adyrbaikyzy_bioinjeneriya_umk_kz
.pdfбəйшешектің гені бар). ГМО өз кезегінде жануарлардың, өсімдіктердің организмдері мен гендік модифицирленген микроорганизмдерді біріктіреді.
Қарапайым тілде түсіндірер болсақ, ГМО бір организмнің гендік кодына екінші |
|
|||||||||
генді «қосу» дегенді білдіреді. |
|
|
|
|
|
|
||||
Бұрындары |
ауылшаруашылығында өсімдіктерді |
өсіру |
барысында түрлі |
|||||||
ауру тасымалдайтын құрт-құмырсқа мен арамшөптерден қорғану үшін арнайы |
|
|||||||||
химиялық дəрі-дəрмектер пайдаланылатын. Бұл тəжірибе қоршаған ортанының, |
|
|||||||||
аграрлық |
экожүйенің |
синтетикалық |
заттармен |
ластануына |
əкеп. |
соқты |
||||
Аграрлық технологияларды дамыту үшін адамзат жаңа идеяларды ойлап табуға |
|
|||||||||
мəжбүр болды. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Алғаш рет ГМО-ны АҚШ ойлап тапқан екен. Алғашқы трансгенді өсімдік |
|
|||||||||
1983 жылы |
Кельн |
қаласындағы |
өсімдіктану |
институтында . |
алынған |
|||||
Биотехнологияның |
бірінші |
триумфы |
болып |
жəй |
қызанақпен |
жалп |
||||
американдық балықты бұдандастыру арқылы қызанақтың суыққа төзімді сорты |
|
|||||||||
шығарылған. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1994 жылы америкалық супермаркеттерде алғашқы ГМО-жемісі – қызанақ (томат) пайда болды, ол қөпке дейін товарлы түрін сақтай алады жəне транспортировкаға шыдайды.
Келесі биоинженерингтің жаңалығы– колорад қоңызы жеңе алмайтын картоп, оған бактерия гені енгізілген, ол зиянды жəндіктерге қарсы өлтіргіш уды шығарады. Сонымен, модификацияланған жүгеріге балықтың генін, ал картопқа - шаянның генін қосқан. Кейбір өсімдіктер дақылына, иммундық жүйеге жаупты, адам генін қосады. Оның механизмі мынадай – реципиенттің
дамуы процесінде донор гені оның |
құрылымын |
өзгертеді |
жəне жа |
қасиеттерін береді. Ал терең судағы акула |
гені енгізілген |
қазанақтар |
қазанақ |
болып қалады да жылы температурада жарты жылдан астам бұзылмайды.
Əдетте піскен қауын жұмсарады жəне2-5 күнде өзінің дəмдік сапасын
жоғалтады. Ал |
генетикалық |
модификацияланған |
қауын |
бірнеше |
айдай |
сақталып, өзінің дəмін жоғалтпайды. Əлбетте көк (піспеген) кезінде жинайтын, |
|
||||
генетиктердің қолында болған банандарды да пісіп-жетілген кезінде жинауға болады. Бұндай ГМ-банандарды тазалағанда, олар шірімейді.
Мұндай жаңалықтар бүгін бəрімізге жан түршігетін əсер береді, бірақ 50 жылдан кейін не боларын ешкім ештеңені жобалай алмайды.
Біздің планетамыздағы халықтың жартысынан көбінде ГМ-дақылдары рəсми түрде рұқсат етілген. 800 млн. адам жыл сайын тамақтың тапшылығынан зардап көреді, ал миллиондағаны ашаршылықтан көз жұмады, осыған байланысты трансгенді өсімдіктерге қызығушылық өсуде.
Егер 2001 жылы трансгенді өсімдіктер 13 мемлекттерде өсірілсе, ал 2002 жылы осындай елдің саны 16 құрайды. Бұлар АҚШ, Аргентина, Канада, Қытай, Австралия, Мексика, Испания, Франция, Оңтістік Америка, Португалия, Румыния, Болгария, Германия, Индия, Гондурас, Колумбия.
