Muratbay Nızanov Tańlamalı shıǵarmaları

ǵıllıqtıń arası menen dárya boyına barıp qaytatuǵının da sezgenmen.

— Sińlim, seniń bul júrisiń uyat ǵoy, — dedim bir kúni. — wp-ánedey kúyewiń bar...

— Apa, sol «áp-ánedey» kúyew maǵan ubıjıq bolıp kóri- nedi-ǵo, — dedi ol. — Men onı jaqsı kórmesem. Úsh-tórt jigit bolıp soramay-soqpay meni bas salıp alıp qashıp ketti. Men dúzde júrgen túyetawıqtıń balası emespen-ǵo! izimnen barǵan jeńgelerime dátimdi shaǵınsam, qulaq aspadı, «usı jerde gúm bol, qaytıp barsań ákeń óltiredi» dep taslap ketti. Meniń hár bir túnim jılaw menen ótti. Kúyew bolmısh zańǵar maǵan bir awız jıllı sóz aytıwdı bilmedi. Kewlime jol tappadı, jabayılarsha deneme qol saldı. Júregimdi jaraladı. Ómir boyı súymegen adamıń menen bir dastıqqa bas qoyıwdıń qanshelli awır ekenin bilesiz be? wlbette, bilmeysiz! Bul siziń basıńızdan

keshpegen. Men bolsam, kúndiz ekew, túnde úshew bolıp jasap atırman. Siz kórgen jigit meniń jaslıqtan kewil bergen adamım. Onıń qushaǵında jan beriwge ırazıman!

Alla taala onıń tilegin qabıl etipti. Biraq, izinde jaman at qaldı.

Soń bir ráwiyat ayttı.

Bir eldiń patshasınıń toǵız hayalı bar eken. Ol bir kúni hámme hayalların sarháwiz boyına jıynaptı.

—Men sizlerdi ózim jaqsı kórgenim ushın juptıhalallıqqa aldım. Biraq, sizler meni jaqsı kóresiz be, kórmeysiz be, oyaǵın bilmeymen. Búgin sonı sınap kórmekshimen. Men házir háwizge bir alma ataman. Qaysısıńız meni jaqsı kórseńiz, sol almaǵa tırnaq batırmay alıp shıǵasız.

Patsha almanı suwǵa atıptı. Toǵız hayal teńine suwǵa boyların taslaptı. Háp zamatta patsha atqan almadan na- mıw-nıshan qalmaptı.

Lekin, eń keyninen suwdan shıqqan patshanıń kishkene hayalınıń qolında jarısı sarı, jarısı qızıl alma jal-

tırap turǵanmısh!

—Siz bunı qalay aman alıp shıqtıńız? — depti patsha.

—Bul kóz boyawshı! — dep shuwlasıptı hayallar. — Alma

qashshan taqanday untalıp ketti.

191

—Taqsır patshayım, kúndeslerim tuwrı aytıp tur, siz atqan almadan nárse qalmadı. Lekin, meniń kewlimde sizge ataǵan óz almam bar edi. Bul meniń sizge bolǵan muhabbatım edi, onı qay waq-bir waq ózińizge bildiriw ushın qoltıǵıma qısıp saqlap kelgenmen. Mine, endi máwriti keldi.

—Meniń háwizge alma atatuǵınımdı qaydan bildińiz?

—depti patsha.

—Ótken aqsham túsime ayan berdi. Bilesiz be, patshayım,

men alıp shıqqan almanıń bir jaǵı sarı, bir jaǵı qızıl. Sarısı bul saǵan kewlimdi qalay bildirerimdi bilmey shekken uwayımım, qızılı bolsa — kewlimdegi qızǵanısh. Men usınday jánnet jayda jasap atırsam da, segiz kúndesimnen sizdi qızǵanıw menen ishqıstalıqta kún keshirip atırman.

Patsha sol jerde segiz hayalın talaq etip, kishkene hayalı menen bir ómir jasap qalıptı.

Men ol hayaldı gúnalamayman. Eger erkek ózine ómirlik joldas tańlarda, hayaldı múlik sıpatında kórmegende bunday awhal júz bermes edi. Ol da adam, onıń da júregi bar, sezimi bar. Onı esapqa almadı ma, aqıbeti mine usınday shermendelikke alıp keledi.

