Urologiya

rivojlanishi davrida nefronning sekretor va ekskretor segmentlari, ya’ni to‘g‘ri va egri–bugri kanalchalarning o‘z vaqtida qo‘shilmasligi va noto‘g‘ri qo‘shilishi yotadi. Buning natijasida nefronning proksimal bo‘limida dastlabki siydikning oqimi buziladi va berk tugallangan kanalchalar kengayib ulardan kistalar paydo bo‘ladi.

Kistalarda siydik dimlanishi uning infeksiyalanishi uchun sharoit yaratadi.

Pielonefritning zo‘rayishi, kistalarning o‘lchamlari kattalashishi va oraliq to‘qimaning shishishiga qarab buyrak funksiyasining buzilish darajasi ko‘payib

Buyraklar polikistozining boshqa a’zolar kistalari bilan birga qo‘shilib, autosom– retsessiv tipda nasldan -naslga eng ko‘p o‘tuvchi turi bolalarda topiladi.

Chaqaloqlarda polikistozli buyraklar ikkala tomonda ham kattalashgan, bo‘lakchali bo‘ladi. Katta yoshdagi bolalarda chaqaloqlarga qaraganda ancha katta

foiz kanalchalar patologik jarayonga uchraganligi aniqlanadi.

Buyraklar polikistozi ayollarda ko‘proq uchraydi. Buyraklar polikistozida buyrak yetishmovchiligi, yurak–qon tomirlardagi o‘zgarishlar sababli arterial bosimning ko‘tarilishi, bel sohasida gematuriya bilan bog‘liq simmilovchi og‘riq, chanqash va poliuriya, tez charchash kabi asosiy simptomlar kuzatiladi. Pielonefrit

rivojlanganda piuriya paydo bo‘ladi.

Buyrakning surunkali yetishmovchiligining darajasiga qarab, buyraklar

polikistozining uchta klinik bosqichi farq qilinadi:

I buyrak yetishmovchiligining kompensatsiya bosqichi; buyraklar sohasida kuchsiz og‘riq bilan, umumiy holsizlik va buyraklarning funksiyasining bir oz

buzilishi bilan namoyon bo‘ladi;

II subkompensatsiya bosqichi; buning uchun buyraklar sohasida og‘riq,

og‘iz qurishi, chanqash, tez charchash, ko‘ngil aynishi, bosh og‘rishi xos bo‘lib, bu buyrak yetishmovchiligi va arterial bosimning ko‘tarilishi bilan bog‘liq;

121

III dekompensatsiya bosqichi; doimiy ko‘ngil aynishi, ba’zan qusish, vaqti– vaqti bilan umumiy holsizlik, bosh aylanishi, chanqash o‘ziga xosdir.

Buyraklarning funksional holati keskin ravishda pasayadi, bu ularning filtrlash va konsentratsiyalash qobiliyatining buzilishida, qon zardobida mochevina va kreatininning anchagina ko‘tarilishida bilinadi.

Buyraklar polikistozini tashxislashning muhim usuli paypaslash hisoblanadi.

Bunda ikkila buyrak ham paypaslanishini va ular yuzasida qanday o‘zgarishlar borligini aniqlash zarur. Polikistozda ikkala buyrak ham anchagina kattalashgan, zichlashgan, g‘adir–budir bo‘lib, ba’zan ular yuzasida alohida kistalar paypaslanadi.

Polikistoz bo‘lgan buyrak ba’zan shunday kattalashib ketadiki, qorinning oldingi devori orqali bo‘rtib turadi. Bularning hammasi kasallikka tashxis qo‘yishda shubha qoldirmaydi. Ayniqsa bu teri osti yog‘ kletchatkasi rivojlanmagan bolalarda yengil topiladi. Siydikni tekshirganda, gipoizostenuriya, piuriya va gematuriya aniqlanadi. Qonning tahlili anemiyani, mochevina va kreatinin ko‘tarilganini ko‘rsatadi. Polikistozni tashxislashda ultratovush, rentgenologik va KT yoki MRT tekshirishlar hal qiluvchi ahamiyatga ega (3.11rasm).

Ekskretor urogrammada buyraklar soyasi kattalashgan, jom va kosachalar cho‘zilgan bo‘ladi. Kistalar bilan bosilishi hisobiga, ularning shoxlanganligi, konturlarining sharsimon va o‘roqsimonligi (“o‘rgimchak oyoqlari” simptomi), jom–siydik nayi segmenti va siydik nayining yukori uchdan bir qismi bilan birga medial tomonga siljiganligi, jom buyrak ichida joylashganligi aniqlanadi (3.12rasm).