Трансгенді дақылдарды өсіретін əлемде бірінші орында АҚШ, Аргентина жəне Канада саналады. 2002 ж. ГМО өсімдіктерін өсіретін жалпы өсімдік жерінен олардың үлесі99% құрды. Осы елдерде осындай өнімді тіркеуден
71
өткізгенде, |
олар |
қауіпсіз |
жəне |
халыққа |
жүзеге |
асыруы мүмкін еке |
||
дəлелденген. |
|
|
|
|
|
|
|
|
Трансгендік |
өсімдіктерді |
өсіруі |
жалпы əлемдік рыногта қазіргі таңда3 |
|||||
млрд. доллардан асқан, ал 2010 жалы ол 20 млрд. долларды құраған. |
|
|||||||
Əлемдегі жер көлемінде өсірілетін негізгі жеті трансгенді дақылдарға соя, |
||||||||
жүгері, мақта, рапс, картоп, асқабақ жəне папайя жатады. |
|
|
||||||
Бүгінде |
əлемдік |
нарықты |
гендік |
инженерияның |
–жемісігендік |
|||
модификацияланған организмдер мен |
өнімдер(ГМО) жайлап |
келеді. Сыртқы |
||||||
саудаға есігі ашық ел ретінде біз де тысқары қалып отырғанымыз жоқ.
ГМО деген атынан үріккеніміз болмаса, оның қандай болатынын, пайдазияны қаншалық екенін қарапайым халық əлі біле бермейміз. Себебі ГМО-нің адам денсаулығына əсері əлі толық зерттеліп бітпеген. Бірақ əлемдік үрдістен
тыс қалмас үшін əрі |
осы төңіректегі мəселелерді реттеу |
мақсатында елімізде |
|||
«Гендік-инженерлік |
қызметті |
мемлекеттік |
реттеу |
туралы» заң |
жобасы |
əзерленуде. Соның орайында біздің елде де ГМО-нің отандық өндірісіне жол ашқан қаншалық дұрыс деген мəселе бар. Осыған орай, ғалымдардың арасында екі түрлі пікір қалыптасады: біреулері ГМО-ны қолдаса, екіншілері қарсы пікір айтуда. Осы мəселені Парламент мəжілісінде Дариға Назарбаева да көтерді.
Қазақстанда табиғи жерлерде ауылшаруашылық өсімдіктердің200 ден астам жабайы түрлері кездеседі, 90% - тағам дақылдарының тұқымдастары. Осыған байланысты тұқымдас түрлеріне құрастырылған гендерді тасымалдау мүмкіншілігі жабайы жеміс ағаштарында генетикалық трансформация қауіпінің
болуы мүмкін. Жəне де ГМО пайдалану проблемасы қоршаған |
орта |
мен |
адамның денсаулығы үшін өте шиеленіскен. |
|
|
Ластанған жүйеде трансгенді организмдер, өсімдіктер жəне жануарлар өзін |
|
|
қалай көрсететіні белгісіз. Дастарханға қойылған кез келген астың |
ішінде |
|
гендік модификацияға ұшыраған тамақтар болуы мүмкін. ГМ-ген тамақтың пайдасы не зияндылығы туралы даулы мəселелер түпкіліктішешілген жоқ. Осы сұрақты шешу мақсатында құрылған Еуропалық одақтың арнайы мекемесі трансгендік өнімдердің қауіпсіздігі жайлы шешім қабылдағандығы туралы айта кету керек. Соған қарамастан Еуроодақтың кейбір мемлекеттері ғана трансгенді
азық түлік өсіруге жəне импорттауға келісім |
берген. ТМД елдерінде |
бұл |
мəселеге қатысты нақты шешім жоқ, тек азық түліктің жан жақтан толассыз |
||
ағылып келетіндігі рас. |
|
|
Бүгінгі таңда ГМ өнімдердің зиянды екендігі көз жеткізетін бір дерек бар: |
||
адамның ас қорыту жүйесін мекендейтін микроорганизмдер жат |
гендерді |
|
қабылдап, ағзада сақтап қалуы мүмкін. Осылайша |
жаңа гендер өз жұмысын |
|
бастайды. Олар ағзада не істейді? Көкөністер мен жемістерге енгізілген кейбір гендер олардың өсу қарқынын жеделдетеді. Аталмыш гендер əртүрлі жаңа өсінділердің пайда болуына жол ашады. Модификацияланған картоп пен бұршақ ішкі секреция бездері қызметінің бұзылуы мен аллергияның дамуына себепші болады.
