Ádebiyat 8-kl

Baytalın shaptı ólgenshe,

Esken samal tınǵansha, Basına kúnler tuwadı, Ashıw túgi juwladı, Máspatsha menen Ayparsha, Sol babanı quwadı,

Bedewden aqqan terleri,

Jerdiń betin juwadı, Májnún atı boldırsa,

Sandal at penen quwadı, Sandal atı boldırsa, Májnún at penen quwadı, Babańızdıń basına, Aqırzaman tuwadı,

Attıń jalın taradı, Eneǵardıń baytalı, Jetkermey qashıp baradı, Segbir tartıp eki ashıq, Keyninen quwıp baradı, Sol babanı quwǵalı, Kún yarım kún toladı, Kún yarım kún bolǵanda, Topıraǵı bastı babanıń, Terine batıp juwıldı,

Tili awzına tıǵıldı, Óz-ózinen urındı,

Qanlı jas kózden tógildi, Astındaǵı baytalı,

Jerge qarap úńildi, Ólerin bilip sor baba,

Baytalınan túńildi, Astındaǵı baytalı,

Qara qasqa súrindi, Dármanı ketip boyınan, Muǵallaq atıp jıǵıldı,

Aydasa baytal júrmedi, Kózi jerdi kórmedi,

Ne qıların bilmedi,

Baytalınan túsedi,

61

Piyadalap qashadı, Quwıp jetip Ayparsha,

Babanı tutıp aladı,

Murat-maqseti boladı, Moynınan arqan aladı,

Sandal atqa súyretip, Máspatshaday yarınıń, Aldına alıp keledi, Qáhárlenip Máspatsha, Semserdi qolǵa aladı, Aldındaǵı babanı, Shappaǵa qayıl boladı,

Sol waqları Ayparsha,

Turıp sóyley beredi;

— Talan bolmaǵay malım, Tasaddıq bolsın shiyrin janım, Kóreyik babanıń halın, Qáhárlenbe, sultanım,

Miniń attıń beline, Bedewdiń jalın shaylayıq, Haqtıń qılǵan isine,

Beldi bekkem baylayıq,

Eki ayaǵın siz tutıń, Eki qolın biz tutıp, Atańa nálet babanı, Ílaq etip oynayıq,

Taslaq jerge kelgende, Sandal baslap baradı, Qumlıq jerge kelgende,

Májnún baslap baradı Sol babanı tartısıp,

Úsh kún tamam shabadı, Úsh kún júzi bolǵanda, Áyne pesin bolǵanda, Qumardan batır shıǵadı, Baǵınıń gúlin soldırdı, Qayǵıǵa kewlin toltırdı,

Murat-maqsetin boldırdı, Qıyametlik ol piriń,

62

Tartısıw menen óltirdi,

Hár múshesin babanıń,

Mezgillik jolda qaldırdı.

... Ala atlı qalmaqtı kim dep sorasań, tawlardı etken tas talqan, Babaxan gúzarda qoyǵan, Alatawdı jaylaǵan, laqabı onıń «Ala atlı», atın sorasań Alanǵasar Qarabet degen eken.

Aqılı hayran boladı,

Ishi dártke toladı,

Máspatshanıń izinen,

Quwmaǵa qayıl boladı,

Bálent tawları pás bolıp,

Kúlmeydi waqtı xosh bolıp,

Máspatshanı quwmaǵa,

Atlandı deydi ala atlı,

Láshkerge bas bolıp,

Atqa taqtı sádepti,

Ayparshanıń jolında,

Júrek bawrı kábaptı,

63

Sol waqıtta ala atlı, Patshadan alıp juwaptı, Toltırıp sadaq buwadı, Kewlin qızǵa buradı, Máspatshanı quwadı,

Taw-taslarda turmas páti, Jawdı basqan saltanatı, Máspatshanıń keynine, Sapar etti ala atlı,

Bedewdi jolǵa saladı: Izin quwıp Máspatshanıń, Ala atlı segbir qıladı,

Talqan etip tawlardı, Hár jerge jeter pármanı, Denesine sıymaydı, Kókireginde ármanı, Basına kúnler tuwadı,

Ala attıń terleri,

Jerdiń betin juwadı,

Kún yarım kún quwsa da, Jete almay hayran boladı, Úsh kún tamam quwadı,

Jete almay hayran boladı, Tórt kún júzi tuwǵanda, Tórt júz atlı qalmaqtıń, Úsh júzi qaldı boldırıp, Júzi joldas boladı,

Bes kúnnıń júzi tolǵanda, Júz atlı qalmaqtan,

Ellisi joldas boladı, Altılanshı kúninde, Tánha ózi quwadı,

Atı shapqan tawdıń qıyaǵı

Tasqa tiyse qızadı,

Ala atınıń ayaǵı, Tas tóbege alıptı,

Qayshılap eki qulaǵın, Attıń jonı qızǵan soń, Pármanlap urdı tuyaǵın,

64

Tarttı jerlerdiń tanabın, Aldına qarap eleslep,

Tarttı maydan alabın, Oq jılanday jılıslap,

Kerip taslap qádemin, Ílǵal etti jániwar, Ayparshanıń jolında, Sarp etip táninde janın, Hayran bolıp ala atlı,

Tabalmay izlep qandarın,

At juplıǵın dúzedi,

Jetilenshi kúninde,

Say súyegi qızadı, Tuyaǵı tiygen taslardı, Talqan etip buzadı,

Kerip taslap ayaǵın,

Quwday moynın sozadı, Tınısh tappay ayaǵı, Tebingisi tozadı,

Kórine me dep qarası, Jánjaqqa moynın sozadı, Suwlıqqa taslap urınıp, Jiber dep suwlıq úzedi,

Ushqan quslardan ozadı, Segizinshi kúninde,

Jay tasınday jaynadı, Gáwharday kózi jaynadı,

Tulpar eken dáw atı, Jilwa taslap oynadı, Ílǵal etip maydanda, Segiz kún segbir qıladı Shashırap kúnler shıǵadı, Ala atı kúnge jaradı, Aldına dáw qarasa,

Uzaq segbirge shıdamay, Máspatshaǵa ere almay, Sandal atı boldırıp,

Ayparshaday ayımı, Adasıp tawda qalıptı,

At shawıp tawdıń pástine, Shıdamay joldıń dástine, Oyanadı Ayparsha,

Ala atlı qalmaqtıń, Lalawlaǵan sestine...

