,

Óttiń talay telpek dirildespeden,

Tariyxlardı kórip ótken shógirme.

Qaraqalpaqlardıń ózligin, milliy ǵárezsizligin saqlaw ushın alıp barǵan gúresleri, olardıń tariyxındaǵı awır hám sınaqlı kúnler “telpek dirildespe” obrazına sheberlik penen jámlengen.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Kórkem shıǵarmanıń mazmunı degen ne?

2.Tema degen ne?

3.Problema degen ne?

4.Ideya degen ne?

5.Kórkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik beriń.

6.Kórkem shıǵarmanıń quram bólekleri tuwralı túsinik beriń.

7.Janrlıq formalarǵa neler kiredi?

8.Kórkem tildiń kórkem obraz jasawdaǵı xızmetin túsindiriń.

3-tema. KÓRKEM OBRAZ HÁM ONÍŃ TÚRLERI

Jobası:

1. Obraz haqqında ulıwma túsinik.

2. Obrazlardıń estetikalıq qásiyetleri boyınsha bóliniwi (qaharmanlıq obraz, tragediyalıq obraz, satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar h.t.b.).

1 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, 1948, ГИХЛ, стр. 38.

10