Модификацияланған тауарлардың барлығы маркировкадан өтпегендіктен, оларды талғамымызға сай таңдау қиынға соғады. Қарапайым тұтынушыларға
72
бұл жағдайда не істеу керек деген сұрақ тууда.
ҚР биоқаіупсіздік проблемасы 2003 жылы ҚР Президентімен қабылданып, экологиялық қауіпсіздік Концепциясында көрсетілгендей, биоқауіпсіздік, биологиялық алуантүрлілік бойынша Картахен протоколына қосылу қажеттілігі қарастырылды. Монреалда 2000 ж. өткен конференцияда биоқауіпсіздік бойынша Картахен протоколы қабылданды. Оның мақсаты ГМО қолдану жəне өңдеу барысында қауіпсіздік жағынан дұрыс қорғау деңгейін қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда ГМО жасаумен байланысты əлеуетті қатерлер əле жұртшылығының қатты алаңдаушылығын туғызуда, өйткені олардың адам ағзасына əсері толық зерттелген жоқ.
ГМО пайдаланудың əлеуетті қатерін болдырмау үшін, халықаралық құқық нормаларын сақтауды қамтамасыз ететін мемлекеттік бақылау жүйесін құру аса қажет болып табылады.
Негізгі əдебиеттер: 5 [517-532], 9 [96-102]. Қосымша əдебиеттер: 1 [279-293], 3 [144].
Бақылау сұрақтары:
1.ГМО жəне ГМӨ таралу қауіпсіздігі неде?
2.Əлемде, Қазақстан Республикасында биоқауіпсіздіктің проблемалары қалай шешіледі?
3.Гендік инженерия жұмыстарының биологиялық тұрғыда қауіпті болуы мүмкін бе? Қандай жағдайда қауіп тудыруы мүмкін деп ойлайсыз?
4.Генетикалық модифирленген (ГМ) өсімдіктер деген не?
5.Қазіргі кезде көп шығарылатын ГМ өнімдері қатарына қандай өсімдіктер жатады?
2.3 Тəжірибелік (семинар) сабақтардың жоспары
1-тапсырма: Бионысандармен жұмыс істеудің биоинженерлік əдістері
жəне қолданылатын аппаратура.
Əдістемелік ұсыныстар: Биотехнологияда қолданылатын биоинженерлердің жұмыс барысындағы негізгі əдістерімен танысу: мутагенез, индуцирленген мутагенез, селекция, генетикалық инженерия, жасушалық инженерия, клондау, инженерлік энзимология.
Негізгі əдебиеттер: 4 [8-35, 137-143, 197-205], 6 [154-187], 7 [8-55, 87-92], 9 [14-19, 74].
Қосымша əдебиеттер: 2 [239-294]. Бақылау сұрақтары:
1.Мутагенез əдісінің негізі неде?
2.Индуцирленген мутагенез əдісінің негізі неде?
3.Селекция əдісінің негізі неде?
4.Генетикалық инженерия əдісінің негізі неде?
5.Жасушалық инженерия əдісінің негізі неде?
73
6.Клондау əдісінің негізі неде?
7.Инженерлік энзимология əдісінің негізі неде?
2-тапсырма: Жасушалық инженерия əдістері.
Əдістемелік ұсыныстар: Жаңа түрдегі жасушаларды құрастыру жəне алу
əдістерімен танысу: культивирлеумен, гибридизациялаумен, қайта құрастырумен, жəне оларды қолданғанда қолданылатын құрал-жабдықтармен танысу. Жасушаларды клоналды көбейту əдістерімен жəне қолданылатын құрал-жабдықтармен танысу.
Негізгі əдебиеттер: 4 [137-143, 197-205], 6 [154-187], 7 [87-92], 9 [14-19].
Бақылау сұрақтары:
1.Культивирлеу əдісінің негізі неде?
2.Гибридизациялау əдісінің негізі неде?
3.Жасушалық қайта құрастыру əдісінің негізі неде?
3-тапсырма: Клондау.
Əдістемелік ұсыныстар: Клондау əдісімен жəне онда қолданылатын құралжабдықтармен танысу.
