Muratbay Nızanov Tańlamalı shıǵarmaları

óziń ólme! Qamalsań túbinde shıǵıp keleseń. Íras-ǵo, sen qamalaman dep qorqıp ólip ketseń... Túrme o dúnyadan jaman emes. Isheseń be, taǵı?

—Yaq, aǵa, ishime sıymay baratır.

—Házirshe boladı saǵan. Oqıwǵa keldiń be, ya mázi

júrseń be?

—Oqıwǵa keldim.

—Tanısıń bar ma?

—Komendant jezdem bar.

—Qayaqtıń komendantı?

—Studentler jataqxanasınıń!

—O-o! Naǵız Donjuan eken-ǵo jezdeń. Jezdeń kish-

kentay adam emes eken. Tak chto, oqıwǵa kirdim dep qoya ber.

Áne, jora, otırsań otıra bereseń kitapqa úńilip. Men Nókistiń judırıǵı úlken bir azamatı menen tanısıp keldim sóytip.

—Atı kim eken?

—Bilmeymen. Kórsem tanıyman, biraq.

—Onda ne qılamız, konsultaciya baslaymız ba?

—Erteń... Pivo uyqı tarttıradı eken.

Ol sheshinbesten krovatqa qıysaydı da, bir zamannan pır-pır uyqılap qaldı.

***

Biz ózimizshe ton piship, qaysı sabaqtan kóbirek, qaysı sabaqtan azıraq tayarlanıw kerekligin rejelestirip júrsek, institut álle qashan talabanlar ushın konsultaciyanı baslap jiberipti. Bunı biz Allaniyaz aǵa izimizden xabar

alıwǵa kelgende bildik. Ol ekewmizge, ásirese Bayjanǵa kóp keyidi. «institut kimge diplom bererin bilmey otırǵan joq, dedi. Talabında bolıw kerek», — dedi. «Men jezdeń bolǵan menen institut jezdeń emes! Rektor jezdeń emes!» — dep baqırdı Bayjanǵa. Esheyinde awzı tınbaytuǵın Bayjan, komendanttıń aldında juwasıdı da qaldı.

— Bul balanı seniń qasıńa nege qostım? — dedi maǵan hám sawalına ózi juwap berdi. — Bul jalqawlaw. «Aǵam barda, arqam tamda» dep maǵan isenip, kóshege qańǵırıp

141

shaljańlap ketedi. Sonıń ushın sen buǵan bekkemirek bol.

Óziń menen qosıp tayarla.

—Ol ne, muǵallim be? — dedi Bayjan gáp qosıp.

—Muǵallim bolmasa da sennen táwir, ájaǵasına usasa

sawatsız emes.

ishimnen quwanıp qoydım. Qarawıl ǵarrı bolsa onı sál bolmasa máskúnem, buzıqqa shıǵarıp qoyayın dep edi.

—Tuwısqan jezdeń be? — dep soradım Allaniyaz aǵa ketkennen keyin.

—Tuwısqan desem-ám bola beredi. Ákemniń qarındasın alıp otır.

—Mına baqırıwına qaraǵanda járdem etetuǵın adamǵa usamaydı.

—Etedi-i! Etpey-ám kórsin, ájapam ishken-jegenin awzı-murnınan shıǵaradı. Bizlerdi bala kórip mátibiysip atır-dá.

Konsultaciya biz oqıǵannan kóre tiyimlirek eken. Onda tek kerek-kerek sawallardı taxtaǵa jazadı da, keyin sol sawallardıń juwabın qısqa qılıp aytıp beredi. Biraq, jazıp alıwımızdı kútip otırmaydı. Mekteptegidey, «túsinbey qaldım, muǵallim» dep qaytarıp soraw joq. Túsindirip atırǵanda ilip qalsań qalǵanıń, bolmasa ańqayıp qala bereseń.

Bayjan konsultaciyaǵa azanǵı waqıtları barar da, bir zamannan shıǵıp keter edi. Tústen keyingisine kelgisi kelse keledi, bolmasa joq.

—Satıp qoymadıń ba? — deydi keshte jayǵa kirip keliwden.

—Allaniyaz aǵanı kórmedim.

—Kórseń satajaqsań-ǵo! Ele de paraxatshılıq dáwirde

tuwılǵanıń. Urıstıń waqtı bolıp, tutqınǵa túskenińde hámmesin sayrap berer ediń.

