63. Меандрлеу процесі, меандрдың құрылысы.

Өзеннің ырғақты түрде ирелеңденуі меандрлар деп аталады.

Жалпы меандрдың екі түрін ажыратуға болады: 1) аңғарлық меандрлар (врезанные меандры) - олар бүкіл аңғардың иілістерін(бұрылыстарын) бұлжытпай қайталайды; 2) еркін арналық меандрлар(блуждающие меандры) -жалпақ, тегіс аңғардың түбінде пайда болады.Меандрлардың осы екі түрі өзеннің еркін иректену категориясына жатады, бұл су ағыны мен шайылуға ұшыраған таужыныстардың өзара әрекеттестігімен ғана белгіленеді. Аңғардың созылыңқы иіндері аңғар жағасындағы түпкі таужыныстардың әсеріне байланысты. Мұндай тұрақты таужыныстар өзен өзінің оптималды режиміне сай меандрлар түзуіне мүмкіндік бермейді. Еркін

(блуждающие) меандрлар өзеннің иректелу көлеміне әсер ететін төзімді таужыныстарды(кұм, құмаит, саз, малтатастар) жырып өтеді. Негізінде, бұл құбылыстардың физикалық мәні әр аңғарда бірдей.

64. Жайылма, оның қалыптасуы, құрылысы, типтері. Топокарта бетінде анықталуы.

Жайылма (Пойма) - шабындықты терраса, өзен аңғарының едәуір тегіс келген, қазіргі заман шөгінділері жапқан, тасқын немесе су тасу кезінде оқтын-оқтын су басатын бөлігі.

Өзен арнасының пландағы өзгерістері барысында су ағыны тасымалдайтын тасындылардың шөгуі нәтижесінде қалыптасады. Жайылмалар — екі жақты (өзен арнасының екі жағасында орналасқан), бір жақты (ағын арнасы аңғардың бір беткейіне жабыса орналасқан) және ағынның бірде оң, бірде сол жағына ауысып отыратын жайылма болып сараланады.

Жайылма арналық, орталық және қабақтық болып үшке бөлінеді:

• Арналық жайылма — ең биік және бөлшектенген бөлік, ол өзен суы деңгейінен бірнеше метр биік және арнаға жақын орналасады;

• Орталық жайылма — арналықтан едәуір төмен орналасады да, ортасы жазық болып келеді;

• Қабақтың жайылмасы ең аласа бөлік, ол аңғар беткейінің етегінде немесе көп жағдайларда екінші қабақтың бұлтығының етегінде батпақты сай тәріздес болып орналасады.

Жайылма типтері және олардың ерекшеліктері

Атыраулардың қалыптасуы ағынның теңізге құяр алдында жан-жаққа тілімденуімен байланысты, ол су тасығанда байқалады. Олар лайлы шөгінділердің көптігімен және енділігімен, сонымен қатар арналармен тармақталған көптеген массивтер мен аралдарға бөлінумен ерекшеленеді. Атыраудың барлық бөлігі үшін арна маңы жалдарының анық көрінуі тән, әдетте олар батпақты болып келеді. Өзен шығанаққа құйғанда оны тасындыларымен толықтырады. Егер теңізде тасындылардың жинақталуына кедергі жасайтын, ағыстар өтсе, атырау шеті жағалаудың басты сызығы ретінде бола алмайды.

Тасындыоһлары мол, көптеген өзендерде аңғарлардың кеңейген жерлерінде ішкі атыраулар қалыптасады. Шөлдік аймақтарда алабына жетпей қалатын өзендерде құрғақ атыраулар пайда болады. Олар уақытша ағындардағы ысырынды конустарға ұқсас келеді.

Теңіздерге биік лықсулармен құятын, өзен сағаларында жиі атыраулар жоқ болады. Лықсу кезінде теңізге қарай арнадағы ағыс тоқталады, өзен тартылады, ал қайту уақытында тасындыларды теңізге тез алып кетеді, олар жағалаудан алыс теңіз түбінде шөгеді. Мұндай өзеннің шайылған және кеңейген сағалары эстуарийлер деп аталады (орыс жағалауларында – губалар).

Жайылмаүсті террасаларында — жайылмалық микрорельеф сақталады, бірақ су баспайды. Олар аңғар түбі мен беткейлерінде кертпештер түрінде орналасады.

Жайылмаүсті терресаларының қалыптасу себептері әртүрлі. Солардың бірі – аңғардың кеңею үрдісінде жайылма да кеңейеді, және сулар лықсулар кезінде өте жұқа қабаттарға бөлінеді. Жайылма кеңейгенде жайылмалық аллювий есебінен оның биіктігі де өседі. Бұл үрдістер жайылманың жоғарғы учаскелерінде орта су тасқынының суларымен толмауына жағдай жасайды, ол өте жоғары тасқындарда ғана толатын, жоғарғы жайылмаға айналады. Аңғардың ары қарай кеңеюінде және жоғарғы жайылманы толтыратын су тасқынының деңгейі төмендегенде, ол жайылмаүсті террасасына ауысады.

Жайылманың жайылмаүсті террасаға ауысуының тағы да бір себебі – тереңдік эрозия мен арнаның тереңделуі күшейгенде, су тасқыны арна бойымен жүріп, жайылманы толтырмайды. Өзен одан төмен деңгейде жаңа жайылманы жасай бастайды, ескі жайылма жайылмаүсті террасаға айналады.

Басты немесе жергілікті – эрозия базисінің төменделуі, тереңдік эрозияның күшеюінің басты себептері болып табылады.

Терраса типтері (аллювийлік, тұғырлық, түбірлік, циклдік, құрылымдық және т.б.) және олардың түзілуі. Терресаларды

зерттегенде оларды төмменнен – ең жасынан санау қабылданған (мысалы бірінші жайылмаүсті, екінші жайылмаүсті және т.б.).