Polikistozli buyraklarni angiogramma qilganda qon tomirlarsiz joylar bo‘lib, magistral tomirlarning ingichkalashganligi va uzayganligi, mayda arteriyalarning kamayganligi ma’lum bo‘ladi.

122

3.11-rasm. Buyrak polikistozi MRT ko‘rinishi.

3.12-rasm. Buyrak polikistozi ekskretor urogrammda (“O‘rgimchak oyoqlari” simptomi).

Differensial tashxislashni buyrak o‘smalari bilan o‘tkazish kerak.

Buyraklar polikistozining muhim differensial tashxislash belgisi kasallikning ikki tomonlama bo‘lishidir. Bolalarda bu belgi kamroq ahamiyatga ega, chunki Vilms o‘smasi ko‘pincha ikki tomonlama bo‘ladi. Buyrak angiografiyasi aniq tashxis qo‘yish imkonini beradi.

123

Buyraklar polikistozi bo‘lgan bemorlarni konservativ davolash siydik

polikistozida buyraklar sohasida doimiy va tez–tez og‘riq bo‘lganda, ayniqsa buyrak darvozasida katta kistalar borligi, qaytalanadigan total makrogematuriyada, kistalar yiringlaganda, arterial gipertenziyada, kuchayib boruvchi buyrak yetishmovchiligida kistalarni ko‘p punksiya qilish va ularni bo‘shatish yo‘li bilan operativ dekompressiya bajariladi. Bu operatsiya «ignipunktura» nomi bilan yuritilib, ba’zan uni buyrak omentorevaskulyarizatsiyasi (buyrakni charvining yog‘i bilan qo‘shib o‘rash) bilan birga qo‘shib qilinadi. So‘nggi yillarda buyrak kistalarini teri orqali punksiya qilish usuli amaliyotga joriy qilingan.

Buyrak yetishmovchiligi kuchayganda oqibati yomon bo‘ladi. Bunday holda

gemodializni keyinchalik buyrak transplantatsiyasi bilan birga qo‘llash kerak.

Buyrakning oddiy (solitar) kistasi. Solitar kista – yumaloq yoki tuxumsimon shakldagi bitta kistozli hosila. Ko‘pincha buyrak yuzasida va uning

har xil joylarida bo‘lishi mumkin.

Kasallikning tug‘ma yoki orttirilgan xillari bor. Tug‘ma xili pusht

kanalchalaridan rivojlanib, siydik yo‘llari bilan aloqasi yo‘qolgan bo‘ladi.

Orttirilgan xili retension jarayonlar natijasida bo‘lib, pilonefrit, siydik–tosh kasalligi, sil, o‘sma yoki buyrak infarkti tufayli rivojlanadi. Ikkala holatda ham buyrakning solitar kistasi patogenezi ikkita asosiy zvenoni – kanalchalar okklyuziyasi (tug‘ma yoki orttirilgan), keyinchalik retension jarayonlar bilan buyrak to‘qimasining ishemiyasini o‘z ichiga oladi.

Kistalarning kattalashishi buyrak parenximasining atrofiya bo‘lishiga olib keladi va buyrak gemodinamikasining buzilishini paydo qiladi, bu o‘z navbatida arterial gipertenziyaning sababi bo‘lishi mumkin. Buyrak solitar kistasining eng xarakterli klinik simptomi bel sohasida simmilovchi og‘riq, kattalashgan buyrakning paypaslanishi, piuriya va kamroq yalpi gematuriya bo‘lishidir. Katta kista oson shikastlanishga moyil bo‘lib, uning devori yorilishi, va pararenal gematoma hosil bo‘lishi ham mumkin.

124

Solitar kistalarni tashxislash ultratovush va rentgen tekshiruvlariga (ekskretor urografiya), kompyuter tomografiya yoki MRT (3.13 va 3.14-rasmlar) ma’lumotlariga asoslanadi.

Bolalarda, ayniqsa, kichik yoshdagilarda, kasallikning simptomlarsiz kechishi, kistalarning kichkinaligi va ularning juda sekin o‘sishi sababli tashxislash

qiyin.