—Onı qayaqtan bilip tursań?

—Túrińnen! Sende balanıń sumlıǵınday sumlıq joq.

Aldap-suwlap ótirik sóyley almaysań. Bilip qoy. — Sumlıq aqıldıń qaltası. Qáne, endi maǵan muǵallimlerden úyrengenlerińdi túsindir.

142

—Tıńlaysań ba?

—Onı túsindiriwiń biledi. Qızıq qılıp túsindirseń

tıńlayman.

Onıń názerinde institutqa kiriwine tikkeley men juwapker sıyaqlı edim. Óziniń párwayı pálek, jıǵılsa da mennen kóretuǵın qusaǵan.

Men konsultaciyanı ana tilden basladım. Birinshi imtixan da sonnan. Ózimniń jaqsı kóretuǵın pánim de sol. Bunda totı qustay, muǵallimniń aytqanın tákirarlap otırmayman. Óz bildigimshe túsindirgendey de múmkinshiligim bar.

—Onda gáp aǵzalarınan baslaymız. Gáp aǵzaları neshew?

—Mennen sorap atırsań ba?!

—Awa-dá!

—Sen mennen imtixan alma, imtixanǵa tayarla!

—Tayarlaw degen usı-ǵo, endi. Ańsat sabaqlardan baslap

atırman. 5— 6 klasslarda ótilgen tema.

—Onnan beri bileseń be, aradan neshe jıl ótti?! Usı waqıtqa deyin yadımda tura bere me?

—Bolmasa tıńla, gáp aǵzaları besew — olar, baslawısh,

bayanlawısh, anıqlawısh, tolıqlawısh, pısıqlawısh. Usını bir qaytarıp aytıp ber.

Ol kózin jumıp oylanıp qaldı.

—Taǵı bir mártebe aytıp jiber, — dedi soń! Men taǵı bir mártebe tákirarladım.

—Yaqshı, dawam eteyik, gelledegi magnitofonǵa jazdım.

—Gáptiń bas aǵzaları neshege bólinedi?

—Jańa bóldik-ǵo beske. Neǵılasań maydalay berip.

—Men emes maydalap atırǵan, ilimpazlar qashshan

maydalap qoyǵan. Endi tıńla, Gáptiń bas aǵzaları ekige bólinedi — baslawısh hám bayanlawısh.

—Baslawısh hám ayaqlawısh, — dedi Bayjan «bildim be» degendey mardıyıp. Men kúlip jiberdim.

—He, nege kúleseń?

—Ayaqlawısh demedim-ǵo men.

—Men ne dedim?

—Ayaqlawısh dep atırsań.

143

—Qáte me?

—Qáte.

—Nege qáte? Baslanǵan gáp ayaqlanıw kerek emes pe?

—Biziń klassta da bir bala bar edi, Aytımov degen.

Muǵallim onnan tolıqlawıshtı soradı. Aytımov irkilmesten: muǵallim, tolıqlawıshtıń eki túri bar, tuwra tolıqlawısh hám qıya tolıqlawısh. Tuwra tolıqlawısh tuwrılaptuwrılap tolıqlaydı, qıya tolıqlawısh qıyalap-qıyalap tolıqlaydı, dep hámmeniń ishek-silesin qatırdı. Sen-ám sonday...

— Áy! Úyretpeseń qoy! Ústimnen kúlme biraq! Ele kirgen oqıwıń joq, ózińdi muǵallimdey kórip otırsań-ǵo, júdá.

Maǵan qara, ákeń turmısta tolıqlawıshtı paydalandı ma,

yaq, shesheń paydalandı ma? Paydalanǵan joq. Ya bazarǵa barıp tolıqlawısh penen sawda islegenin kórdiń be? Bári

muǵallimlerdiń oylap tapqan mıljıńı.

Ol krovatqa sozılıp, teris burılıp jatıp aldı. Konsultaciya sonıń menen tamam boldı.

Erteńine keshke deyin kórispedik. Keshte gewgimletip keldi.

—Úshewge jetkerdim, — dedi ol krovatqa salmaǵın taslap jiberip otırıp.

—Neni úshewge jetkerdiń?

—Bokaldı.

—Ne bokal?!

