4. Белгалдешай формаш

Мишталли, юкъаметтига белгалдешаш ло1амеи ло1амзеи формаш йолаш хул.

Ло1амза белгалдешаш оал шоаш белгалдеча дешаца цхьан доаладаьча белгалдешаех: сонта саг, лакха лоам, к1ай зиза, мора к1ада, лакха шув. Укх форме белгалдешаш барт бу шоашца бувзам болча ц1ердешашца классе, таьрахье, дожаре.

Ло1аме белгалдешаш оал шоаш белгалду дош шоашца доацаш хьахиннача белгалдешаех: дикавар, лакхабар, к1айдар.

Ло1аме белгалдешаш хьахул г1он хандешах яьнна, классашца хувцалуш йола -дар (-вар, -яр, -бар) яха аффикс ло1амзача форман т1акхетарца, х1аьта ц1ердош д1адоал белгалдеша суффиксо цун класс хьаэц. У ж хул цхьоален а дукхален а таьрахье, ц1ера дожаре классни гойтам болаш: майравар, майраяр, майрабар, майрадар, майрабараш, майрадараш. Эргача дожарашка классни гойтам хилац.

Ло1аме белгалдешаш таьрахьашца хувцалу: к1айдар – к1айдараш, хозадар – хозадараш, мерзабар – мерзабараш. Ло1аме белгалдешаш дукхален таьрахье даьхача царна аффикс -аш т1акхет.

Ло1аме белгалдешаш классашца хувцалу. Классашца хувцадалар хул цар -дар ( -яр, -вар, -дар) яхача суффиксашта хьалха латта в, й, б, д яха классий префиксаш хувцаяларца. Масала: дикавар, дикаяр, дикабар, дикадар.

Классашца хувцалуш цхьадола ло1амза белгалдешаш мара дац. Цар классашца хувцадалар хул царна хьалха латта в, й, б, д яха классни префиксаш хувцаяларца: воккха саг – йоккха саг, боккха гув, доккха ц1а, йоккха беш.

Ло1амза белгалдешаш воккха, йоккха, боккха, доккха, з1амига яхараш мара таьрахьашца хувцалац. Цар таьрахьашца хувцадалар укх тайпара хул: воккха саг – боккхий нах, з1амига саг – кагий нах.

Предложене юкъе белгалдеша ло1амза форма хул къоастам, масала: Сийнача сигала г1олла морхаш йолх; Цудухьа хоза малх хъал а баьнна, ди даьлча толашаг1а хетт Хасана [Боков]. Боккхача безамца керда вахар кхолла болабелар нах. Къаьнарча замах наггахьа мара яг1ацар маьрша ха. Сомий бешамашта, хан-ханнахьа молхаш а тохаш, г1улакх де деза.

Ло1аме белгалдешаш предложене чу лел, ц1ердешаш санна. Уж хул: подлежащи, карардар, кхоачам, ц1ера оттама сказуеме ц1ера дакъа. Масала: Къаьнадар хоастаде, къонадар эца (къаьнадар, къонадар – подлежащи). Воккхаг1вар ц1аг1а хьачуваьлар (воккхаг1вар – подлежащи). Говзавар котваьлар (говзавар – подлежащи). Къахьачох мотт ца кхийттача, мерзачун чам хайнабац (къахьачох, мерзачун – кхоачам). Чехкачох ма кхера, к1аьдачох ма теша (чехкачох, к1аьдачох – кхоачам). Аз тахан сай кочех дикаг1ъяр йийхай (дикаг1ъяр – карардар). Уж ц1енош ц1енадараш да (ц1енадараш – оттама сказуеме ц1ера дакъа).

5. Белгалдешай легар

Белгалдешай легар ло1амзеи ло1амеи форме хиларга хьажжа хул. Ло1амзача белгалдешай цхьоален а дукхален а таьрахье эргача дожарашка

-ча яха чаккхе хул.

Ло1аме мишталли белгалдешаш дожарашца эргадоал, ц1ердешаш санна. Цхьоален а дукхален а таьрахье тайп-тайпара хувцадалар хул.

Ло1аме белгалдешаш классашца хувцалуш хул, ц1ера дожаре латташ хилча, х1аьта эргача дожарашка класс белгалъялац, масала: Ц1. д. – лакхавар, лакхаяр, лакхадар, лакхабар; Дл. д. – лакхачун; Л. д. – лакхачунна; Д. д. – лакхачо. Цхьабакъда, воккха, йоккха, боккха, доккха яха белгалдешаш массадолча дожаре классашца хувцалуш да, шоаш классни хилара, масала: воккха к1аьнк, йоккха юрт, боккха гув, доккха дуне; воккхавар, йоккхаяр, доккхадар, боккхабар.

Юкъаметтига белгалдешай ло1амза форма, моттигацеи ханацеи бувзам бараш, дожарашца хувцалу, эргача дожарашка -ча яха чаккхе т1акхеташ. Кхыдола ма1ан дола белгалдешаш хувцалац (х1ама хьаяь материал, доал, юкъаметтиг хьахьокхаш дараш).

Ло1аме юкъаметтига белгалдешаш дожарашца эргадоал, мишталлидараш санна.

Белгалдешай дожарий чаккхенаш нийса язъергйолаш белгалъяха еза.

1. Ло1амзача белгалдешашка эргача дожарий чаккхе – ча я. Цун т1ехьара а хьахазац. Из дагалаца деза: сихача михаца, дикача сагах.

2. Ло1амеча белгалдешай хотталура дожаре чаккхе – чох хул. Из зовне йоал, т1ехьа г1 хоз. Иштта язъе йиш йоацилга дагалаца: дошочох, ахкандарех, к1аьдачох, майрачох.

3. Дукхален таьрахье дера дожаре ло1аме белгалдешай чаккхе лоаца – а я. Из хьахазац. Язъе езалга дагалаца: сихабараша, дикадараша, хозадараша.

4. Цхьоален таьрахье лура дожаре ло1аме белгалдешай чаккхе – чунна я. Цига н шолха доал. Масала: дикачунна, зовзачунна, баьдечунна.