Негізгі əдебиеттер: 4 [137-143, 197-205], 6 [154-187], 7 [87-92], 9 [14-19].
Бақылау сұрақтары:
1.Өсімдіктер жасушаларын клондау əдісінің негізі неде?
2.Жануарлар жасушаларын клондау əдісінің негізі неде?
3.Клондау барысында қолданылатын құрал-жабдықтарды атап шығу.
4-тапсырма: ДНҚ-мен жұмыс істеу барысындағы гендік инженерия
əдістері.
Əдістемелік ұсыныстар: Рекомбинантты ДНҚ-ны құрастыру əдісімен, мақсатты ДНҚ-ны алу əдісімен, репликация жəне секвенирлеу əдістерімен танысу.
Негізгі əдебиеттер: 1 [415-435], 3 [280-568], 4 [122-129, 207-209], 5 [29-176, 373-515], 6 [15-200], 7 [5-100], 8 [30-250], 9 [19-24,39-74].
Қосымша əдебиеттер: 2 [145-173]. Бақылау сұрақтары:
1. Рекомбинантты ДНҚ-ны алу процесі.
2. Рекомбинантты ДНҚ-ны қолдану кезіндегі элементтері жə конструкциялар, олардың функциялары.
3.Мақсатты ДНҚ-ны алу əдісі.
4.Репликация деген не?
5.Секвенирлеу деген не?
74
5-тапсырма: Гендермен жұмыс істеу |
барысындағы гендік |
инженерия |
|
||
əдістері. |
|
|
|
|
|
Əдістемелік |
ұсыныстар: |
Гендерді |
алумен |
жəне |
ген |
амплификациясымен танысу.
Негізгі əдебиеттер: 1 [415-435], 3 [280-568], 4 [122-129, 207-209], 5 [29-176, 373-515], 6 [15-200], 7 [5-100], 8 [30-250], 9 [19-24, 39-74].
Қосымша əдебиеттер: 2 145-173]. Бақылау сұрақтары:
1.Гендерді алу əдісінің негізі неде?
2.Гендер амплификациясы деген не?
6-тапсырма: Генетикалық ақпаратты қолдан тасымалдау əдістері.
Əдістемелік ұсыныстар: Бір организмнен екіншісіне генетикалық ақпаратты қолдан тасымалдау əдісімен танысу. Микроорганизмдер, өсімдіктер жəне жануарлар геномына мишень-тізбектерін енгізу əдісімен танысу. Гендік инженерияда қолданылатын элементтермен жəне конструкциялармен(вектор, плазмида, промотор) жəне олардың функцияларымен танысу.
Негізгі əдебиеттер: 1 [415-435], 3 [280-568], 4 [122-129, 207-209], 5 [29-176, 373-515], 6 [15-200], 7 [5-100], 8 [30-250], 9 [19-24, 39-74].
Қосымша əдебиеттер: 2 [145-173]. Бақылау сұрақтары:
1.Бір организмнен екіншісіне генетикалық ақпаратты қолдан тасымалдау қалай іске асады?
2.Қандай элементтер мен конструкцияларқылы бір организмнен екіншісіне генетикалық ақпаратты тасымалдау іске асырылады?
3.Микроорганизмдер геномына мишень-тізбектерді енгізу қалайіске асырылады?
4.Өсімдіктер геномына мишень-тізбектерді енгізу қалай іске асырылады?
5.Жануарлар геномына мишень-тізбектерін енгізу қалай іске асырылады?
7-тапсырма: Инженерлік энзимология əдістері.
Əдістемелік ұсыныстар: «Кəсіпөндірістік катализаторларды» - иммобильді ферменттерді жасау негіздері - əдістері мен құралдары: адсорбция, ковалентті байланыстардың түзілу, инкапсуляция, ауысып айналған мицелдер, көлденең тігу, қуыс талшықтарға ферменттерді енгізу тəсілінің əдістерімен танысу.
Негізгі əдебиеттер: 2 [5-150], 4 [96-111], 9 [30-38].
Бақылау сұрақтары:
1.«Өнеркəсіптік катализаторлар» термині нені білдіреді?
2.Өнеркəсіптік катализаторларды алу əдістерінің негізі неде?
75
8-тапсырма: Ферменттердің иммобилизациясы.
