2. Хандеша грамматически категореш

Хандеша тайп – тайпара грамматически категореш я: 1. Кепа категори; 2. Класса категори; 3. Таьрахьа категори; 4. Хана категори; 5. Соттама категори.

Кепа категори оал дер д1а мишта дода, цун хьисапаш малаг1аш да белгалдоаккхача грамматически категорех. Г1алг1ай метта хандеша ши кеп я: цкъа хиларан кеп, дукхаза хиларан кеп. Цкъа хиларан кепо хьагойт цкъа хулаш дола дер. Масала, мала, саца, д1ататта, къовса. Дукхаза хиларан кепо хьагойт шозза е дукхаг1а хулаш дола дер. Масала, мела, сеца, д1атетта, къувса.

Массадолча хандешай яц кеп. Нагахьа хандош цкъа хилареи дукхаза хилареи кепе шоайла в1ашдухьала ца отте, уж хандешаш кепе дац оал. Масала, цкъа ваг1а – дукхаза ваг1а.

Хандеша кеп хьагойт тайп-тайпарча грамматически наькъашца: 1. Къаьста баьржа никъ ба чура флекси: хада – хеда, къаста – къеста, лакха – лекха, ага – эга, лаца- лувца, ларх1а – лерх1а; 2. Супплетивни формаш, вешта аьлча, тайп-тайпара овла е лард йолча хандеша формаш: ала – яха, д1адала – д1атела, д1адаккха – д1адаха, д1адахьа – д1акхахьа, д1адига – д1акхувла, 1одожа – 1олега, 1отоха – 1одетта, эккха – лелха; 3. Классгойтам 1обожарца: дада – ада, даха – аха, датт1а – этт1а (т1ехьарча деша овлан мукъа оаз а хувцалу).

Тайп-тайпарча кепера хандешаш таьрахьашца хувцадала а йиш я. Укх замах цхьаццадолча масалашка хьежача вайна гучадоал, къаьнарча замах цкъа хилари дукхаза хилари кепера хандешаш цхьоален а дукхален а таьрахьа формаш йолаш хинналга. Х1анз уж формаш дерригача хандешай йисаяц, д1айоалаш латт: дада – довда / ада - …(форма яйнай); дала – довла / дувла – …; г1атта – г1овтта / г1етта – г1увтта; саца – совца / сеца – сувца; кхосса – кховса / кхесса.

Ха д1а мел йода, хандешай формаш таьрахьагеи кепагеи диллача цхьалхайоалаш латт.

Класса категори. Хандешаш классашца хувцалу. Хандеша класс – эггара къаьнара категори я. Хьалхарча замах, дерригаш х1ана дац аьнна, хандешаш класс белгалйоалаш хиннад. Х1анзарча метта дукха йисаяц уж классаш. Хандеша класс кортмукъа категори яц. Из белгалйоалл шийца бувзам болча ц1ердеша классага хьежжа. Масала: к1аьнк воаг1а, йи1иг йоаг1а, циск доаг1а, етт боаг1а. Деррига хандешаш дац классашца хувцалуш. Шоашта чу классгойтамаш дола хандешаш дукха дац: деза, даа, дохка, даста, дита, дига, дахка, дила, дилла, дага, даша, дажа, дарста, делха, деста, 1одожа, дала, дувца, дада, дов, дехка. Нагахь санна хандешо дешхьалхенаш лелайой, уж отт классгойтама хьалха: д1ачуваха, д1ачуяха.

Класс йоаца хандешаш класс йолчарел дукхаг1а да: ага, ала, ада, ата, кхета, та, га, кхаста, кхарза, кхера, къаста, къарза, тата, тилла, тахка, тига, тега, ларга, лала, латта, листа, ларга, ловза, ловса, 1олега, лачкъа, лела, мала, 1омахка, марца, мага, ха, хаза, хестае, хатта, хьаста, хета, хьовза, хьага, хьажа…

Хьахиннача хандешашца а нийслуш хул классгойтамаш: тохавала, кхехкаде.

Яхаяьннача ханара хандешашка классгойтамаш дош кхоачалуча латташ хул: хаьттав, хаьттай, хаьттад, хаьттаб, велавеннав, бизаб, чакхъяьннай…

Къаьнарча формашка а нийслу: воав, йоай, боаб, доад.

