PHẦN THỨ HAI SINH HOẠT ĐẠO ĐỨC CỦA CON NGƯỜI

Nơi cuối cuốn Phê bình lý trí thuần túy, Kant đã tự đặt 3 câu hỏi: Tôi có thể tri thức gì? Tôi phải làm gì? Tôi có quyền hy vọng gì? [188]. Với cuốn Phê bình lý trí thuần túy, ông đã trả lời xong câu hỏi thứ nhất. Câu hỏi thứ hai sẽ được trả lời trong cuốn Phê bình lý trí thực hành mà chúng ta nghiên cứu bây giờ, nơi Phần hai này. Câu hỏi thứ ba là đề tài suy nghĩ của Kant một phần trong cuốn Phê bình lý trí thực hành, một phần trong cuốn Phê bình khả năng phán đoán, và một phần trong cuốn Tôn giáo trong phạm vi của lý trí thôi.

Trước khi nghiên cứu cuốn Phê bình lý trí thực hành, tưởng cũng nên ý thức rõ rệt về cuộc cách mạng của Kant trong lãnh vực siêu hình, cũng như cuộc cách mạng Copernic trong lãnh vực khoa học. Triết Hy Lạp và truyền thông Tây phương trước Kant vẫn đề cao logos, coi lý trí là cái gì tuyệt hảo nhất trong con người. Ai cũng biết đối với Socrate thì “tội lỗi chỉ là một sự dốt nát”: con người nhất thiết hướng về Chân Thiện Mỹ, và nếu con người hướng về điều ác thì chỉ vì sai lầm trong công việc tri thức. Truyền thống này rõ nhất Aristote: theo triết gia này thì ý chí con người nhất thiết tuân theo những kết luận của lý trí. Kant có cái nhìn khác hẳn; ông cho ý chí, tức tự do của con người là cái cao quý nhất nơi con người và cũng là cái làm cho con người khác biệt vạn vật. Hơn nữa ý chí sinh hoạt trong một lãnh vực khác lãnh vực của tri thức thực nghiệm: ý chí nằm trọn vẹn trong lý trí con người, còn tri thức thì nằm nơi trí năng. Với trí năng, ta sinh hoạt và có tương quan với vạn vật ; với lý trí, ta quyết định và chịu trách nhiệm về bản ngã tinh thần của ta. Bởi vậy siêu hình học của Kant không dựa trên vật lý học như Aristote, nhưng xây trên lý trí thực hành, cũng gọi là lý trí hành động tự do.

Cần dừng lại đây một chút để hiểu thế nào là lý trí thực hành của Kant. Có nhiều học giả đã hiểu sai, coi đó là phần thực hành của lý trí thuần túy, nhân đó họ nghĩ rằng Kant loại vấn đề siêu hình học ra ngoài lãnh vực tri thức khoa học, để rồi chỉ công nhận giá trị “thực hành” (giống như thực tế) của sinh hoạt đạo đức. Nghĩ như vậy là sai lầm hết sức. Chỉ cần đọc mấy trang đầu cuốn Phế bình lý trí thực hành cũng đủ thấy Kant không hiểu đây là một thứ lý trí thực tiễn, nhưng là một thứ mà ông gọi là “lý trí thuần túy thực hành” (raison pure partique). Hơn nữa phần đầu cuốn Phê bình lý trí thực hành được dành để đả phá những học thuyết đạo đức muốn xây nền trên những tôn chỉ thực tiễn cũng gọi là châm ngôn. Đối với Kant chỉ có một nền tảng duy nhất cho sinh hoạt đạo đức xứng với bản chất tự do của con người, đó là lý trí thuần túy. Nói cách khác, nếu trong việc hướng dẫn sự quyết định các hành vi của mình, con người nhìn vào những sự kiện thực nghiệm thì nhất định con người sẽ không hành động đúng lý trí: nhìn vào những dữ kiện trần gian, con người dễ bị lái bởi những dục vọng và những tình cảm tư riêng. Cho nên trong việc phán quyết về hành vi đạo đức, con người tuyệt đối phải tránh sự tham gia của cảm năng và của tâm tình, để chỉ nhìn “những mệnh lệnh tuyệt đối của lý trí”. Vậy lý trí thực hành trong danh từ của Kant chỉ có nghĩa là lý trí liên can đến hành động nhân linh của ta.

Như vậy, Kant phân biệt hai lãnh vực: lãnh vực của lý trí lý thuyết (raison pure spéculative) là lãnh vực của tri thức thực nghiệm, nhắm những sự vật trong thiên nhiên, những thực tại ta có thể tri giác được, - và lãnh vực của lý trí thuần túy thực hành (raison pure pratique), tức lãnh vực của sinh hoạt nhân linh và tự do, liên can đến những thực tại mà không một khoa học thực nghiệm nào có khả năng nghiên cứu, bởi vì vượt xa khỏi tầm kinh nghiệm giác quan của con người. Aristote đặt một tương quan giữa vật lý học (physique) và siêu hình học (métaphysique): Ngay những chương cuối trong cuốn “Vật lý học” của ông, Aristote đã đề cập tới Đệ nhất Động cơ và chứng minh sự hiện hữu của “Thượng Đế*’. Trái lại Kant đặt một vực thẳm cách biệt giữa tri thức thực nghiệm và tri thức siêu hình, giữa vật lý học và siêu hình học. Cũng chỉ vì ông cho rằng hành vi nhân linh của ta không có gì giống với những hiện tượng vật lý: những hiện tượng này thuộc quyền chi phối của những định luật tất định, còn hành vi đạo đức của ta là việc của ý chí tự do cũng gọi là lý trí thực hành.

Không những Kant phân biệt cẩn thận hai thứ lý trí, hay nói đúng hơn: hai khả năng khác nhau của lý trí con người, lý trí thuần túy lý thuyết là khả năng tri thức vạn vật, và lý trí thuần túy thực hành là khả năng định đoạt về hành vi đạo đức của ta. Ông còn nhiều lần minh định về địa vị hai khả năng này của lý trí. Ngay nơi trang đầu cuốn Phê bình lý trí thực hành, ông viết: “Lý trí lý thuyết chỉ có thể đặt vấn đề tự do siêu nghiệm của con người và nhận đó là một quan niệm không bất khả suy tưởng, nhưng lại không thể quyết rằng đó là một thực tại khách quan. Quan niệm tự do, xét như là một thực tại được chứng minh bởi một định luật xác quyết của lý trí thực hành, mới thực sự làm nên nòng cốt của tất cả tòa nhà hệ thông của lý trí thuần túy và cả của lý trí lý thuyết nữa” [189]. Sau đó vài trang ông lại viết về sự lý trí lý thuyết phải lệ thuộc vào lý trí thực hành như sau: “Khi ta nghiên cứu về một khả năng nào đó của linh hồn con người, về nguồn gốc, nội dung và giới hạn của nó, chúng ta bó buộc phải bắt đầu bằng những thành phần của khả năng đó, vì bản tính tri thức con người bắt ta hành động như vậy. Tuy nhiên ta còn phải chú ý đến một