28. Тегістелі беттері. У. Дэвис және в. Пенктің ілімдері.

Тауларда қарқынды дамып жатқан үгілудің нәтижесінде жарлар мен тік жартастарда тас құлауларды түзейтін және салыстырмалы тегіс бетте жатқан, үлкенді-кішілі сынықтардың көп мөлшері аналық жыныстан бөлінеді. Тегіс беттер мен жайпақ шыңдардағы ірі тасты шойтастар мен тасшақпалардың жиналуын тасты теңіздер немесе тасты шашылымдар, ал беткейлерде немесе олардың етегінде жатқандарды тасты сусымалар деп атайды. Беткейлердегі, қолаттардағы және аңғар түбіндегі сусымалардың тар жолақтарын тасты өзендер, тасты мұздықтар деп атайды. Жиі сусымалар беткейдің үлкен бөліктерін жабады, олардың негізіне біртіндеп кеңейе, беткейг жалғасқан конустарды қалыптастырады (олардың көпшілігі Іле Алатауында байқалады).

Жазықтық шайылуда шайылу материалы беткей етегінде жиналады, беткейді оның етегіндегі тегіс бетпен теңестіре бастайды.

Жазық — беті тегіс немесе сәл толқынды болып келетін жердің үлкен алапты алып жатқан рельеф формасы.

Мұнда көршілес орналасқан нүктелердің биіктік айырмасы өте аз болады. Жазық ойпатты да, үстіртті де болуы мүмкін және оның көпшілігі бір жағына қарай сәл еңістеу келеді.

29. Мұхит жер қыртысынң морфоқұрылымдары. Материктердің су асты шеткейі.

Мұхиттық типті қыртыс тек қана екі - шөгінді және базальтті қойнауқаттардан тұрып, қалыңдығы 5-10 км-ге дейін азаюымен сипатталады. Жоғарғысы - шөгінді қойнауқат, ол тереңсулық болбыр шөгінділерден тұрады, қалыңдығы жүздеген метрден аспайды. Төменгісі - базальтті қойнауқат, ол негізінен суасты жанартаулары атқылаған өнімдерден тұрып, кұрамында жалпы қалыңдығы 1,5-2,0 км нығыздалған шөгінділердің сирек қабатшалары болады. Қойнауқаттың төменгі жағы қалындығы 3-5 км негізді және ультранегізді таужыныстардан тұрады.

Сонымен, мұхиттық қыртыстың континенттік қыртыстан басты айырмашылығы - оның қалыңдығының күрт қысқаруымен қатар, құрамында гранитті қойнауқаттың болмауы.

Жер қыртысының батуында теңіз ингрессиясы (теңіздің құрлыққа бедерді қайта бүлдірмей енуі) дамиды. Мұнда күрделі пішінді жағалар қалыптасады (әсіресе ингрессияда) ал үлкен батылымдарда теңіз табанының күрделі құрылған бедерін байқаймыз. (мыысалы, өзен аңғарларынан суасты жалғасы). Жаға маңындағы жанартаулар атқылауы жанартаулық жағалаулардың ерекше типтік қалыптасуымен қатар жүреді. Су асты атқылаулары алдында теңіз табанының күрделенуіне әкелсе, ал жанартаудың теңіз деңгейінен көтерілген кезінде – жанартаулық аралдардың құрылуына әкеледі, бұл мұхитта және кейбір теңіздерде кең тараған.

30. Мұхит жер қыртысынң морфоқұрылымдары. Өтпелі зона, оның типтері.

Мұхиттық типті қыртыс

Мұхиттық типті қыртыс тек қана екі - шөгінді және базальтті қойнауқаттардан тұрып, қалыңдығы 5-10 км-ге дейін азаюымен сипатталады. Жоғарғысы - шөгінді қойнауқат, ол тереңсулық болбыр шөгінділерден тұрады, қалыңдығы жүздеген метрден аспайды. Төменгісі - базальтті қойнауқат, ол негізінен суасты жанартаулары атқылаған өнімдерден тұрып, кұрамында жалпы қалыңдығы 1,5-2,0 км нығыздалған шөгінділердің сирек қабатшалары болады. Қойнауқаттың төменгі жағы қалындығы 3-5 км негізді және ультранегізді таужыныстардан тұрады.

Сонымен, мұхиттық қыртыстың континенттік қыртыстан басты айырмашылығы - оның қалыңдығының күрт қысқаруымен қатар, құрамында гранитті қойнауқаттың болмауы.

Өтпелі зона және мұхит шарасына бөлуге келісілген. (төменгі суретті қара) Материктік суасты-шетінің тектоникалық құрылысы материктегіндей болады. Морфологиялық белгілері бойынша қайраң, материктік беткей және материктік табанға бөлінеді. Өтпелі кезең, материктік және мұхиттық қыртыстар блоктарының күрделі үйлесімділігімен және жақын арақашықтықта бедердің шұғыл контрастылығымен ерекшеленеді. Көбінесе өтпелі зонада аралдық доғалар мен терең сулық науалар орналасады. Өтпелі зона түптің құрылысы, аралдық доғалардың даму деңгейі, жерсілгінгіштігіне, жанартау атқылауына және де басқада факторлар бойынша бірнеше типтерге бөлінеді.

Мұхит түбі бедері және геологиялық құрылысы

Мұхит түбі ауданының басым бөлігі (73,8%-ы) 3 000 – 6 000 м тереңдікте орналасқан. Ол Мұхит қайраңы (шельфi), беткейі, етегі, Мұхит түбі, Мұхит шұңғымасына ажыратылады. Қайраң Мұхиттардың шетін бойлай құрлықтың су астындағы жалғасы ретінде 200 м тереңдікке дейін созылып жатады.