3.14 – rasm. Buyraklar UTT (buyrakning solitar kistasi). 1-buyrak; 2-buyrak kistasi.

Buyrakning solitar kistasini differensial tashxisini buyrak o‘smasi bilan o‘tkazish kerak, chunki ekskretor urografiya va retrograd pielografiya kistada va buyrak o‘smasida bir–biriga o‘xshash ko‘rinish beradi. Differensial tashxisda nefrotomografiya va buyrak angiografiyasining natijalari katta ahamiyatga ega. Kistografiyani teri orqali kistalarni punksiya qilib va uni rengentkontrast modda bilan to‘ldirib qilinadi.

U kistalarning kattaligi, uning buyrakka munosabati hamda kista ichida o‘sma bor yo‘qligini aniqlashga imkon beradi.

Arteriogrammalarda solitar kista o‘ziga xos suratga ega bo‘lib, yumaloq, konturi aniq, qon tomirlari yo‘q zona aniqlanadi.

Skanogrammada (ssintigramma) zararlangan buyrakning konturi, shakli va izotopning yig‘ilish intensivligi o‘smadan farqli o‘laroq, kistada o‘zgarmaydi.

125

Faqat katta solitar kistada, uning joylashgan o‘rnida, to‘g‘ri demarkatsion chiziq bilan tasvir nuqsoni aniqlanadi. Ultratovush skanerlashda buyrak to‘qimasining nuqsonli joyida bir xil muhitli suyuqlik borligi topiladi.

3.14 – rasm. MRT (chap buyrakning solitar kistasi).

Kichikroq kistalarni punksiya qilib, ular bo‘shlig‘iga skleroz paydo qiluvchi moddalar yuboriladi. Buyrak va qo‘shni a’zolarni bosib, buyrak funksiyasini yomonlashtiradigan katta kistalarni jarrohlik usulida yorib, devori kesib olib tashlanadi. Shu narsa aniqlanganki, solitar kistalarni operativ davolashning eng yaxshi natijalari bolalik yoshida ko‘rinadi. Bunday davo kistalarni yo‘qotish, buyrak funksiyasini salkam butunlay tiklashga yordam beradi.

Juda kam hollarda bitta buyrakda ko‘p kamerali hosila – buyrakning multilokulyar kistasi topiladi. U biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topgan to‘siqlar borligi sababli, bir–biri va jom bilan tutashmagan juda ko‘p mayda kistalardan iborat. Bunday kistalarda, tiniq suyuqlik bo‘ladi.

Hamma hollarda kasallikni tashxislashda ultratovush va kompyuter tomografiya tekshirish usullari yordam beradi. Klinik simptomlari bo‘lmasa, dori – darmonlari bilan davolaniladi. Agar kuchli og‘riq paydo bo‘lsa, kistalar kattalashsa, yorilsa yoki yiringlasa operativ davolashga – kistalarni yoki buyrak

qutbini rezeksiya qilishgato‘g‘ri keladi.

126

Buyrakning dermoid kistasi. Bu anomaliya juda kam uchraydi. Dermoid kistalarda: yog‘, soch, ba’zan tishlar ham bo‘lishi mumkin. Dermoid kistalarni tashxislash ancha qiyin. U umumiy rentgenografiya ma’lumotlariga (unda tishlar va suyak ko‘rinadi), ekskretor urografiya esa kosacha–jom tizimining deformatsiya

bo‘lganligini aniqlashga imkon beradi.

Odatda, dermoid kistani buyrakda birlamchi o‘sma yoki kistalar deb tashxis qo‘yilgan bemorlarda operatsiya vaqtida aniqlanadi. Davolash agar buyrakning faoliyat ko‘rsatayotgan parenximasining mikdori yetarli bo‘lsa kistalar ajratib

olinadi.

Kovaksimon buyrak. Bu kasallik buyrak piramidalarida tug‘ma ko‘p mayda kistalar borligi bilan xarakterlanadi. Zararlanish odatda ikki tomonlama bo‘lib, ko‘pincha o‘g‘il bolalarda va katta kishilarda uchraydi, buyrak yetishmovchiligi belgilarisiz kechadi. Bu anomaliya ba’zan buyrakning bir qismi

bilan cheklanadi. Bolalarda kasallik uzoq vaqt simptomlarsiz kechadi.

