Канчаткі назоўнікаў ніякага роду ў творным склоне супадаюць з канчаткамі назоўнікаў мужчынскага роду: сялом, возерам, зеллем, галлём, Жо­ дзінам, Езярышчам.

У месным склоне адзіночнага ліку назоўнікі ніякага роду маюць тыя самыя канчаткі, што і неасабовыя назоўнікі мужчынскага роду:

●●з асновай на цвёрды – -е (на балоце, у харастве, у Матарове); ●●на зацвярдзелы – -ы (на ўзбярэжжы, у возеры, у Гарадзішчы); ●●на г, к, х – -у (у рэху, у малаку і ў малацэ); ●●на мяккі – -і (на лісці, у полымі, у Іўі).

Склонавыя канчаткі агульных назоўнікаў ніякага роду першага скланення маюць пяць назоўнікаў на -мя: полымя, вымя, цемя, семя, бярэмя. Назоўнікі полымя, семя і цемя не маюць формы множнага ліку.

Змяненне назоўнікаў II субстантыўнага скланення

Канчаткіназоўнікаўжаночагародуна-а, -яіназоўнікаўагульнагароду, якія абазначаюць асоб жаночага полу, залежаць ад характару асновы і націску.

УроднымсклоненазоўнікіІІскланеннямаюцьканчатак-і(-ы):гутаркі,

калегі Веранікі, бабулі Валі, Нароўлі, вясны, працы, Рэчыцы.

Цяжкасці выклікае напісанне канчаткаў назоўнікаў з асновай на г, к, х

удавальным і месным склонах. Назоўнікі з асновай на заднеязычны мо-

гуць мець канчаткі -е, -ы, -э (на дарозе, гутарцы, пры калецы Вераніцы, у

Сасноўцы, руцэ, на шчацэ). Канчатак -е маюць назоўнікі з асновай на [г] і [х], якія пры змяненні слова чаргуюцца з [з’] і [с’] (трывозе, на страсе, у біклазе, на блысе). Ненаціскны канчатак -ы і націскны канчатак -э маюць назоўнікізасновайна[к],шточаргуеццаз[ц](цялушцы,прыцёзцыМарыі,

усукенцы, у Ветцы; рацэ, на шчацэ).

Увінавальным склоне назоўнікі ІІ скланення маюць канчатак -у (-ю):

вясну, працу, Рэчыцу, гутарку, калегу Вераніку, бабулю Валю, Нароўлю.

61

Утворнымсклонеадзіночнагалікуназоўнікіжаночагаіагульнагароду, якія абазначаюць асоб жаночага полу, маюць варыянтныя канчаткі: пад націскам -ой (-ёй) / -ою (-ёю) (дугой – дугою, ляўшой(-ою) Таццянай), а не пад націскам -ай (-яй) / -аю (-яю) (яшчаркай – яшчаркаю, скнарай(-аю) Валянцінай).

Канчаткі назоўнікаў мужчынскага роду на -а, -я і агульнага роду на -а, -я,штоабазначаюцьасобмужчынскагаполу,таксамазалежацьадхарактару асновыінаціску.Назоўнікізнаціскныміканчаткамі-а, -язмяняюцца,якна- зоўнікіжаночагародуна-а, -язадпаведныміасновамі(старшыне,Крапіве, пры нераўні Кузьме). Назоўнікі з ненаціскнымі канчаткамі скланяюцца, як рознаскланяльныя, таму што ў назоўным, родным і вінавальным склонах яны маюць канчаткі II, а ў давальным, творным і месным – I скланення. У месным склоне адзіночнага ліку ў назоўніках мужчынскага і агульнага роду з асновай на цвёрды і ненаціскнымі канчаткамі -а, -я рэкамендуецца пісаць канчатак -е (сапраўднаму мужчыне, малайчыне Андрэю, непаседзе Алесю, але тату).

Канчаткі назоўнікаў II скланення (назоўнікі жаночага і агульнага роду жаночага полу на -а, -я; назоўнікі мужчынскага і агульнага роду мужчынскага полу на націскны -а, -я)

62

Змяненне назоўнікаў III субстантыўнага скланення

Канчаткі назоўнікаў III скланення залежаць ад характару асновы. УназоўнымівінавальнымсклонахадзіночнагалікуназоўнікіIII скланеннямаюць нулявыканчатак.Уродным,давальнымімеснымсклонахянымаюцьаднолькавыя канчаткі, якія залежаць ад характару асновы: назоўнікі з асновай на зацвярдзелыпішуццазканчаткам-ы (берагіСвіслачы,прысвяціцьСвіслачы,

купацца ў Свіслачы), з асновай на мяккі і цвёрды губны – з канчаткам -і

(надзеі моладзі, адрасаваць моладзі, на нашай моладзі; здароўе свекрыві, падзякаваць свекрыві, пры старэнькай свекрыві; няма крыві, родныя па крыві):АфарміцельпразскверспусціўсядаСвіслачы(А. Глобус);Кірунак быў адзін: па Свіслачы ў Дняпро, а там – у Кіеў, каб вызваліць з поруба Усяслава(Л. Дайнека);Яшчэзпарогазамітусіласяікінуласядасвекрыві перахапіць яе работу(Г. Далідовіч); І яна без хітрасці сказала пры свекрыві, што сям’я без дзяцей – толькі напалову сям’я(В. Праўдзін).