—Pivonıń bokalı-dá! Túyeden túsip qaldıń ba?

—Úyrenip ketseń ne boladı?

—Pivoǵa hesh qashan úyrenip ketpeyseń. Bul tek máwsim-

lik ishimlik. Suwıq túskennen keyin ózinen-ózi qaladı. wdep abaylamaǵan ekenmen, qarasam, oń qolınıń bilezik-

ligi úsh barmaq eli etip siyle menen baylanıptı.

—Qolıńa ne qıldı? — dedim húreylenip.

—Mınaw ma? — Ol maqtanısh penen mushın túyip joqa-

rı kóterip sóyledi. — Kórip tursań ba, bul baylam, kúshti bir jerge jámleydi. Iyektiń astına bir urǵanda lyuboy áydińgir jigitińdi ushırıp túsiredi. Qara, bilegimniń tamırları taramıslanıp turıptı. Kúshtiń bári mushqa jámlendi.

144

—Onı kim kórsetti?

—wmir degen bala. Tanısıp qaldıq. Shımbaydıń

balası eken. Bıltır oqıwdan jıǵılıp qalıp, awılına qaytpa ǵan. Eger usınday q ı l ı p, bi legi ń di baylap,

«blatnoy» bolıp júrseń hesh kim saǵan jolamaydı, — dedi.

Qara, jarasıp turǵan joq pa?

Men únsiz maqulladım, kewli ushın.

—Konsultaciyanı baslaymız ba? — dedim soń. — Biraz tema ótip tasladıq bizler.

—Qoya tur, — dedi Bayjan qolın bir sermep. Soń kóyle-

gin, shalbarın sheship, káttiń ayaq ushına tasladı. Trusimaykide kátte bir zaman sozılıp jattı da, soń qayta tikeyip otırdı.

—Mámbetnazar, usı sen ne ushın oqımaqshısań? — dedi kútpegende.

—Ne ushın bolatuǵın edi? Muǵallim bolıw ushın? Bala oqıtıw ushın.

—On jıl mektepte oqıwdıń ózi janıńa tiymedi me?

—Yaq.

—Yaman shıdamlı ekenseń-áy! Maǵan so, qırq bes minut

ótpeytuǵın edi. «Awılda toy-mereke, sadaqa bolaǵoysa, muǵallimler erterek tarqatıp jiberip, soǵan keteǵoysa» deymen. Qapılıp, sadaqa-toy awılda ayında-jılında bir boladı, kóp bolsa.

—Al, sen nege oqıyjaqsań? — dedim oǵan qızıqsınıp.

—Mektepten biyzar bolsań... Oqıw jaqpasa.

—Men direktor bolıw ushın oqıyjaqpan.

—Direktor bolıw ushın ádep muǵallim bolıp alıwıń

kerek emes pe?

—Mektepke emes. Sovxozǵa direktor bolaman.

—Onıń ushın awıl xojalıq institutına kiriwiń kerek

edi.

— Óyerde jezdem joq-tá!

—Onda bul intituttıń diplomı menen sovxozǵa direktor bola almaysań.

—Bolaman. Aldımdı kespe óytip? Soń Sádiwaqastıń

jelkesinde shińgirik shabaman.

— Kim-o ol, Sádiwaqas degen?

—Sovxozdıń direktorı. Onda óshim bar. Anıǵı, ákemniń ala almay ketken kegi bar.

Men «ákeńe ne qılıp edi» degendey sawal názeri menen tigildim.

—Ol qotır, ákemdi urdı. Mexanik waqtında ǵorek mashındı buzdıń dep júndey sabadı. Men kishkentay edim, tórtinshi ya besinshi klass shıǵarman. Qullası, sondayman. Túnniń ishi edi. Apam ekewmiz aǵama awqat ákelip edik. Ol mashınnan túsip keldi de, «ákeńniń awzın... Sen be meni raykomǵa jamanlaytuǵın» dep tumsıǵına ildirip jiberdi.

Aǵam shalqasına tústi. Soń oǵan qánáát etpey, kókirek awzına otırıp alıp urıp atır. Apam etegi jelbirep arasına túsip júr. Bir asılǵanda onı-ám qaǵıp jiberdi.