Kasallikning asosiy simptomi: gematuriya, bel sohasida og‘riq, piuriya. Rentgenologik tekshirishlar ma’lumotlariga asoslanib tashxis qo‘yiladi. Umumiy rentgenogrammada buyrakning miya moddasi proeksiyasida mayda petrifakatlar soyasi aniqlanadi. Ba’zi bemorlarda, ayniqsa bolalarda g‘ovaksimon buyrakda siydik–tosh kasalligi tashxislanadi. So‘nggi yillarda kosachalar va jomdagi toshlarni yo‘qotish uchun distansiyali litotripsiyani qo‘llab, ba’zi hollarda bir necha marta amalga oshirilmoqda.

Ekskretor urogrammada buyrakning miya moddasida, so‘rg‘ichlar sohasida mayda bo‘shliqlar ko‘rinadi, uning tasviri xuddi gubkaning teshiklariga o‘xshaydi.

Kovaksimon buyragi bo‘lgan bemorlar asoratlanmagan xollarda davolashga muhtoj bo‘lmaydi. Yalpi gematuriyada gemostatik choralar, pielonefrit qo‘shilganda antibakterial terapiya o‘tkaziladi.

Agar qon ketish davom etaversa yoki o‘tkir yiringli pielonefritni to‘xtatishda konservativ davo natija bermasa, nefrektomiya qilishga to‘g‘ri keladi.

127

Megakalioz (polimegakaliks). Bu anomaliya medullyar displaziyaning natijasi bo‘lib, uni ko‘pincha buyrak ichi gidronefrozi yoki sil kavernasi deb noto‘g‘ri tahlil qilib, asossiz operatsiya qilinadi.

Megakaliozda buyraklar funksiyasi kam buziladi. Po‘stloq qavat o‘zgarmagan, miya qavati esa yupqalashgan bo‘ladi.

Megakaliozni tashxislash ekskretor urogramma ma’lumotlariga asoslanadi. Kosachalar soni ko‘payib, 20–30 taga (me’yorda hammasi 7–13 ta) yetadi. Buyrak o‘lchami me’yorda bo‘ladi. So‘rg‘ichlar yassilangan, yomon differensiatsiyalanadi. Pilouretral segment odatdagidek shakllangan, siydik nayi toraymagan bo‘ladi. Lekin, alohida kuzatuvlarda (ko‘pincha bolalarda) retrograd ureteropielogrammada

– bunday anomaliyali buyrakda gidronefroz rivojlanishining sababi bo‘lgan jom – siydik nayi segmentining torayishi aniqlanadi. Radioizotop tekshirishda, buyrakning funksiyasi yo‘qolganligi, ekskretor urogrammada esa jomning kengayganligi aniqlanadi.

Megakalioz qandaydir biror bir patologik jarayonda, masalan, nefrolitioz, gidronefroz va boshqa asoratlar kuzatilmaganda bu anomaliya mahsus davolashni talab qilmaydi.

Buyrak jomlari va siydik naylarining anomaliyalari

Buyrak jomlari va siydik naylarining anomaliyalari siydik tizimi nuqsonli rivojlanishining 22% ni tashkil qiladi. Quyidagi tasnif amaliy tibbiyotda keng qo‘llaniladi: 1) sonining anomaliyasi (aplaziya, qo‘shaloq bo‘lishi, uchta bo‘lishi va hokazo, to‘liq va to‘liqsiz); 2) joylashishi anomaliyasi (retrokaval siydik nayi, retroileakal siydik nayi, siydik nayi ektopiyasi); 3) shakli anomaliyasi (parmasimon, halqasimon siydik nayi); 4) tuzilishi anomaliyasi (gipoplaziya, neyromushak displaziya, shuningdek ahalaziya, megaureter, ureterogidronefroz, qopqoqlar, divertikullar, ureterotsele).