Keywanı hayaldıń áńgimesi hámmege tásir etti. Qaytıp ol haqqında gáp-sóz etkendi qoydı. Bálkim, hár kelinshek ózlerin sol patshanıń kishkene hayalınıń ornında kórdi me, yaki sol segiz kúndestiń birimen dep esapladı ma, onı ishleri biledi. Bári bir bir-birine ot penen suwday

qarama-qarsı muhabbat penen qıyanet hámmeniń de kewlinde óz tásirin qaldırdı.

Sonda meniń kóz aldıma kishem keldi. Ájaǵamnıń sharwa jorasın sonsha kelip maqtaydı. «Sende kewli bar eken» deydi, al mennen «biykesh seniń kewliń bar ma onda» dep soramaydı. Ol meni usı keywanı hayal aytqanday, múlik sıyaqlı kórip otırǵan joq pa eken?

Qullası, men seniń basıńdı awırttım ya! Zıyanı joq. Kópten beri kórmegen soń aytajaq gáplerim ishime tıǵı-

lıp qalǵan eken. Ushırasqanda da bul quraqım sóylese almas edik. Seniń «tártipsiz qollarıń» meniń hám ózińniń tilińe náwbet bermes edi.

192

Meni keshe qaytadan rentgenge túsirdi.

— Ókpeń aq qaǵazday tap-taza. Seni dispanserlik esaptan shıǵaramız, endigi hápte úyińe qaytasań, — dedi doktor.

Usı xattı da sonnan keyin jazıwǵa qarar ettim.

Baǵana apam keldi. Oǵan qashan shıǵatuǵınımdı shamalap aytıp jiberdim.

Saǵan sońǵı aytatuǵın ótinishim sanatoriyaǵa kelme. Bári bir, sen kelemen degenshe men shıǵıp ketken bolaman. Aqırı, bul xat awıldıń pochtalonınıń «dorbasında» eki-úsh kún júrip qalatuǵının bilemen. Meniń menen diydarlasıwdı jáne bir jıl kútiwińe tuwra keledi. Oǵan deyin on bes-jigirma kúnnen xat jazıp turaman. Saǵınsań, aqshamları aytqan qosıqlarımdı esle. Sabırsızlıq etip

awılǵa izlep barıp júrme. Eki márte qátelesiw jigit adamǵa namıs boladı. Saǵan sabır, taqat tilep Nigar.

15-iþLü, 1979-jıL.

Bul xat meni birotala eseńkiretip tasladı. Kewlimdi túsiniksiz bir sezim biylep aldı. Quwanısh pa, uwayım ba

— bilmeymen. «Saǵınsań, aqshamları aytqan qosıqlarımdı esle...», «Sanatoriyaǵa kelme. Sabırsızlıq etip awılǵa barıp júrme».

Yaq, baraman! Awılıńa emes, sanatoriyaǵa baraman! Shıǵıp ketseń de baraman! izińdi kórip qalıw ushın baraman! Qáyerdeligińdi bilip turıp tınısh jata almayman!

... Sanatoriyanıń aldındaǵı qoyıw terekzarlıq uzaqtan kózge túser eken. Kók japıraqlı orısı terekler menen qara aǵashlar orısiyat eliniń qoyıw sayamanlı toǵaylarına megzeydi. Sayamannıń hár jerine shoyın temirge qatar reykalardan qaǵılǵan awır skameykalar qoyılǵan. Olardıń birinde tórt-bes hayal-qız, taǵı birewlerinde bes-altı er adamlar ózlerinshe áńgime-gúrriń qurıp otırar edi.

Sayamanlıqqa jaqınlawım menen hayal-qızlar otırǵan skameykadan bir qız túrgelip maǵan qaray qádem tasladı. Ol Nigar edi! Ústindegi qırmızı túsli kóylegi, basındaǵı

bir tartım juqa oramalı qáddi-qáwmetine sonday jarasım-

lı edi. Qánekey, hámme meniń kózim menen kórse. Eger men

xudojnik bolsam «bir zaman qıymıldamay tura tur: súwretińdi sızıp alayın» degen bolar edim. Aq quba júzli, tebendey shanshılǵan kirpikleri, kaman kibi iyilgen qasları... bári-bári maǵan ótkendegi úlbiregen uwızday jas Nigar emes, tolısıp, jeńgesi táriyiplegendey aq kórpeshtiń nanınday porsıldaǵan, súykimli bir periyzatqa aylan-

ǵan edi. Ol óziniń izinen kózleri menen gúzetip qalǵan hayallarǵa itibar bermedi.