Əдістемелік ұсыныстар: Биотехнологиядағы əртүрлі бионысандар иммобилизациясының əдістерімен жəне құрал-жабдықтарымен танысу.
Негізгі əдебиеттер: 2 [5-150], 4 [96-111], 9 [30-38].
Бақылау сұрақтары:
1.Адсорбция əдісі неге негізделген?
2. Ферменттердің иммобилизациясы əдісімен ковалентті байланыстардың пайда болуы қалай жүзеге асады жəне осы кезде қандай құрал-жабдықтарды пайдаланады?
3. Ферменттердің иммобилизациясы инкапсуляциялау əдісімен қалай жүзеге асады жəне осы кезде қандай құрал-жабдықтарды пайдаланады?
4.Ферменттердің иммобилизациясы ауысып айналған мицелдер əдісімен қалай жүзеге асады жəне осы кезде қандай құрал-жабдықтарды пайдаланады?
5.Иммобильді ферменттердің маңызы неде?
2.4Студенттердің өзіндік жұмыстары (СОӨЖ) аясында өткізілетін сабақтардың жоспары
№ |
Тақырыптың |
Əдістемелік ұсыныстар |
Сабақ өткізу |
|
Ұсынылған |
|
|
атауы |
|
формасы |
|
əдебиет |
|
1 |
2 |
|
3 |
4 |
|
5 |
1 |
Жасушаның |
Тірі организмдегі жасушаларда |
Жазбаша |
1 нег. [12-116] |
||
|
молекулалық |
молекулалардың өзара əрекеттесу |
жұмыс |
2 нег. [5-32] |
||
|
күші. |
|
(иондық, ковалентті, жəне сутекті |
|
2 |
қос. [8-24] |
|
|
|
байланыстар арқылы өтетін) |
|
|
|
|
|
|
негізімен танысу. |
|
|
|
2 |
Тірі |
|
Тірі жасуша заттарының (липидтер, |
Жазбаша |
1 нег. [24-49] |
|
|
организмді |
көмірсутектер, ақуыздар жəне |
жұмыс |
2 нег. [11-109] |
||
|
жасау үшін |
нуклеин қышқылдары) маңызды |
|
5 |
нег. [5-33] |
|
|
қажетті |
|
түрлерінің құрамымен, |
|
2 |
қос. [6-41] |
|
құрылыс |
|
құрылысымен жəне |
|
|
|
|
блоктары мен |
функцияларымен танысу. |
|
|
|
|
|
реагенттер. |
|
|
|
|
|
3 |
Жасуша |
|
Тірі жасушадағы энергияның пайда |
Пікірсайыс |
1 нег.[12-116] |
|
|
энергиясы. |
болу формалары: аэробты жəне |
|
2 |
нег. [5-109] |
|
|
|
|
анаэробты метаболизммен жəне |
|
5 |
нег. [5-33] |
|
|
|
оның сақталуымен танысу. |
|
2 |
қос. [6-41] |
|
|
|
|
|
|
|
4 |
Жаңа |
|
тіріЖаңа тірі ағзаны жасау үшін |
Презентация, |
1 нег. [24-49] |
|
|
ағзаны |
жасауқажетті жасушаның құрылымымен, |
тренинг |
9 нег. [1-99] |
||
|
үшін |
қажеттіқұрылысымен жəне көбею |
|
1 |
қос. [8-24] |
|
|
жағдайлар. |
түрлерімен танысу. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
5 |
Жасушада |
Генетикалық кодтың |
Пікірсайыс |
2 нег. [46-85] |
||
|
ақпаратты |
|
ұйымдасуымен жəне ақуыздардың |
|
4 |
нег. [79-109] |
|
тасымалдау. |
кодталу жолымен танысу. |
|
5 |
нег. [17-33] |
|
|
|
|
|
|
2 |
қос. [36-94] |
76
1 |
2 |
3 |
|
|
4 |
|
5 |
6 |
Жасушада |
Ақуыз синтезінің реттелуімен |
|
Пікірсайыс |
2 |
нег. [125- |
|
|
ақпаратты |
танысу. |
|
|
|
309] |
|
|
тасымалдау. |
|
|
|
|
4 |
нег. [126- |
|
|
|
|
|
|
242] |
|
|
|
|
|
|
|
5 |
нег. [105- |
|
|
|
|
|
|
333] |
|
|
|
|
|
|
|
9 |
нег [23-66] |
|
|
|
|
|
|
2 |
қос. [28-104] |
7 |
Рекомбинант- |