Цхьадола хандешаш таьрахьашца хувцалу. Шийца бувзам болча ц1ердеша таьрахье отт хандош. Из хувцадалар белгалдоал тайп-тайпарча наькъашца:

1. Овлан оазаш хувцаяларца. Овлан оазо таьрахь гойтар – къаьнара г1улакх да. Из юкъера д1адоалаш латт. Хандеша таьрахь гучадоал укх наькъашца:

- нагахь цхьоален таьрахье овлан оазаш [а, о, и] хилча, дукхален таьрахье хувцалу [ов, ув] яьхачарца. Масала: г1атта – г1овтта, саца – совца, тасса – товса, т1ахьада – т1ахьовда, д1акхосса – д1акховса, 1овижа – 1одувша;

- нагахь цхьоален таьрахье овлан мукъаза оаз [лл, д] хуле, дукхален таьрахье [хк, лх] яьхача оазашца хувцалу. Масала: тилла – тахка, лалла – лахка, д1акхалла – д1акхахка, т1акхолла – т1акхохка, хьалъолла – хьалъохка, т1ахьада – т1ахьелха.

Бакъда, г1алг1ай метта дукха да хандешаш овлан оаз [лл, д, хк, лх, е, и, а, о, ув, ов] йолаш, таьрахь белгал а ца доалаш: говр къехкар – говраш къехкар, соалоз хахка – соалозаш хахка, яй кхехк – яш кхехк, барзкъа 1овда – барзкъаш 1овда.

Г1алг1ай метта цхьадолча таьрахьеи кепеи формаш омонимаш санна лел: нув ала – новраш ахка (таьрахь); цкъа ала – дукхаза ахка (кеп).

2. Классгойтам мара ца бусаш, еррига лард хувцалу: га ежай – гаьнаш лийгай.

Хана категори

Хана категоре хьагойт дер мича хана кхоачаш хул. Цунга хьежжа ханаш белгалйоах. Г1алг1ай метта хандеша ворх1 ха я. Ер категори ч1оаг1а чоалхане я. Хандеша ханаш тайп-тайпарча хандешай лардех кхолл. Уж керттера лардаш ераш я: белгалза форма лард, йолча ханара лард, яхаяьннача ханара лард.

Гуш яхача ханеи яхаяьннача ханеи лард ца1 я. Масала: лаьрх1ар, лаьрх1ад, лаьрх1адар; вийлар, вийлав, вийлавар.

Йолча ханеи хургйолча ханашкеи цхьа лард я. Масала: лоарх1, лоарх1ар, лоарх1аргва, лоарх1ар; вел, велар, веларгва, велар.

Бакъда, цхьаццадолча хандешай вай йийцача кхаь лардал дукхаг1а а к1езигаг1а а хила тарлу кхоллара лардаш. Масала, шиъ е йиъ-пхиъ. Из хул тайп-тайпара оазий хувцамаш бахьан долаш (оаз 1ойожар, мукъаза оазаш тараерзар). «Мала» яьхача хандеша уж пхиъ я: 1. Т1адожара соттам – мала, белгалза форма – мала, масдар – малар; 2. Гуш яха ха – мелар; 3. Яхаяьнна ха – меннад, хьалхаяхаяьнна ха – меннадар; 4. Йола ха – мол, яхаяьланза ха – молар; 5. Хила мега ха – мар, хургйола ха – маргда.

Йолча хана овлан оаз эрга ца йоалача хандешай ши лард мара хилац ханаш кхоллаш. Масала: Белгалза форма – къаста, т1адожара соттам – къаста, масдар – къастар, йола ха – къаст, яхаяьланза ха – къастар, хургйола ха – къастаргда, хила мега ха – къастар (къаст); гуш яха ха – къаьстар, яхаяьнна ха – къаьстад, хьалхаяхаяьнна ха – къаьстадар (къаьста).

Йола ха

Йолча хано хьагойт къамаьл деча хана хулаш дола дер е хьал. Цо жоп лу фу ду? яьхача хаттара. Масала: Ара лоа делх. Малх хьеж. Оаха язду.

Т1адожара соттамах хандеша йола ха хьахулаш, овлан оазах бордий оаз хул: даста – доаст, дага – доаг, виса – вус. Из никъ дукха баьржа никъ бац. Х1аьта, дукхаг1дола хандешаш хьахулаш, т1адожара соттама овлан оаз лоацлу, кхы тайпа эргаялац: хада – хад, дувца – дувц, ловса – ловс.