— Xat barıw menen beri qaray shaba berdiń be? — dedi naz benen kúlip.

—Shabıw degen ne — ushıp keldim!

—Qonǵanıńdı kórmedim-ǵo!

—Dárwazańnıń aldına kelip qondım.

Júzlerimiz gúl-gúl jaynap quwanısh penen kóristik.

— Ana jerde besedka bar, júriń, — dedi ol terekzarlıqtıń ortasına qaray jol baslap. Besedka bizler ushın ajıratılǵanday, hesh kimsesiz edi.

— Shıǵıp ketkenimde qáyter ediń?

Nigarda burınǵıday uyalshaqlıq joq, ol maǵan sóz arasında kúlimlep názer taslaydı. Mıyıq tartıwı qanday súykimli deyseń! Burınları ol usı qılıqların jasırıp,

kúlse názerin tómen alıp yamasa qolları menen júzin kólegeylep, meni bul gózzallıqtan mahrum qılıp, beter intıqtırar edi. Aradan ótken sál kem bir jıl onı táwir-

aq eseyttiripti. Ol óziniń boy jetken qız bolǵanın tolıq ańlaptı.

—Onda men jáne awılıńa jetip barǵan bolar edim,

—dedim názik sawsaqların qısımlap.

—Jinli bolıpsań! Endi barsań markor ketpen jeyseń-

ǵo!

—Meyli, jey beremen! Ushırǵan qusım qolıma qonǵansha

hesh nárseden tayınbayman!

—Qashan ushırıp edińiz, qusıńızdı?

—Eki márte ushırıp alǵanman, birinshi márte emlew-

xana sırtındaǵı qaraman aǵashlar basınan, ekinshi márte

«Bozjap» boyınan.

Ol sıńq-sıńq kúldi. Usı ret burınǵısınday názerin páske qaratıp, barmaqları menen láblerin jasırdı. Bunısı jáne de súykimlirek kórindi maǵan.

194

—Nigar, keteyik? — dedim men.

—Qayaqqa?

—Alıs-alıslarǵa... Qulaq esitip, kózge kórinbeytuǵın jaqlarǵa...

—Músápir anańdı umıtıp ketejaqsań ba?

—Aylanıp kelemiz. Seniń ájaǵańnıń ashıwı basıl-

ǵanda aspannan túsken qumırı quslarday birden payda bolamız.

—Qumırı quslar uzaqqa ushpaydı.

Men gápten utıldım.

—Bolmasa, tuwrı biziń awılǵa...

—Bári bir, eki-úsh jıl kútiwge tuwra keledi.

—Nege? Ne ushın? Men seni kórmegenime segiz ay boldı.

Bileseń be, bul ayralıqtı qanday qıyınshılıq penen

ótkerdim?!

—Bilemen. Sonıń ushın da xat jazdım ǵoy.

—Onda keteyik. Apam hár kúni toyǵa dep jıynap qoy-

ǵan shúberek-sharshısın qayta taqlap kóredi, sóytip atırıp

«ólimligime buyırmasa bolar edi-aw» dep gúrsinedi. Anam hár gúrsingen sayın jerge bir qarıs kirgendey bolaman.

—Kim tartıp aladı onnan?

—Seniń muhabbatıń!

—Anańa ayt, ólimligin oylay bermesin, sen kelin qılmaqshı bolǵan qız kelesi jılı oqıwǵa tapsıradı de, student boladı de, soń birinshi kurstı pitiredi, keyin ekinshi kurstı, onnan soń...

—Boldı, boldı, uzaqlap ketti...

—Nesi bar? Men anańa oqımıslı kelin bolıp túsemen.

Onı óz anamday etip húrmetleymen. Bet asharda tájim etip sálem beremen. Awqattan keyin iyilip tabaq alaman, pátiyaǵa qol jayaman, qolına suw quyaman, tárbiyatlayman, kir-qońın juwaman, juwıp tarayman, basın qarayman...