Qalıptı deydi sarsańǵa, Máspatshaǵa ere almay,

Qalǵan eken maydanda, Ala atlı qalmaq sestine, Oyanadı Ayparsha, Ján-jaqqa serlep qarasa, Biyikligi ǵaw eken,

Adamnıń belli jawı eken, Adasqan jeri Ayparsha, Tarnalı degen taw eken, Qara shashın taraydı, Kózinıń jasın bulaydı,

Jol tabalmay Ayparsha,

Tawǵa qarap jılaydı,

— Bár haqdur tuwrı dinimiz,

Qaldım joldı tabalmay,

Jolǵa sal Yusup-Ziliyxa,

Gúmandı basımnıń sawı, Qalmadı qalmaqtıń jawı,

Jol tappay sende adastım, Jolǵa sal Tarnalı tawı, Aq júzimde bardı qal,

Qaldı talanda dúnya mal, Árman menen men adastım, Patpa pirimiz jolǵa sal,

Ǵarǵa bar ma, zaǵlar bar ma,

Atıń xalıqqa málim Tarna, Ayparsha sende adastı,

66

Sizlerden biyik taw bar ma, Sol sózlerdi bir aytıp,

Nalıs qıldı Ayparsha, Baylaǵan belge potası, Qollamadı Ayparshanı, Sıyınǵan ata-babası, Bálent biyik atawdıń tası, Ayra tústi joldası,

Jılay berdi Ayparsha,

Qabıl bolmay kóz jası, Jılap tursa tawlarda, Keldi qasına ala atlı, Qayrılmadı Ayparshaǵa, Óte berdi lalawlap,

Máspatshanı quwadı, Sol waqıtta Máspatsha, Toǵız kún segbir qıladı, Atlarǵa terler qatadı,

Maydanda ılǵal etedi, Mezgilli jegen ot-jem joq, On qamshını urǵanda, Astındaǵı Májnún at, Omırawın kóterip, Zorǵa-zorǵa jortadı, Narday beli búgildi, Qanlı jas kózden tógildi,

Mezgilli jegen ot-jem joq,

Kótere almay omırawın, Qıyaq tastıń ústine,

Pardaq taslap jıǵıldı,

Óte almay Tarnanıń tawın,

Kerip jazalmay omırawın, Mezgilli jegen ot-jem joq,

Alǵa basıp júre almay, Omırawın kótere almay, Dármanı qurıp deneden, Hayran boldı Máspatsha, Ornınan atı tura almay, Murat-maqseti bolmadı,

67

Keyninen dushpan qalmadı,

Dármanı ketip jonınan,

At jayınan turalmadı,

Tura almasın biledi,

Aqılı hayran boladı,

Attıń jalın taradı,

Aq nayzaǵa súyenip,

Shar tárepke qaradı.

tawsılǵan eken. Máspatsha atarǵa oq tabalmadı. Qasharǵa jol

4.Shardene babanıń Máspatsha menen Ayparshaǵa ótirik sózler aytıwınıń sebebi neden edi?

5.Ala atlı Alańǵasar dáw Máspatsha menen Ayparshanı ne ushın quwadı?

6. Máspatsha Ala atlı qalmaqtıń oǵınan qalayınsha jaradar bo-ladı?

7.Dástandaǵı Shardene baba, Orazalı xan, Alańǵasar dáw qanday niyettegi adamlar dep oylaysız?

8.Dástandı oqıp, syujetlik mazmunı tiykarında shıǵarma jumısın jazıń.

ÁDEBIYAT TEORIYASÍNAN MAǴLÍWMAT

Lirikalıq hám liro-epikalıq janrlar haqqında túsinik

lardıń mazmunına, súwretlew usıllarına tallaw jasap qarasaq,

rıda aytılǵan belgilerdiń qaysısına tuwrı keletuǵınına qaray

túrli mánide túsindiredi. Tariyxıy-ádebiy mánisinde epos xalıqtıń poemaları menen ertekleri (áyyemgi epos: rus xalıq

69

eposları t.b.) Al teoriyalıq mánisi jaǵınan epos — adam xarakterlerin hárekette súwretleytuǵın keń kólemli shıǵarma.

Eposta adam óziniń basınan keshirgen waqıyalarınıń ishinde súwretlenedi de, onıń sırı menen sıpatı tolıq ashıladı.

iz qaldırǵan áhmiyetli waqıyalardı awızdan-awızǵa túsirmey,

menen qosıq formasında súwretleytuǵın shıǵarmalar.

Solay etip, biz lirikalıq hám liro-epikalıq janrlardı folklor

lar; d) ańızlar, ráwiyatlar, ápsanalar; g) anekdotlar (kúldirgi

janrlar óz ishinde birneshe túrlerge bólinedi. Olardı ózgesheliklerine qaray ayırıp qaraymız hám olardıń ishki túrlerge bóliniwin tómendegishe belgileymiz. Mısalı, lirikalıq janrǵa