Йолча хана формаш хьахул шин тайпара:

1-ра тайпа. Т1адожара соттама хьалхарча формах хьахул йола ха. Дукхаг1а йола йолча ханара формаш цхьан къайлача дешдаькъах латт. Цар чаккхенга лаьтта мукъа оазаш 1олийгай, цудухьа дешдакъа къовладеннад, овлан й1аьха мукъа оаз лоацъеннай (Нохчий метта уж хувцамаш хиннадац: оал – олу, вус – вуьсу, деш – доьшу, мол - молу).

Тайп-тайпарча спряженешкарча хандешаех йола ха кхоллар

1-рча спряженера хандешаех йола ха хулаш овлан д1аьхача [а:]-нах бордий дифтоног [оа] хул: кхаба – кхоаб, ата – оат, кхача – кхоач, дала – доал, дага – доаг;

2-г1ча спряжене долча хандешаех йола ха хьахул овлан й1аьха оаз [а:] лоацъялар мара кхы хувцамаш ца хулаш: дажа – даж, даха – дах, къага – къаг, даша – даш;

3-г1ча спряжене лоаца [а] лоацача [уо]-га (о) доал: лакха – локх, д1ахьакха – д1ахьокх, марца – морц, саца – соц, тахка – тохк;

4-г1ча спряжене долча хандешай йола ха кхоллаш овлан ах-й1аьха оаз лоацлу, кхы тайпа эргаялац: таба – таб, лата – лат, дакха – дакх, ята – ят.

5-г1ча спряжене овлан й1аьха дифтонг [иэ: (е)] лоацлу: вела – вел, кхера – кхер, теша – теш, деша – деш;

6-г1ча спряжене лоаца дифтонг [иэ (е)] хувцалац: велха – велх, верза – верз, кхехка – кхехк, хьеста – хьест;

7-г1ча спряжене й1аьха дифтонг [уо: (о)] лоацлу: тоха – тох, дог1а – дог1, тола – тол, доха – дох;

8-г1ча спряжене лоаца [уо (о)] хувцалац: мотта – мотт, дохка – дохк, дотта – дотт, хотта – хотт;

9-г1ча спряжене овлан оаз [ов] эргаяьлац: къовса – къовс, совса – совс, товса – товс, кховса – кховс;

10-г1ча спряжене дифтонг [ув] хувцалац: ц1увза – ц1увз, лувса – лувс;

11-г1ча спряжене овлан [и] [у] яьхачунца хувцалу: вижа – вуж, дила – дул, дитта – дутт, тига – туг.

2-г1а тайпа. Цхьадолча хандешай йола ха хьахул лард хувцаяларца: ле – лу, ваха – вода.

Цхьан дешдаькъах латтача хандешаех ший тайпара хьахул йола ха. Укхаза т1адожара соттама формай овлан оазаш хувцалу: [а] доал [ов] яьхачунга; [иэ] доал [ув] яьхачунга: та – тов, ла – лов, ха – хов, га – гов, 1а – 1ов, ле – лув, зе – зув, те – тув, хье – хьув.

«Га», «де» яьхача хандешай йола ха иштта хул: га – гу, де – ду (Ер оазаш дийлача дешдоакъошка овттайича оаз [у] [уо] яьхача дифтонгага йоал: гуо-ра, дуо-ра).

Йолча ханара дацара формаш хьахул т1адожара соттама форма юхаметтаоттарца, [-ц, -ац] дацара дакъилгаш т1атохарца: ата – оат – атац, мала – мол – малац, ха – хов – хац, ле – лув – лец, вита – вут – витац.

Йола ха яхачеи хургйолчеи ханашта метта лелаеш хул: Селхан балхара чуйоаг1а со, 1одувшанза лелаш бераш да-кх. Т1адоаг1ача шера аз университет йоаккх.

Белгалдаккхар: 1илманхоша дувцачох, цхьан хана г1алг1ай метта йолча хана ший тайпара формаш хиннай. Уж хьахулаш хиннай йолча ханара причастен т1а йолча ханара г1он хандош т1акхетарца. Д1ахо из форма эргаяьннай. Йистера мукъа оаз д1а а хаьда, г1он хандеша классгойтаргаш причастех д1акхийтад. Уж формаш х1анзарча метта наггахь мара нийслац [Ханзара г1.м. 1972.]. Масала: воав (вола ва), хулад (хула да), молад (мола да), доаг1ад (доаг1а да).