Qalay, anań riza bola ma mennen?

—Riza bolǵanda qanday? Anamnıń quwanıshtan ómir jası jáne de uzayadı.

—Sen ne qılasań?

—Men seni alaqanımda kóterip júremen! Mine, mına-

day etip...

195

Onıń qıpsha belinen qos qollap uslap, qol ushına kótermekshi boldım. Ol julqınıp qolımnan shıǵıp ketti.

Onıń julqınǵan páti menen skameykadan jıǵılıp tústim...

wtteń, meniń jıǵılǵanım sol besedkadaǵı skameyka bolsa qáne edi. Men óz krovatımnan awnap túsken edim. Tań aǵara baslaǵan eken.

***

«Men jaqınlaǵanımda arqannıń ushı qashıp kete beredi» degen eken bayaǵıda buzaw quwalıp júrgen bir kelinshek. Tańnıń keshigip atıwına zorǵa taqat etip, azan menen jetip barsam, jáne diydar nesip etpedi. Nigar

kúni keshe shıǵıp ketken eken. Men júregim háwlirip may eriktiń astındaǵı góne túbirde xat oqıp otırǵanımda

ol úyinde yaki jolda kiyatırǵan bolǵan. Tasbaqa júrisli awıldıń pochtalonı meni háptelep, aylap kútken baxıttan biynesip etkenin biler me eken sirá! wlbette, bilmeydi! Qıyalına da keltirmeydi. Oǵan salsa sol xattı háptede bir jıynap ákeletuǵın gazet-jurnal menen qosıp tabıs etse esap.

«Shójeniń nesiybesi bolǵanda, tawıqqa emshek pitpes pe edi» degen. Maǵan diydar nesip eter bolǵanda Jiyenǵaliy me, Shınar ma, áytewir, sol awıldıń bir «dosaǵı» ushıraspas pa edi?! Olardan joq jerden sıltaw tawıp, Nigardıń jay jaǵdayın sorap almas pa edim? Al, endi kút! Bir jıl! Bir jıl degen on eki aydan turadı. Qırq segiz hápte bola-

dı ol — qırq segiz hápte! Arasında jazǵan xatları waqtında jetip kele me-kelmey me, onı da quda biledi.

Awılınıń jolǵa sonshelli burıw jaylasqanın aytpaysań ba? Xojalıqlar aralıq asfalt ta jeti-segiz shaqırım arıdan ótken. Gúzli-báhár traktordan basqa kólik júr-

meydi. «Ata-mákan» dep bir túpkirde otıra qalǵan hámmesi. institutqa qurı bolsa da kelip-qaytıp júrgenim ǵaniy-

met eken. Keshke deyin kóringen qızlar ishinen Nigardı izleymen. Keshte bolsa erteńgi kúnge úmit artıp qaytaman. Endi bolsa institut álle qanday bir jat jurtqa uqsap qaldı. Oqıwǵa kirip, kewilleri hallaslap júrgen jaslar

196

da maǵan álle kim. «Nesine quwanadı eken?» deymen kewlim qulazıp. Meniń táshwishime, uwayımıma hámme sherik bolıwı kerektey edi kewlime.

Nigardıń xatta jazǵan sol sawalları qayta-qayta kewlimnen óter edi. «Sol kúnnen baslap meniń awhalım qalay keship atırǵanın bir oylap kórdiń be? Qanday jaǵdayda men óz úyimnen kirip-shıǵıp atırman? Awıl-elde qalay bas kóterip júrmen?».

Qıyalıma usınday sawal jáne basqasha mazmunda tákirarlanatuǵınday: «Siz meniń densawlıǵım haqqında oylap kórdińiz be? Rayonda shala emlenip shıqqanım sebepli (buǵanda siz ayıplısız) kesel arttırǵanım, sonıń aqıbeti-

nen bir jıl oqıwǵa kiriw baxtınan biynesip bolǵanım haqqında qayǵırasız ba? wlbette, qayǵırmaysız! Siz tek meniń menen diydarlasıwǵa, óz nápsińizge erk beriwge ǵana qumarsız! Solay ma? Írasın ayta ber, solay ma?»