Men arashalawdı bilmedim, bala qusap jılamadım da. Turıp-turıp jiginiń ayrılǵan jerine bir teptim. Biraq,

ayaǵım jetpey tómeniregine tiydi. Lekin ol jan jeri bolıw kerek, aǵamdı qoya berip, putın qısımlawı menen zirildep qaldı.

—Qash! — dep baqırdı aǵam. — Úybetke qash!

Erteńine aǵamnıń bet-awzı gúptey isip ketti. Kózi ashılmay qaldı.

—Seniń qolıń joq pa? Nege urmadıń? — dep kúyip-pis- ti apam.

—Basshı degen uradı, sógedi. Onıń ayıbı joq. Men ursam sotlanıp ketemen, — dedi aǵam.

Sol-sol eken, esimde qaldı. Úlkeyemen. Oqıp kelip mexanik bolaman, sóytip Sádiwaqastı júndey sabayman dep kewlime túyip qoydım.

Aǵam aytqanday, hesh kim Sádiwaqastıń pıshıǵına «pısh» demedi. Bir kúnleri ol injener boldı. Házir gúrle-

gen direktor. Demine nan pisedi.

—Eger ornına direktor bolsań sen ne qılajaqsań

—urajaqsań ba?

—Uraman! Aldına keltiremen. Adam urǵannıń qanday

bolatuǵının kórsetemen. Ádep injenerge túsiremen, soń mexaniklikke. Sóytip, qáyerde traktor buzılsa shaqırıp alıp, kók ala qoyday etip sabay beremen. Bayaǵı bala tepkiniń úlkenin endi kóredi ...

146

Qullası, bunnan buyaǵına biz komnatadaǵı konsultaciya máselesin tuwardıq. Tiyip-qashıp Bayjannıń ózi konsultaciyaǵa barsa baradı, barmasa obal-sawabı Allaniyaz aǵanıń moynına.

wwmetti qarań, birinshi imtixannan men bes aldım,

Bayjan tórt aldı. Sol kúni ol meni súyrep aparǵanday etip, shashlikke apardı.

— K órdi ń be, jora, — dedi ol ma ǵ a n mar d ı yı p .

— «Juwırǵan almaydı, buyırǵan aladı». Sol basqatırma konsultaciyańa barı-joǵı eki márte ǵana qatnastım.

Lekin, tórt aldım. Endi ekinshisinen bir qıysıq úsh alsam... Biraq, matematikadan qattı qorqaman. Dım sızbayman. Sonıń ushın seniń menen bir variantqa túsemen. Shıǵarǵanıńdı shıǵarǵanday maǵan kóshiriwge bereseń? Kelistik pe?

—Qáydem?

—Qáydemiń ne? Bereseń! «Úsh» alsam, restoranǵa apara-

man. Tórt alsam instituttı pitkergenshe arqalap júremen,

—dedi izin házilge alıp.

Men de házil qıldım.

—Bes alsań ne?

—Bes alsam awılǵa kúyew bala etemen.

—Sonda da jezdeńe aytıp qoya bergeniń maqul.

—Ol usı muǵallimnen tórt ayaqlap qashıp atır-ǵo. «Rek-

tordıń-ám aytqanın tıńlamaydı» mısh. «Aspanda quday, jerde Barlıqbay» degen atı bar eken.

Bayjannıń jáne áwmeti shaptı. Ekinshi imtixannan

«úsh» aldı. Endi onıń kórgen-bilgeni men boldım. Kóshege shıǵıp ketse jeytuǵın mazalı-mazalı nárselerden alıp keledi. Instituttıń arzan asxanasına jolatpaydı. Qoyarda qoymay, oraydaǵı «Nókis» kafesine alıp baradı.

Ó yerde men atın esitpegen awqatlar bar. Ózi de keshletip pivoǵa barǵandı qoydı. Usı jerde «qurttay-qurttay» taslap jiberedi. «Endi jigit boldıq-ǵo», dep iyinlerin quwjıńlatıp qoyadı. Meni qıynamaydı, biraq, ne ishipjeymen desem — aldımda. Bulardıń hámmesi maǵan «avans» edi. Bolmasa, aldınǵı eki imtixanǵa da meniń «sharapatım» tiydi dep ayta almayman.