Уназоўнікаўкроў,свякроўпрызмяненніадбываеццачаргаваннегукаў:

кроў – крыві, у крыві; свякроў – свекрыві, па свекрыві.

Утворным склоне назоўнікі III скланення ў залежнасці ад характару асновымаюцьканчатак-уабо-ю (Свіслаччу,моладдзю):Напэўна,нескажу, надякоюрэчкаювекаваўстарыдуб:цітонадНёманам,цітонадСвіслаччу (Я. Колас); Каб размаўляць з моладдзю, трэба навучыцца гаварыць з ёй на розных мовах сучасных субкультур («Звязда»). Пры гэтым канцавыя зычныя асновы [л’], [н’], [з’], [с’], [дз’], [ц’], [ч], [ш] у інтэрвакальным становішчы падаўжаюцца (рунню, соллю, ноччу, але радасцю, аповесцю, Сібір’ю, шыр’ю): Радасцю шчырай зардзее (Я. Баршчэўскі); Рабілі

ўсё… каб пабрацімства паміж Сібір’ю і Беларуссю мацнела і шырылася

(«Звязда»).

Утворнымсклонеадзіночнагалікуўназоўніках,асноваякіхзаканчваеццанаб,р,ф,неадбываеццападаўжэння.Раздзельнаевымаўленнецвёрдых гукаў і наступнага j на пісьме перадаецца пры дапамозе апострафа.

Назоўнікі кроў, гразь, далонь і іншыя ў мове мастацкай літаратуры могуцьмецьканчаткі-ёй(-ёю),-яй(-яю):кроў–кроўюікрывёй(-ёю),гразь– граззюігразёй(-ёю),далонь–далоннюідаланёй(-ёю),далоняй(-яю).Аднак такія формы з’яўляюцца парушэннем літаратурнай нормы.

Канчаткі назоўнікаў III скланення

63

Асаблівасці змянення рознаскланяльных назоўнікаў

Рознаскланяльныя назоўнікі маюць канчаткі розных тыпаў скланення. Назоўнікі імя, племя, стрэмя ва ўсіх ускосных склонах (акрамя віна- вальнага)могуцьужываццазсуфіксам-ен-.Утакімвыпадкуўродным,да- вальнымімеснымсклонахянымаюцьканчатак-і,аўтворнымканчатак-ем

64

(Р. імені, племені, стрэмені; Т. іменем, племенем, стрэменем). У множным ліку назоўнікі імя і стрэмя могуць ужывацца з суфіксам -ён- ці без яго (Н. імі і імёны, стрэмі і страмёны), а назоўнік племя ўжываецца толькі з суфіксам -ён- (Н. плямёны, Т. плямёнамі, М. пры плямёнах). Калі назоўнікі

імя,племя,стрэмязмяняюццабезсуфікса-ен-,томаюцьформыназоўнікаў ніякага роду першага скланення.

Пры змяненні назваў маладых істот, у тым ліку назоўнікаў дзіця і немаўля,уродным,давальнымімеснымсклонахадзіночнагалікуз’яўляецца суфікс-яц- (цяляці,мышаняці,дзіцяці,немаўляці).Ваўсіхсклонахмножнага ліку назвы маладых істот, акрамя назоўніка дзіця, ужываюцца з суфіксам -ят- (Н. цяляты, В. цялят, Т. цялятамі і г. д.). Як назвы маладых істот змяняюцца назоўнікі свінчо, хлапчо, дзяўчо, прычым назоўнікі свінчо і дзяўчо не маюць формы множнага ліку.

65

Прыскланеннісловамаціваўсіхускосныхсклонах,акрамявінавальна- га,з’яўляеццаўстаўка-ер- (Р.мацеры,Т.мацерай).Умножнымлікуваўсіх склонах -ер- захоўваецца (Н. мацеры, Р. мацярэй, Д. мацярам, В. мацярэй, Т. мацярамі, М. (пры) мацярах).

Назоўнікімужчынскагаіагульнагароду(каліабазначаюцьасобмужчынскага полу) з ненаціскнымі канчаткамі -а, -язмяняюцца, як рознаскланяльныя.Узалежнасціадтыпуасновыўназоўным,роднымівінавальнымскло- нахянымаюцьканчаткіII,аўдавальным,творнымімесным–I скланення.

Канчаткі рознаскланяльных назоўнікаў мужчынскага і агульнага роду, што абазначаюць асоб мужчынскага полу, на ненаціскныя -а, -я

66