Házir qasımda Nigar joq-ǵo, usı sawal ashıqshasına berilgen jaǵdayda juwap taba almay tubalap qalar edim. Bergen juwabım da júzeki bolar edi, kózlerimdi alıp qashar edim. Aqırı, men házir onıń menen diydar kórisiwdi, saǵınıshımdı basıwdı, kewlimdegi uzaq ayralıq daǵın sıpırıp taslawdı ǵana oylar edim. Qalǵanlarınıń

hámmesi ma ǵan shıbın shelli kóri nbeydi. Ni gardı uwayımǵa salǵan sol ókpe keselin pisent etip turǵanım joq. Maǵan bir júzin kórsetip, meniń muhabbatımnan, meniń ıqlasımnan ondaǵı kesellik iz qaldırmay ushıp ketedi! Maǵan qol bersin, men onı ózimniń de ayaǵım jetpegen sulıw tábiyat qoynına alıp baraman. Úlken-úlken qalalardı kórsetemen, Qap tawlarınıń qarlı shıńlarına

alıp shıǵaman!

Jáne ádettegishe kewilsiz kúnlerim dawam ete berdi.

Men gilti joytılǵan qulıpqa aylandım. Meni hesh kim gápke eliktire almas, quwanıshına ya qayǵısına sherik ete almas edi. Sırttan qaraǵan adamǵa áytewir bir súldermen.

«Robot»tay sezer edim ózimdi.

Avgustta mektepte jumıs baslandı. «On bes-jigirma kúnnen xat jazıp turaman» degen Nigardan dárek joq.

Lekin, hár kúni mektepke shıǵar ekenmen, búgin qanday da

197

bir jańa xabar esitetuǵınday shiyrin qıyallar menen kelemen. Átteń, kúnler bir-birine usap, jańalıqsız, kewilsiz óte berdi.

Qaytarda kewlimde jáne bir úmit oyanadı. Apam pesin namazın oqıw ushın jańa ǵana jaynamazǵa ayaq qoyǵan boladı.

—Keldiń be, balam, ana atoshkirdi jaynamazdıń aldına taslap jiber. Sóyt te, shayıńdı qoyıp jibere-ǵo.

—Oqıp bola ber, apa, birge ishermiz, — deymen men.

—Onda ana quraq dastıqtıń ústine qolıńdı tıq.

Eziwimde kúlim payda boladı.

—Ne bar apa, óyerde?

—Baǵana pochta bala bir xat berip ketip edi.

Jol boyı kewlimnen ótken bul shiyrin qıyallar júzege shıqpaydı. Apam álle qashan namazın oqıp bolǵan, yaki sırtta, ol-pul jumısları menen gúybeńlep júrgen boladı.

Eń baslısı, pochtalon haqqında gáp ashpaydı ol maǵan! Jańa oqıw jılınıń bir ayı tamam boldı. Hesh bir

oqıwshıǵa qolım jazılıp bes qoya almadım. Zaqıldap aytıp bergen oqıwshıǵa da!

— Sen bunı tek baha alıw ushın yadlap alǵansań! Kúndeligińe bes túskennen keyin umıtıp keteseń! — dep minus tórt qoyar edim. Biyshara balanıń tasıp turǵan kewli dizden qaytqanday boladı. Balanı ayap ketemen! «Natuwrı qıldım» dep ózime-ózim ishley keyiymen. Paydası ne, aytılar sóz aytıldı, «tórt» — kúndelikke qoyıldı. Kewlime qıl sıymasa qáyteyin.

«Yaq, bul bolmaydı! Bul júriske men shıday almayman! Baraman awılına! Awıl-eli menen bel-ketpen alıp jolıma shıǵıp tursa da baraman! Men adam óltirgenim joq! Hesh kimge qıyanet etkenim joq! Bayjandı sotlatqan men emes,

húkimet sotladı!»

Shembi kúni sabaǵımdı basqa muǵallimlerge tapsırıp, «Qaydasań, Nigar?» dep jolǵa shıqtım. Gúzdiń ózgermeli hawa rayı, tań azannan aspandı bult qaplap, kún túnerip tur edi. Men bunı ırım qılmadım.

198

***

Jiyenǵaliy meniń suwıt kirip kelgenimnen máseleni dárhal túsindi.

—Nigardı izlep keldiń be? — dedi ol maǵan. — Esitpediń be?

—Neni esitiwim kerek edi?!