147

Kútilgen kún keldi. Toparımız benen bir klassqa kirdik. Muǵallim shashınıń samayı aǵarıp baslaǵan, eki qasınıń ortasında tigine qaray eki-úsh jıyrıq túsken,

jası eliwlerden ótip júrgen, sustı basım kisi eken. Eki qatar partaǵa balalardı teń bólip otırǵızdı.

jazaman. Waqıt bir yarım saat. Kim burın bolsa, tapsırıp ketiwine ruqsat. Eger kimde kim birewden kóshirse, awızsha másláhát sorasa, kóshirgen oqıwshını da, kóshirtken oqıwshını da imtixannan shıǵarıp jiberemen. Jalınadı ekenmen, qátere saladı ekenmen, dep qamtáme bolmań. Qudaydıń balası bolsańız-ám keshirmeymen! — dedi ol qolına por menen másele jazılǵan dápterin alıp turıp.

Hámmemizdiń demimiz ishimizge túsip ketti. Meniń menen bir variantqa túsiw ushın tuwrı artıma otırıp alǵan Bayjan áste, barmaǵı menen arqamnan túrtti. Tapqan waqtına qara! Bilemen. «Qorıqpa, maǵan chernovigińdi partanıń astınan ápere ber» demekshi. Óytip aldınǵı eki

«bes»imniń miynetin kúydirip shıǵıp ketkendey jaǵdayım joq. Ózi jelkemnen asırılıp qarap jazıp alsa alsın. Muǵallim sezip qalsa meniń «arqamda kózim joǵın» biletuǵın shıǵar degen oydaman. Jaqsısı, onday etpegeni de maqul. Nesiybesinen kórsin.

«Nesiybe» meniń ushın da usı imtixanda awır keldi.

Eń jaman kóretuǵın, miyimdi ashıtatuǵın esap tústi. «Chernovik» tiń tórt-bes betin qaraladım. Juwmaǵı qáte shıǵa beredi. Onıń ústine ne islerin bilmey qálem shaynap otırǵan Bayjan da arqamnan túrtip boldı. Muǵallim bolsa bir minut sırtqa shıǵıp ketpeydi. Ornında da otırmaydı.

Eki qatar partanıń arasında artqa-aldıǵa, artqa-aldıǵa júredi de qoyadı. Ol tusına jaqınlaǵannan Bayjan eńkeyip bir nárselerdi jazǵan boladı.

Berilgen waqıt ta shamalasa keldi. Âarianttaǵı úsh esaptıń ekewin anıq sheshtim. Úshinshi máseledegi juwmaq kesir qaldı. Ya ózi kesir qalıw kerek pe, ya qátelestim be, bilmeymen. Soǵan deyin Bayjan arqamdı jara qılıwǵa shamalastı. Qayrılıp qaramadım. Írasın aytsam, bir

148

jaǵınan muǵallimnen qorıqsam, bir jaǵınan qızǵanısh ta bar edi kewlimde. Aqırı, tekserip atırǵanda kimniń miyneti muǵallimniń qolına aldın tússe, soǵan baha qoyadı. Ekinshi kóshirme bolıp qaladı. Kóshirmeniń bahası — eki! Kim biledi, meniń esabım keyninen túsip qalsa. Onday awhallar mektepte kóp ushırasqan.

Auditoriyada besinshi bolıp jumıstı tapsırıp shıǵıp kettim. Ketip baratırıp hámme shıjbaylaǵanlarımdı muǵallimge bildirmey Bayjannıń aldına qoydım. Lekin, onnan paydalana alatuǵınına kózim jetpedi. Bir jazıp, eki sızılǵan esaplardıń arasınan qaysısı tuwrı, qaysısı

qáte ekenligin ózim de ayıra almas edim. Bul isim Bayjannıń kewli ushın islengen mázi háreket edi.

Sol kúni keshte ekewimiz táwir-aq «sen-men»ge barıstıq. Lekin, Bayjan ele de úmidiwar edi. Keshte jezdesine barıp qayttı. Úyinen shıqpay otırıp alǵan soń úmit etkendey bir nárse ayttı ma, «qoldı juwıp qaltaǵa urǵan joq» edi ele.

