3. Жербедері жасын анықтау әдістері

Бедердің жасы мен дамуының басты бағыттары Бедерді зерттегенде және сипаттағанда оның жасын анықтау маңызды. Геоморфологияда бедер жасының параллельді екі түсінігі пайда болды, кейде олар геоморфологиялық және геологиялық деп аталады. Бедердің абсолютті жасы - геохронологиялық немесе тарихи шкала бойынша оның түзілу уақыты. Жастың байланысы бірнеше әдістермен іске асады. Қандайда бір беттің түзілу уақытын анықтау, оны құрайтын қабаттарды анықтайды. Мысалы, Үстірт үстіртінің беті, жасы палеонтологиялық әдіспен анықталған неогеннің теңіз шөгінділерімен жабылған. Бұл бет неогеннің соңында, теңіз тартылғаннан кейін құрлық болған. Осы беттегі барлық қалыптасқан бедердің мүсіндік пішіндерінің жасы негізгі беттегіден жас, мысалы, Бұл жерде біз бедердің салыстырмалы жасының анықтамасына мысал келтірдік. Коррелятты түзілімдерді зерттеу мен жастық шеп (шек) әдістерінде келтірілген мысалдағы мүсіндік пішіндердің нақты уақытын анықтауға болады. Жыра дамығанда одан беткей бұзылу өнімдері шығарылады және оның сағасында жиналады. Демек, жыра жасы геологиялық әдіспен анықталатын, түзілетін түзілімдер жасына сәйкес келеді. Бет астында жатқан жас, жел әрекетінен жасалынған бедер пішіндері үшін төменгі (анағұрлым ежелгі) жастық шеп болып саналады. Егер төбеде қорған болса және оның түзілу уақыты белгілі болса, онда ол жоғарғы жастық шеп ретінде қызмет атқарады. Жастық шеп туралы түсінік өте күрделі жағдайларда да қолданылады. Мысалы, бұл әдіспен қатпарлық пен тау түзілу жасы анықталады. Ол үшін қатпарланған ең жас қабат жасы мен дислоцациялы қабаттарда жатқан ең ежелгі қабаттар жасы анықталуы тиіс. Таулардың көтерілу уақыты мен бұзылуының басталуы, олардың етегінде жиналатын коррелятты түзілімдер жасы боынша анықталады. Ежелгі, жоғалып кеткен мұздықтармен жасалынған бедер құрлықтың кең аймақтарында таралған. Алдыңғы бедер түзуші кезеңдерден сақталған мұндай бедер реликті (қалдықты) (ежелгі) деп аталады. Сақталған (мұраланған) бедер түсінігі басқада мағынада да қолданылады. Геоморфологияда «жас», «кемелденген», «ескі» бедер терминдері геологиялық жасты емес, бедердің даму кезеңдерін сипаттайды (Дэвис бойынша). Мысалы, белсенді өсіп жатқан жыра – жас, ал өз өсуін тоқтатқан бедер кәрі (ескі) деп аталады және т.б. Ішкі – эндогендік және сыртқы – экзогендік процестердің өзара әсерлесуі нәтижесінде бедер дамуы жүреді. Эндогендік процестер негізгі бедер түзуші маңызға ие, бастысы жер қыртысының қозғалысы. Олармен литосфераның ірі (кедір-бұдыр) беттері – материктер мен мұхит ойпаңдары, көптеген мыңдаған шақырымдарға созылған (геотектуралар) таулы аймақтар, сонымен қатар тау жоталары, тектоникалық жарылымдар, көптеген көлдер ойпаңдары жасалынған. Магмалық процестер жер қыртысы қозғалысымен күрделі өзара әркеттестікте, кейбір геотектоникалық болжамдардың авторларының пікірлері бойынша олар сол қозғалыстардың басты себепкері болуы мүмкін. Магмалық массалар жер бетіне шыққанда көлемді лавалық жазықтар мен ағындар, жанартаулық таулар мен таулы қыраттар қалыптасады. Ішкі күштермен жасалынған бедер пішіндерін бұзуға сыртқы күштердің іс-әректі бағытталған.