Хьайна лайча дика хила ховш воав хьо. Ахча хулад хьога х1анз.

Лакхе вай йийцараш хандеша йолча хана цхьалха формаш я. Царел совг1а г1алг1ай метта нийслу оттама формаш а. Уж латт деепричасте формахи йолча ханара г1он хандешахи. Масала: дешаш ва, делхаш да, удаш я, кхоачаш ба.

Хургйола ха

Хургйолча хано хьагойт къамаьл даьчул т1ехьаг1а хургдола дер. Цо жоп лу фу дергда? яьхача хаттара: Кхоана тхо сало1аш хургда.

Хургйола ха хьахул хургйолча ханара ло1аме причастен «де, ве, е, бе» яьха аффиксаш т1акхетарца. Уж аффиксаш хьахиннай йолча хана латтача г1он хандешаех. Масала: кхоачаргва, дешаргда, д1акъовларгья.

Хургйолча ханий формашка дукха оазий хувцамаш хул. Причасти аффиксаца хотталуча, кхо мукъаза оаз нийслу: ргв, ргй, ргб, ргд. Г1алг1ай метто лац шиннел совг1а мукъаза оаз в1ашка нийсъялар. Цу кхаь оазех ца1 [р] 1ойож багах из дош д1аоалача хана. Масала: воаг1аргва – воаг1агва, доаг1аргда – доаг1адда, боаг1аргба – боаг1абба.

Хургйолча ханий дацара формаш хьахул ло1аме причастен аффикса-г1он хандеша дацара форма т1акхетарца: дешаргдац, дуаргдац, хургвац.

Ший керттерча ма1анал совг1а, хургйолча хана кхы а ма1анаш хул. Укхаза хургйолча ханара хандешо хьагойта дер къамаьл деча ханаца бувзам боацаш а хул. Т1аккха цо хьагойт даиман хулаш дола дер. Масала: Дергдац аьнна халахетар а дергдац, даь дикахетар а дергдац. Ер ма дий аьнна бахьан доацаш, цкъа елхаргья, цкъа еларгья.

Хила мега ха

Хила мегача хано хьагой къамаьл даьчул т1ехьаг1а хила а ца хила а мегаш дола дер. Цо жоп лу фу дер? яьхача хаттара: Кхоана хоттар, аьнна йиса г1алий ц1ог, хоттанза йисай.

Дукхаг1а йолча хана хила мега хана формаши яхаяьланза хана формаши морфологически къоасталуш хилац. Масала: хоттáр – хóттар. Хила мега ха хьахул йолча ханара формашта [-р, -ар] т1акхетарца. Йолча ханара форман т1ехьара оаз мукъаза яле [-ар] т1акхет, мукъа оаз яле [-р] т1акхет: соц – соц+ар, тохк – тохк+ар, латт – латт+ар, дувц – дувц+ар, вода – вода+р, веза – веза+р, тов – тов+р, зув – зув+р.

Шоллаг1ча дешдаькъе мукъаза оаз [л] латтача хандешашка, хила мега ха кхоллаш, из 1ойож: мала – мар, ала – ар, хила – хур, вóла – вар.

Хандош-сказуеми хила мегача хана латташ хилча, подлежащи цунна т1ехьа отт: Тахан молха мар унхочо.

Укх хана латтача хандешай ший тайпара интонаци хул.

Хила мегача хана дацара формаш хилац.

Яхаяьланза ха

Укх ханарча хандешаша жоп лу фу дора? яьхача хаттара. Цо белгалду къамаьл далехьа дола а денна х1анз а чакхдаланза дола дер. Из хьахул йолча хана [-р, -ар, -ра] яьха аффиксаш т1атохарца: [-р] т1акхет йолча ханара форма т1ехьара оаз мукъа яле: воаг1а+р, ваг1а+р, вода+р; [-ар] т1акхет йолча ханара форма т1ехьара оаз мукъаза яле: оах+ар, къаст+ар, дувц+ар, вел+ар, кхехк+ар; [-ра] т1акхет яхаяьланза ханара формаш цхьан дешдаькъах латтача хандешах яьннаяле: лу – ло+ра, ду – до+ра, хьо – хьо+ра, гу – го+ра.