—Nigar ketip qaldı-ǵo!

—Qayaqqa?!

—Bayjannıń jorasına. Sanatoriyadan shıqqan kúni sol

jaqtan alıp ketipti. Ózlerinen de sonday kelisim bolǵan qusaydı.

—Yaq. Múmkin emes! Nigar kelisim berdi degenge hesh waqta isenbeymen.

—Kelisimdi ol emes, úyiniń ishi beredi.

—Qayaqtıń jigiti ol, Bayjannıń jorası degen?

—Bilmedim. Armiyada birge bolǵan qusaydı.

—Qaysı rayonda turadı?

—Bilmeymen.

—Bileseń!

—Bilip, men ne, záńgisin basıppan ba?

—Jorasına ketkenin bileseń, úyiniń kelisim berge-

nin bileseń. Qalǵan jaǵın bilmeyseń! Yaq, men buǵan isenbeymen!

—Mámbetnazar, sen ózi qızıq j igit ekenseń-áy!

Úsh-tórt hápte emlewxanada jattım dep qır izinen qalma- dıń-ǵo! Ne, dúnyada Nigardan basqa qız joq pa?

—Joq! Joq! Bar shıǵar biraq, mıń qız, lekin Nigar

birew!

—Birew bolǵanı ushın saǵan awıspadı-dá!

—Kúlme! Sen muhabbat degenniń ne ekenin bilmeyseń!

Sende onday sezim joq. Atlap ótip ketkenseń hámmesin!

— Al, joq mende! Qatındı áke-sheshem ápergen, sol ma aytajaǵıń?! Sonda da qudayǵa shúkir, qatınım bar, ballarım bar...

Ol kókiregin ıza kernep dım úndemey qaldı.

Men de ses shıǵarmadım. Ekewmiz biraz waqıt únsiz otırdıq.

199

— Endi ne qılmaqshısań? — dedi ol állenemirde.

—Maǵlıwmat kerek pe, sol haqqında? Bayjannıń jorası sharwa jigit deydi. Úyi qızıldıń arasında qusaydı. Nawayı ma, Buxara ma, sol átirapqa jaqın, Taxtakópirdiń arjaǵında júz shaqırım bar dep esittim.

—Bolsa bola bersin. Meni joldıń uzaqlıǵı qorqıta almaydı!

—Sonda ne, izlep barajaqsań ba?

—Baraman.

—Birewdiń qatının ya!

—Tilińniń sheńgeli bar seniń! Birewdiń qatını emes

—Nigar ol!

—Sen ushın Nigar! Basqa ushın qatın! Barǵanda ne qılmaqshısań!

—Alıp qaytaman!

Jiyenǵaliy bir shekege burılıp, ızǵarlı mırs etti.

—Kim óziniń hayalın birewdiń izlep kelgenin jaqsı kóredi? Sen de bar jigitlik namıs onda joq pa?! Mańlayıńnan baylap turıp atadı. Sóytedi de qumnıń ortasına aparıp kómedi. Mine, saǵan Nigar?

—Aqırı, húkimet bar emes pe? islegen qılmısına juwap bermey me?

—Juwap beredi! Sotlanadı, biraq, sen ol waqıtta topıraqqa aralasqan bolasań!

Qullası, sol kúni Jiyenǵaliy meni hesh jaqqa jibermedi, úyge de qaytarmadı. Túni boyı onıń menen bir urıstıq, bir jarastıq, ol ákesinen esitken bir ráwiyatlardı tımsallap aytıp, tańǵa deyin aqıllandırdı. Azanda bosap qalǵan qaptay pıssıyıp, úyge qayttım. Hámmesi tamam edi men ushın.

Endi mende awılda jasaǵanday aldanısh, úmit qalmaǵan edi. Salıy muǵallimniń haq kewli menen islegen mirátin jerde qaldırmay, Nókiske ketiwge qarar ettim. Bir ámellep, anamdı kóndirdim.

—Qayda júrseń de saw bol, balam, — dedi ol aqırı meniń alǵan baǵıtımnan qaytpaslıǵımdı túsinip. — Biraq, meni kelinli etip ketkenińde...

—Qalada qız kóp, apa. Mańlayınan shertip júrip alıp

kelemen, — dep kúldim.

200