4. Зовнеи къореи оазий язъяра бокъонаш

Цхьайола зовнеи къореи мукъаза оазаш д1аоалача хана в1аши таралест. Д1аяздеш г1алат дергдоацаш бокъонаш дагалаца:

Зовне мукъаза оаза метта цунах тара йола къора мукъаза оаз хозаш хул, Масала: дег-тег, се-зе, ворда-форд, жа-ша д1.кх; къора хоз: Масала: 1адсаькх, в1ашаг1кхийтар, седкъа, г1овтал, жовх1ар, лайси (кузнечный мех).

Зовне мукъаза оаз дош кхоачалуча латташ хилча, къора хоз, цу тайпара дешаш хувца деза, шекон мукъаза оаза т1ехьа мукъа оаз оттаргйолаш, Масала: форд –фордаш, пед –педаш, саг –сага, хоттарг –хоттаргаш;

Къора мукъаза оаз зовне хозаш а хул, цу тайпара дешаш хувца деза т1ехьа мукъа оаз оттаргйолаш, Масала: поп –попа, теник –теникаш.

5. Й1аьхеи лоацеи мукъа оазаш, уж язъяра бокъонаш

Мукъа оазаш а, и, у, э, ие, о, уо й1аьхеи лоацеи хул. Цу оазашка хьежжа тайп-тайпара ма1ан хул дешай. Цу оазий й1оахали лоацали къоастаду предложене бувзамца: ваха –ваха, дог1а –дог1а, маша –маша.

Нагахьа санна мукъа оазий й1оахали лоацали предложене бувзамца къоаста ца луш е дешача хана ма1ан шин тайпара кхетош хилча, царна т1ехьа озара хьарак оттаде деза: бада –бада.

Деша хьалхарча дешдакъа юкъе шекон мукъа (лоаца) оаз у (ю) хьахазац. Цунна метта и хоз, Масала: думи, дуне, юкъе, юстара, луттарг. Укхаза дилла у (ю) язде деза.

Шекон мукъа (лоаца) оаза е (ие) метта а хоз, Масала: мажарг, царг, лерг, иштта хозача, дагалаца дилла е язде дезалга.

Шекон мукъа (лоаца) оаза о (уо) метта а хоз, Масала: хобор, совхоз, болхло, токхор. Дагалаца цу тайпара дешашка о язде дезалга.

6. Алап й, цун ма1ан

Сонорни алап й мукъача алапашта хьалха е т1ехьа латташ хул, Масала: сийна, сай, дай, 1уйре, йост, йи1иг. Цхьадолча дешашка алап й мукъазача алапа 1 хьалха латташ а хул, Масала: й1айха, й1аьха.

Алап й мукъача оаза е 1 хьалха латташ хилча, цунах мукъаза сонорни оаз хул: й1овхал, й1овхараш, йи1иг, йиша.

Х1аьта мукъача оаза т1ехьа латте, цо дифтонг кхолл. Цунах мукъа оаз хул: сайре, той, уйче, тийна, сай, чай.

Лекци №2 Дифтонгаш. Къоастореи хоадореи ъ, ь хьаракаш.

1. Дифтонгаш, уж язъяра бокъонаш

2. Къоастореи йиш хоадореи ъ, ь хьаракаш, уж яздара бокъонаш

1. Дифтонгаш, уж язъяра бокъонаши

Цхьан слоге латтача шин мукъача оазех дифтонг оал. Г1алг1ай метта 9 дифтонг я: иэ, уо, оа, ий, ой, ай, ов, ув, уй. Уж й1аьха а лоаца а хул. Дийлача слоге й1аьха хул: де-ша, лоа, соа; къайлача слоге лоаца хул: деш, лоам, тоам.

Къаьстта белгалъяха еза дифтонгаш язъяра бокъонаш. Дифтонг оа ше хоззача бесса язъе еза: доал, доахан, ч1оаг1а. Дифтонг ие метта орфографически е язду: лела, сеца, пед, бер. Дифтонг уо метта – о язду: дош, со, хоза. Дифтонгаш ув, ов д1аоалача хана шоллаг1а элемент в хьахазац. Дагалаца шоаш йолчча бесса язъе езалга: дувца, овла, нув, тов. Дифтонга эй хозача ай язду: тай, вай, сайре, чай, бай.

Дифтонга уй метта ий хоз. Из дифтонг юкъе йолаш дешаш дукха дац, уж дагалаца деза: уйче // ийче, уйла // ийла, 1уйре // 1ийре, гуйре // гийре. Дифтонгаш ий, ой хозача бесса язъю.