— Seni bunday qızǵanshaq dep oylamap edim, — dedi ol maǵan nıqırtıp. — Qız minezli qılıǵıńnan-aq qorqa-

tuǵın edim, biraq. Erkek adam degen azımaz gedir-budır bolıw kerek. Men kirsem saǵan institut tarılıp qalar

ma edi?! Usınnan kirmesem Sádiwaqas qusaǵanlardıń jılqısı tawǵa shıǵadı. Tómennen barıp ursam, «basshıǵa qol kóterdi» dep sotlanıp ketemen. Bári bir uraman! wkem tayaǵın jep-jep ármanlı ketti. Kimo, ol hámeldiń puwı menen dus kelgendi sabay beretuǵın?! «iyttiń iyesi bolsa, bóriniń qudayı bar». Eger institutqa kirmey qalsam, onda bilip qoy, Sádiwaqastan keyin saǵan-ám náwbet keledi. Sebebi, sen sebepshiseń kirmey qalıwıma!

Eki kúnnen keyin «imtixannıń juwmaǵı qıstırılıp-

tı» degen xabar shıqtı. Bardım. Ol waqta Bayjan kóshege shıǵıp ketip edi. Úymelesken jigit-qızlardan dizim qaǵılǵan taxtaǵa jaqınlaw múshkil edi. Állenemirde boyım jetti. Qudaǵa shúkir, «tórt» alıppan. Kewlimdi jámlep, endi Bayjannıń familiyasın izley basladım. Alfavit boyınsha onıń familiyası izirekte edi. Barmaǵım menen retlestirip kelip, taptım. Bajırayǵan «eki» tur edi onıń

149

familiyasınıń tusında. Izge qaytarımdı ya qaytpasımdı bilmedim. Aljastım ba eken dep, kózimdi ashıp-jumıp qayta úńildim. Yaq, aljaspaǵanman, «eki».

Usı waqıtları kók jelkeme bir awır soqqı kelip tiydi. Sonday kúshli edi bul soqqı, qıyalıma aspannan awır bir nárse kelip urılǵanday boldı. Men daǵazalar qıstırılǵan taxtaǵa abınıp kettim. Taxta instituttıń aldındaǵı maydanshaǵa qoyılǵan eki tuyaqlı jasalma úskene edi. Ol meniń salmaǵım menen izge qaray quladı. Meniń menen qatar bahasın kóriwge úńilip turǵan jáne eki-úsh bala, bir-eki qız qosıla abınıp jıǵıldı. Shıǵanaǵımdı

taxtay qırshıp ketti. Turmaqshı bolıp qolımdı tayanıp atırǵanda zigirigime bir tepki kelip tiydi. Men iyegim menen taxtaydıń ústinen súrilip kettim. «Bayjan, degen oy keldi dárhal qıyalıma. Bul Bayjannıń isi».

...Áne, sol Bayjan bolıp shıqtı men súygen Nigardıń ájaǵası. Onnan beri aradan jeti jıl ótti. Ekewimiz hesh ushıraspaǵanbız. Meniń ele bayaǵı iyneliktey uzın, arıqlıǵım. Ol bolsa tolısıp, tapaltas jigit bolıptı.

Dasturxan basında onsha gápimiz úylese bermedi. Jiyen-

ǵaliydiń de sózin óre bastırmadı. Ótenazar degen bir traktorshını jerden alıp suwǵa saldı. Taza paxta mashın kelse de sol Ótenazarǵa tiyisli eken, taza «Altay» kelse de, taza SXO kelse de.

—Eger traktorshılardı paradqa aparıń dese, eń aldında

Ótenazar turadı, — dedi ol tisiniń suwın sorıp.

—Awa-dá! Ol deputat, ol delegat!

—Kimniń arqasınan delegat bolıp júr ol?! — Bayjan

Jiyenǵaliydiń awzın julıp alǵanday etti. — Paxtanı teretuǵın biz, atı onıki, jerdi súretuǵın biz — abırayı

sonıki. Ol júredi qırı sınbaǵan kostyum-shalbarda. Traktordıń kabinasına galstuk qıstırıp qoyadı-aw... O, atańnıń!

—Qoy, sóginbe! — dedi Jiyenǵaliy.

—Sóginbese quy anadan toltırıp.

Bayjan shay keseni lipildetip úsh kese ishti. Aytılǵan tilekler de qısqa boldı. Jiyenǵaliyge de zorlap ishkizdi. Maǵan mirát-ám etken joq.

150