Лекция №10 Дешт1ехье

1. Дешт1ехьен лоарх1ами лелари;

2. Дешт1ехьений формаши, уж лелари, нийса язъяри.

1. Дешт1ехьен лоарх1ами лелари;

Дешт1ехье г1он лелаш къамаьла дакъа да. Из лел керттерча къамаьла доакъошта юкъера г1улакх белгалдоахаш. Масала: Ц1ен юкъе истол латтар. Гаьнашта к1ал хоза 1и дар.

Предложене юкъе дешт1ехьен лоарх1ам ц1ердеша дожарий чаккхен лоарх1ама тара ба. Цхьацца йола дешт1ехьенаш я исторически чаккхенех хьахинна, цудухьа цар чаккхений ма1ан дизза кхоачаш а ду, къаьстта белгалду.

Дешт1ехьенаш г1улакха (г1он) дешаш да. Цар шоай къаьстта ма1ан дац, царна къаьстта хаттар оттаде йиш яц, царех предложене юкъе къаьстта маьже хилац. Дешт1ехьенаш ц1ерашта т1ехьа латт, дилла къаьста а язъю.

Ц1ерашта юкъера е ц1ераштеи хандешаштеи юкъера г1улакх белгалдоаккх дешт1ехьенаш. Цу г1улакхага хьежжа уж екъалу укх тайпашта:

1. Дар хула моттиг е дар дерза оаг1ув хьахьокхаш: чу, т1а, к1ал, юхе, юкъе, йисте, гонахьа, хьалхашка, т1ехьашка, уллув, г1олла, да, сехьа, дехьа;

2. Дар бахьан е дагалоацам хьахьокхаш хилар: духьа, хьакъехьа;

3. Дар хула ха белгалйоаккхаш: хьалхаг1а, т1ехьаг1а, юкъаг1а. Укх дешт1ехьений тайп-тайпара формаш хул: чу-чура-чуг1олла.

2. Дешт1ехьений формаши, уж лелари, нийса язъяри.

Моттига дешт1ехьений оттама формаш хул. Уж хьаю –ра, -хь яха суффиксаши е –г1олла, -да яха дешт1ехьенаш т1акхетарца:

чу –чухь, чура, чуг1олла, чуда

т1а –т1ехь, т1ера, т1аг1олла, т1ада

юкъе –юкъехь, юкъера, юкъег1олла, юкъеда и кх.д1.

дешт1ехьенаш ц1ерашца тайп-тайпара дожарашка лел. Цар дожар ма1ан белгалдоаккх, чакхенаш санна. Масала: чу (чухь, чура, чуг1олла, чуда) яха дешт1ехьено белгалду дар е х1ама кхыча х1аман чу е чухьа хилар, е чура арадоаг1аш хилар, е чуг1олла лелаш хилар. Из лел доала е лура дожарашка. Масала: Стола чу книжкаш дар. Яьшка чура къоалам хьаийцаб.

Иштта х1ара дешт1ехьенна ше-ший ма1ан хул дар дерзача е хьадоалача ма1ангеи шийца бувзам болча ц1ерагеи хьежжа. Тайп-тайпара дожаре а латт. Берашта хьалха доаг1ар цар ж1али.

Лура дожаре латтача ц1ердеша т1ехьа а латт, доаг1ар яхача хандешаца бувзам а ба (мишта доаг1ар?) –хьалха доаг1ар.

Цхьадолча ц1ердешай цхьоален таьрахье, дешт1ехьенаш т1ехьа латташ хилча, доал дожаре чаккхе йов. Масала: отар чу, ц1ен т1а, коа юкъе.

Иштта чаккхе йов дукхален таьрахье лура дожаре латтача ц1ердешай а: яьшкаш т1а, говраш т1а.

Дешт1ехьенаш шоашта хьалха латтача ц1ерашца дилла къаьста язъю, из дагакхаба.

Оттама формаш дешт1ехьений цхьан язъе еза, дилла: юкъеда, дехьаг1олла, маг1ада, юхег1олла, сехьаг1олла.

Дешт1ехьенаши дешхьалхенаши шоайла къоастае ха деза. Дешт1ехьенаш дилла ц1ерашта т1ехьа лел, х1аьта дешхьалхенаш хандешашта хьалха латт. Масала: ц1аг1а чу –чувала, стола т1а –т1атоха.

54