Ақуызды кодтайтын ДНҚ-лы тізбек |
Тренинг |
1 |
нег. [12-116] |
||
|
ты |
көшірмесінің синтезімен танысу. |
|
|
2 |
нег. [5-32] |
|
|
технологиялар. |
|
|
|
|
2 |
қос. [8-24] |
8 |
Рекомбинант- |
Бактериалды ДНҚ-ға адам генін |
|
Пікірсайыс |
1 |
нег. [24-49] |
|
|
ты |
құрастыруымен танысу. |
|
|
2 |
нег. [11-109] |
|
|
технологиялар. |
|
|
|
|
5 |
нег. [5-33] |
|
|
|
|
|
|
2 |
қос. [6-41] |
9 |
Рекомбинант- |
Трансформацияланған |
|
Презентация |
1 |
нег.[12-116] |
|
|
ты |
бактерияларды сұрыптауымен |
|
|
2 |
нег. [5-109] |
|
|
технологиялар. |
танысу. |
|
|
|
5 |
нег. [5-33] |
|
|
|
|
|
|
2 |
қос. [6-41] |
10 |
Рекомбинант- |
Бөгде ақуызға толерантты иесі- |
|
Жазбаша |
1 |
нег. [24-49] |
|
|
ты |
жасушаны дұрыс таңдау |
|
|
9 |
нег. [1-99] |
|
|
технологиялар. |
жолдарымен танысу. |
|
|
|
1 |
қос. [8-24] |
11 |
Рекомбинант- |
Векторлар түрлерімен, олардың |
|
Семинар |
2 |
нег. [46-85] |
|
|
ты ДНҚ-ны |
жетістіктерімен жəне |
|
|
|
4 |
нег. [79-109] |
|
интактты |
кемшіліктерімен танысу. |
|
|
5 |
нег. [17-33] |
|
|
жасушаға |
|
|
|
|
2 |
қос. [36-94] |
|
енгізу. |
|
|
|
|
|
|
12 |
ДНҚ-ның |
ДНҚ-сынымалары |
жəне |
|
ПрезентацияТР |
1 |
нег. [12-116] |
|
кодын шешу – |
əдістерімен танысу. |
|
|
|
2 |
нег. [5-32] |
|
тізбектегі азот |
|
|
|
|
2 |
қос. [8-24] |
|
негіздерінің |
|
|
|
|
|
|
|
жүйелілігін |
|
|
|
|
|
|
|
табу. |
|
|
|
|
|
|
13 |
ДНҚ-ның |
Гибридизация |
жəне |
СаузернПрезентация, |
1 |
нег. [24-49] |
|
|
кодын шешу – |
блоттинг əдістерімен танысу. |
|
тренинг |
2 |
нег. [11-109] |
|
|
тізбектегі азот |
|
|
|
|
5 |
нег. [5-33] |
|
негіздерінің |
|
|
|
|
2 |
қос. [6-41] |
|
жүйелілігін |
|
|
|
|
|
|
|
табу. |
|
|
|
|
|
|
14 |
ДНҚ-ның |
Сэнджер əдісімен танысу. |
|
Пікірсайыс |
1 |
нег.[12-116] |
|
|
кодын шешу – |
|
|
|
|
2 |
нег. [5-109] |
|
тізбектегі азот |
|
|
|
|
5 |
нег. [5-33] |
|
негіздерінің |
|
|
|
|
2 |
қос. [6-41] |
|
жүйелілігін |
|
|
|
|
|
|
|
табу. |
|
|
|
|
|
|
15 |
Репортерлы |
Репортерлы гендерді жəне ДНҚПрезентация, |
1 |
нег. [24-49] |
|||
|
гендерді жəне |
синтезаторларын |
қолдану |
тренинг |
9 |
нег. [1-99] |
|
|
ДНҚ |
технологияларымен танысу. |
|
|
1 |
қос. [8-24] |
|
|
синтезаторлар |
|
|
|
|
|
|
|
ын қолдану. |
|
|
|
|
|
|
77
2.5 Студенттердің өздік жұмысының жоспары (СӨЖ)
№ |
Тапсырма |
|
Əдістемелік ұсыныстар |
|
Ұсынылған |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
əдебиет |
1 |
2 |
3 |
|
|
|
|
|
|
|
4 |
1 |
Өнеркəсіпте |
Биореагенттерді |
алу, іріктеп |
алу |
1 |
нег. [75-85]. |
||||
|
биоинженерияны |
жəне |
қолдану |
|
тəсілдерім7 негн. [43-45]. |
|||||
|
пайдалану кəсібі. |
танысу. |
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
Қоршаған ортаны |
Зиянды |
қалдықтарды |
|
жою1 нег. [33-41] |
|||||
|
тазартудағы |
шараларымен танысу. |
|
|
|
5 |