Йолча ханара формаех яхаяьланза ханара формаш хьахулаш, къайлача дешдаькъе лоацъенна хинна мукъа оаз, дийлача дешдаькъе нийсъелча, юха й1аьхлу: вé/ла – вел – вé/лар. Х1аьта, юхьанцарча формашка лоаца хинна оазаш, даим санна, лоаца юс: када – кад – кадар, дила – дул – дулар.

Яхаяьланза ханара дацара формаш хьахул йолча ханара дацара формашта [-ар] т1акхетарца: ваг1ац+ар, хац+ар, лац+ар, висац+ар.

Гуш яха ха

Гуш яхача хано хьагойт къамаьл далехьа б1аргагуш хинна дер е хьал. Цо жоп лу фу дир? яьхача хаттара: яздир, дийшар.

Из хьахул белгалза форма овлан мукъа оаз хувцаяларца, [-р] суффикс т1акхетарца: ала – аьлар. Укхаза хьалхарча шин спряжене [а] [аь]-га доал; кхоалаг1ча спряжене [а] [иэ/е]-га доал: кхарза – кхерзар, д1ататта – д1атеттар; д1ахо [иэ] [ий]-га доал: мела – мийлар, еха – йийхар, хетта – хийттар, сетта – сийттар; [уо] [иэ]-га доал: д1атоха – д1атехар; [ов] [эй]-га доал: довза – дайзар, къовла – къайлар; [ув] [ий]-га доал: хувца – хийцар, къувкъа – къийкъар.

Цхьан дешдаькъах латтача хандешай гуш яха ха хьахул овлан [а] [эй] яьхача дифтонгага а даьле, [иэ] [и]-га а даьле, чаккхен [-ра] т1а а кхийте: ха – хайра, ла – лайра, та – тайра, га – гайра, ле – лийра, 1е – 1ийра, те – тийра. Укх юкъе исключени а нийслу: де – дийра.

Гуш яхача ханара дацара формаш ший тайпара хул: цкъарчоа, белгалза форман овлан мукъа оаз юхаметтаотт, шоллаг1чоа [-ар] яьхача аффикса хьалха дацара суффикс [-нз-] отт: ала – аьлар – аланзар, деша – дийшар – дешанзар, дувца – дийцар – дувцанзар, тоха – техар – тоханзар.

Яхаяьнна ха

Яхаяьннача хано хьахьокх къамаьл далехьа хиннадаьнна дер. Чакхдаьнначох хьахиннар хьахьокх цо. Жоп лу фу даьд? яьхача хаттара. Масала: Б1аьсти яьннай. Унхо вийрзав.

Из хьахул причастен е деепричастен форма т1а [в, й, б, д] классгойтаргаш т1акхетарца. Ер ха хьахиннай шин дешах: кхайка+ва, ведда+ва. Г1он хандеша т1ехьара мукъа оаз д1ахоадаяьй, юхейиса классгойтарг хьалхарча дешах д1акхийтай.

Укх хана дацара формаш хьахул [-ац] т1акхетарца: вахав+ац, яздаьд+ац, эккхадаьд+ац.

Яхаяьннача ханара формаш лелаю фаьлгашта, дувцарашта юкъе. Масала: Бахаш-текъаш дезал хиннаб. Уж баьхаб хьунаг1а…

Хьалхаяхаяьнна ха

Хьалхаяхаяьннача хано белгалду чакхдаьннар къамаьл дечунна б1арга а гуш хинналга, цул т1ехьаг1а кхыдола дер доладенналга. Цо жоп лу фу даьдар? Яхача хаттара. Кхыча тайпара аьлча, укх хано хьагойт хиннача дарал хьалхаг1а хинна дер: Т1орми бизза бала ийца даьц1а яхаяр со, лаьжг дизза г1айг1а а яхьаш юхайоаг1а.

Хьалхаяхаяьнна ха хьахул яхаяьннача ханара причастен е деепричастен формá [-вар, -яр, -бар, -дар] яьха аффиксаш т1акхетарца.

Дацара формаш хьахул причастен-деепричастен формá т1а г1он хандешах яьнна дацара ма1ан дола аффикс т1акхетарца: хержавацар, вийлавацар.