Sonining anomaliyasi

Jom va siydik nayi aplaziyasi. Ushbu turdagi anomaliya buyrak va siydik yo‘llari nuqsonli rivojlanishi bo‘lgan bemorlarning 0,2% da kuzatiladi. Bu anomaliya buyrak aplaziyasining tarkibiy elementi hisoblanadi. Uretral kurtagining

128

rivojlanishidagi buzilish buyrak jomi va siydik nayining ageneziyasiga, buyrak parenximasi rivojlanishining buzilishiga olib keladi. Bunday hollarda sistoskopiyada qovuq uchburchagining yo‘qligi yoki yarmining gipoplaziya bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Juda kam hollarda siydik nayining berk bo‘lib tamom bo‘lishi katta kistaning paydo bo‘lish manbai bo‘lib, u qorin bo‘shlig‘ida o‘sma borligiga shubha tug‘diradi. Bunday anomaliyaning tashxisi ekskretor urografiya va radioizotop tekshirishlarga asoslanib qo‘yiladi. Bunda buyrak funksiyasining yo‘qligi aniqlanadi. sistoskopiyada siydik nayi og‘izchasi nuqtaday, juda toraygan, berk chuqurcha yoki berk tugallangan ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. sistografiya topilgan patologiyani tasdiqlaydi, buyrak angiogrammasi esa buyrak ageneziyasi yoki uning multikistozli degeneratsiyasini aniqlashga imkon beradi.

Chov va yonbosh sohalardagi og‘riq, intermittik xarakterdagi bezgak aniqlangan vaqtda, surunkali intoksikatsiya va leykotsituriya paydo bo‘lsa, siydik nayi cho‘ltog‘ini olib tashlashga to‘g‘ri keladi.

Buyrak jomi va siydik nayining qo‘shaloq bo‘lishi

Bu anomaliya ba’zan buyrakning to‘liq qo‘shaloq (ikkita) bo‘lishi bilan birga kuzatilib, nisbatan ko‘p uchraydi. 150 nafar chaqaloqning bittasida, qiz bolalarda, o‘g‘il bolalarga qaraganda 5 marta ko‘proq bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida ikkita siydik nayining, ikkita siydik nayi novdasining nefrogen blastemalaridan yoki yagona siydik nayi novdasining bo‘linishidan o‘sib chiqishi qo‘shaloq siydik nayi paydo bo‘lishiga olib keladi. Buning natijasida qo‘shaloq buyrakning siydik

naylari qovuqqa ikkita og‘izcha bilan ochilishi mumkin, ya’ni siydik nayi to‘liq

ikkita bo‘ladi (ureter duplex), yoki bo‘lingan siydik nayi (ureter fissus) qovuqda bitta og‘izchasi bilan va chanoq bo‘limda bitta gavdasi bilan bo‘ladi, yuqori qismida ikkiga bo‘linib ikkita jom bilan qo‘shiladi (3.15 – rasm).

Siydik nayi to‘liq qo‘shaloq bo‘lganda, buyrak jomidan chiqib, pastga qovuqqa yo‘naladi, siydik nayi og‘izchasining ektopiyasi bo‘lgan hollar bundan mustasno. Lekin, siydik naylari Veygert– Meyer qonuniga binoan qovuqqa yetmasdan oldin bir – biri bilan kesishadi. Odatda, qovuqda yuqori jomdan kelayotgan siydik nayining og‘izchasi pastki jomdan kelayotgan siydik nayining

129

og‘izchasidan pastroqda va medial joylashadi. Bolalarda, siydik naylari qo‘shaloq bo‘lishining topografik xususiyati ko‘pincha asoratlar paydo bo‘lishiga moyillik tug‘dirdi.

3.15-rasm. Yuqori peshob yo‘llari chap tomonda qo‘shaloq.

Demak, pastki segment siydik nayi uchun, uning og‘izchasining yuqori va lateral joylashishi, shilliq osti tunnelining qisqa bo‘lishi, qovuq–siydik nayi refluksi paydo bo‘lishining sababi hisoblanadi. Yuqori segment siydik nayi

og‘izchasining ektopiya bilan bo‘lishi, ko‘pincha uning distal qismida torayishga

ega bo‘ladi. Siydik nayi qo‘shaloq bo‘lganda, o‘ziga xos klinik simptomlar bo‘lmaydi. Ba’zan bunday rivojlanish nuqsoni simptomlarsiz kechadi. Asoratlar bo‘lganda simptomlari uning xususiyatlari, asoratining kechish bosqichlari va birga

qo‘shilgan anomaliyalar borligi bilan aniqlanadi. Bu anomaliyaga ekskretor

urografiya, xromotsistoskopiya, retrograd ureterogafiya natijalariga asoslanib tashxis qo‘yiladi. Buyrak jomi va siydik nayining uchta bo‘lishi – juda kam uchraydigan anomaliya bo‘lib, u ham xuddi shunday tekshirishlar yordamida aniqlanadi.