нег. 56-64. |
|||
|
биоинженерлік өңдеулер. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
Ауаны тазартудағы |
Ауаны |
|
биотазарту |
|
|
кезінде1 нег. [40-45]. |
|||
|
биоинженерлік өңдеулер. |
қолданылатын |
|
|
аппаратурамен |
|||||
|
|
жəне əдістермен танысу. |
|
|
|
|
||||
4 |
Өнеркəсіпте |
Биореакторларды |
|
|
|
пайдала1 негу. [65-70], |
||||
|
биоинженерияны |
кəсібімен танысу. |
|
|
|
|
4 |
нег. [73-85] |
||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
Ауылшаруашылығында |
ГМӨ |
жəне |
|
оларды |
пайдалану1 нег. [182-187]. |
||||
|
биоинженерияны |
проблемаларымен танысу. |
|
|
|
|
||||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
Ауылшаруашылығында |
Қолайсыз |
климат |
|
жағдайы6 нега. [537-541]. |
|||||
|
биоинженерияны |
төзімді ГМӨ алу тəсілімен танысу. |
|
|
||||||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
7 |
Ауылшаруашылығында |
Жəндіктерге |
төзімді |
ГМӨ |
алу1 нег. [169], |
|||||
|
биоинженерияны |
тəсілімен танысу. |
|
|
|
|
4 |
нег.[115-124]. |
||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8 |
Ауылшаруашылығында |
Гербицидтерге |
төзімді |
ГМӨ |
алу |
1 |
нег. [430-447]. |
|||
|
биоинженерияны |
тəсілімен танысу. |
|
|
|
|
|
|
||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9 |
Ауылшаруашылығында |
Патогендерге |
төзімді |
ГМӨ |
алу1 нег. [312], |
|||||
|
биоинженерияны |
тəсілімен танысу. |
|
|
|
|
7 |
нег. [326-329]. |
||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
10 |
Ауылшаруашылығында |
Жоғары құнарлы қажетті ГМӨ алу |
4 |
нег. [129-133], |
||||||
|
биоинженерияны |
тəсілімен танысу |
|
|
|
|
5 |
нег. [260-266], |
||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
7 |
нег. [374-379]. |
11 |
Мал шаруашылығында |
Трансгенді |
жануарларды |
|
1алунег. [390-395]. |
|||||
|
пайдаланатын |
тəсілімен танысу. |
|
|
|
|
|
|
||
|
биоинженерия. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
12 |
Иммунотерапияда |
Антисарсуды |
|
алу |
|
тəсілімен1 қос. [83-85] |
||||
|
биоинженерияны |
танысу. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
13 |
Иммунотерапияда |
Моноклональды |
антиденені |
алу1 |
нег. [332-345], |
|||||
|
биоинженерияны |
тəсілімен танысу. |
|
|
|
|
1 |
қос. [73-77]. |
||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
14 |
Иммунотерапияда |
Наноденелерді |
|
алу |
|
тəсілімен6 нег. [553-556], 1 |
||||
|
биоинженерияны |
танысу. |
|
|
|
|
|
|
қос. [80-83]. |
|
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
15 |
Өнеркəсіпте |
Модифицирленген |
ферменттерді6 |
нег. [556-560], |
||||||
|
биоинженерияны |
алу əдістерімен танысу. |
|
|
1 |
қос. [85-88]. |
||||
|
пайдалану кəсібі. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
78
Рефераттардың тақырыбы
1.Генетикалық құрастыру техникасы.