Хандешай соттамаш

Г1алг1ай метта хандешай ворх1 соттам ба:

Т1адожара соттам. Укх соттама ханаш яц, бакъда, пхи форма я. Хьалхара форма белгалза формах хьакъаьстаяц формага диллача. Цо духхьал дер т1адожаду. Масала: Декъа, вахар, дегашта безамаш! 1оха, 1оязде!

Шоллаг1а форма хьахул хьалхарча форма [л] яьха суффикс т1атохарца. Цо хьагойт дер цу сахьате де дезаш долга: Из книжка 1одешал! Г1ол, чай д1ат1аоттадел! Хьалг1аттал, г1анд хьадал!

Кхоалаг1а форма хьахул шоллаг1ча форма [-ахь, -аш] яьха суффиксаш т1атохарца. Кхоачашде деза дер цу сахьате де дезаш дац. Дехар е хьехам беш да: Ц1ена язделахь. Хьайл воккхаг1чун никъ ма хоадабелахь. Шедар ц1аг1а д1адувцалаш. Укхаза т1адожара соттама формо таьрахь къоастаду. Из таьрахь хувца аффиксаш хьахиннай дера дожаре латтача ц1ерметтдешаех: [ахь – 1а (хьо); аш – оаша (шо)].

Йиълаг1ча формо белгалду дехарца цу сахьате де деза дер. «Дехарца т1адожадара формаш» оал царех. Уж хьахул [хьай, шоай] яьха аффиксаш т1атохарца. Уж аффиксаш а ц1ерметтдешаех хьаяьннай. Йиълаг1а форма хьахинначул т1ехьаг1а цу аффиксех суффиксаш ларх1а еза. Масала: Сиха лелал-хьай, хьадувцал-шоай, ловзал-хьай соца.

Пхелаг1а форма дер даькъалдеш лел: Дукха вахалва, г1оза лелайойла, дика могалда. Из форма хьахул йолча хана форма хьалхаг1а [-ал, -л] т1акхетарца, т1аккха [ва, я, ба, да] яьха г1он хандешаш т1акхетарца: вус+ал+ва, оах+ал+да. Ер форма эггара дукхаг1а лел сардамашка, ловцашка, лозунгашка.

Т1адожара соттама дацара формаш хьахул дацара дакъилг хьалхаоттарца: Ма г1олахь, ма лулда.

Белгала соттам оал долаш дола, хургдола е хинна дер хьагойтача формаех. Укхаза еррига ханаш я. Масала: Вел, веларгва, велар, велар, вийлар, вийлав, вийлавар.

Дацара соттам хьахул белгала соттама дацара дакъилг [ц] т1атохарца. Укх соттама хила мега ха яц. Форма хьахиннаяьнначул т1ехьаг1а цу дакъилгах суффикс хул: велац, веларгвац, …, велацар, вийланзар, вийлавац, вийлавацар.

Хаттара соттам хьахул белгала соттама [-ий] яьха суффикс т1атохарца. Укх соттама хила мега ха яц: велий, веларгвий, …, веларий, вийларий, вийлавий, вийлаварий.

Хаттар-дацара соттам хьахул дацара соттама суффикс [-ий] т1атохарца. Укх соттама а хила мега ха яц: велаций, веларгвеций, …, велацарий, вийланзарий, вийлавеций, вийлавецарий.

Бехкама соттам. Хьахьокх цхьа духьале ецаре хургдола дер. Укх соттама ши форма я. Хьалхара форма кхолл хургйолча ханара ло1амеча причастен г1ог хандешаш т1атохарца. Г1он хандош т1а а теха из соттам кхелла баьлча, цу г1он хандешах суффикс хул: арг+дар, г1орг+вар, йоаг1арг(ь)+яр. Шоллаг1а форма чоалхане я. Из хьахул [е] т1акхетарца йолча хана формах (оал - оале), яхаяьннача хана формах (аьннад - аьннадале), хургйолча хана формах (аргда - аргдале). Масала: 1а сиха деше, аз книжка лургда хьона. Оаша ханнахьа оасар даьдале, хьажк1аш дика хургья.

Лара соттам. Цо белгалдоаккх хилча бакъахьа хета дер. Из дер кхаь ханаца бувзам болаш лел: йолча, яхача, хургйолча. Из кхолл йолча ханара хандеша ларда [-далара] яьха классни суффикс т1атохарца. Хандеша ха укхаза къоастаю лардага хьежжа. Масала: дешадалар – йола ха, дешадалара – хургйола ха, дийшадалара – яха ха.