2.Өсімдіктердің генетикалық инженериясы.
3.Өнеркəсіптік маңызы бар өнімдердің гендік инженериясы.
4.Əртүрлі организмдерді клональді көбейту.
5.Əртүрлі организмдердің жасушаларын гибридизациялау.
6.Жасушалар мен ферменттердің иммобилизациясы.
7.Рекомбинантты ДНҚ-ны құрастыру.
Рефераттарда мынадай бөлімдер болуы керек:
А. Жұмыс барысында қолданылатын биологиялық нысандар. Б. Бионысандармен жүмыс істеу əдістері.
В. Жаңа организмдерді құрастыру барысында қолданылатын элементтер
мен конструкциялар.
Г. Процестер өту кезіндегі қолданылатын аппаратура.
Бақылау жұмысының тақырыбы
1.Жасушалық инженерия.
2.Генетикалық инженерия.
3.Инженерлік энзимология.
4.Иммобилденген жасушалар жəне ферменттер.
5.Биоқауіпсіздік проблемалары.
Ұсынылатын əдебиет
1.Аубакиров Х.А. Биотехнология. Оқулық.Алматы, 20011.
2.Инженерная энзимилогия. Биотехнология. Кн.8: учебное пособие для вузов/ И.Березин и др. – М.: Высш. шк. -1987. – 159 с.
3.Вертьянов С. Ю. Генетическая инженерия и биотехнология – М..: Мир, 2002. – 589 с
4.Волова Т.Г. Биотехнология. – Новосибирск: СО РАН, 1999. – 250 с.
6. Молекулярные и клеточные аспекты биотехнологии/Под редакцией С.Г. Инге-Вечтомова. – Л.: Наука, 1986. – 256 с.
7.Картель Н.А. Биоинженерия: методы и возможности. – Мн.: Ураджай, 1989. – 143 с.
8.Биотехнология: учеб. пособие для студ. высш.учебн.заведений /Ю.О. Сазыкин, С.Н. Орехов, И.И. Чакалева; под ред. А.В.Катлинского. - 2-ое изд.стер. -М.: Академия, 2007 г. – 256 с.
9.Биотехнология, биобезопасность, биоэтика / Под ред. А.П. Ермишина. –
Мн.: Тэхналогя, 2005. – 430 с.
10.Биотехнология без тайн / Ш.Уолкер. – М.:Эксмо, 2008. – 336 с.
79
2.6 Дұрыс жауаптардың кілті көрсетілген өздік бақылауға арналған тест тапсырмалары
$$$ 1.
Гендік инженерия қалыптасуы қандай жаңалықтан басталды: А) рестриктазаның ашылуынан В) рестриктазаның функциясын анықтануынан
С) лигазаның функциясын анықтануынан D рекомбинантты ДНҚ-ны жасауынан
Е) генді бөліп шығаруынан
$$$ 2.
Биоинженерияның негізгі белгіленуі:
А) организмдердің мүлде жетілдіруінен жəне модификациялауынан В) биотехнологиялық процестердің мүлде жетілдіруінен С) жаңа биотехнологиялық процестерді іске асыруынан
D) аппаратураның мүлде жетілдіруінен Е) дұрыс жауабы жоқ
$$$ 3.
Мутагендердің əрекеті неге негізделген: А) цитоплазмаға тікелей əсер етуіне
В) жасушалар полимерлеріне тікелей əсер етуіне С) ДНҚ-ның азот негіздеріне тікелей əсер етуіне D) ақуызға тікелей əсер етуіне
Е) гендерге тікелей əсер етуіне
$$$ 4.
Рекомбинантты ДНҚ технологиясына негізделген əдістер: А) мутагенез В) жасушалық инженерия
С) гендік инженерия
D) С
Е) В жəне С
$$$ 5.
Биотехнологияның жаңа əдістері арқылы алуға болады: А) жоғары өнімді продуценттерді В) жаңа организмдерді
С) берілген қасиеттері бар өнеркəсіптік биокатализаторларды D) жаңа өнімдерді
Е) барлық жауабы дұрыс
$$$ 6.
80