19 Көпжылдық тоңның пайда болу уақыты мен себептері

Көп жылдық тоң , мәңгі тоң – жер бетіне жақын орналасқан, ғасырлар және мыңжылдықтар бойы теріс (00С-тан төмен) температура жағдайында болатын тау жыныстарының жер астылық белдемі. К. ж. т. терминін ғылымға 1927 ж. тоң зерттеуші Ресей ғалымы М.И. Сумгин (1873 – 1942) енгізген. К. ж. т. тау жыныстарының негізгі белгілері: теріс температурада және олардағы ылғалдың мұз күйінде болуы. К. ж. т. жер бетінен біршама тереңде, маусымда жібитін тау жыныстар қабатының астында орналасады, қалыңд. бірнеше метрден 1500 м-ге дейін, тұтас немесе үзік-үзік таралады. К. ж. т-ның ұзақтығы тоң тау жыныстарында бұзылмай сақталған жануарлар (мамонт, мүйізтұмсық, жылқы, т.б.) қалдықтары болуымен анықталады. Алтайдағы К. ж. т. қабаттарынан сақ тайпаларының алтын киімді көсемдері аттарының қалдықтары, мәдени қалдықтары сақталған Берел (қ. Берел қорымы), т.б. археол. ескерткіштері табылған. Қазақстанда К. ж. т. биік таулы аймақтарды ғана қамтиды. Олардың жалпы ауданы 16760 км² (Алтай 5670 км², Сауыр – Тарбағатай 920 км², Жетісу Алатауы мен Кетпен (Ұзынқара) жотасы 1990 км², Іле және Күнгей Алатауы 2250 км², Қырғыз және Талас Алатауы 1040 км²).Мәңгі тоң - көпжылдық тоң; үш түрлі шартты түсінікпен анықталатын термин: 1) жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі таужыныстардың 0°-тан төмен температурадағы тоңға айналу құбылысы; 2) таужыныстардың ұзақ уақыттар бойы ерімейтін (жібімейтін) қабаты; 3) бойындағы ылғалы тоңға айналып, берік шегенделген таужыныстар. М.т. қалындығы бірнеше метрден 600—700 м-ге дейін жетеді. М.т. бүкіл Сібірді қамтумен бірге, биік тау бастарында (Тянь-Шань, Памиржәне т.б.) да таралған. М.т. табиғаттың барлық құрамдарының сипатына ықпалын тигізеді, яғни М.т. таралған аумақтарда ерекше жер бедері түзіледі (шұқанақтар, батпақты ойыстар, өзегі мұздаң тұратын төбешіктер жене т.б.); топырақ түзілу процесі баяу жүреді; ағаш, өсімдік түрлері тамырын тереңге жая алмайтындықтан, орман-тоғай сирек өседі және т.б. Мәңгі тоңның тигізетін әсері түрлі құрылыстарда, жол салуда, пайдалы қазбалар өндіруде, егін егуде есепке алынып отырады.

20. Дефлюкция және солифлюкция, олардың себептері және таралуы Дефлюкционные склоны

Дефлюкция (от лат. defluo – истекаю) – пластичное движение в виде медленного выдавливания слабо увлажненных грунтовых масс под почвенно-растительным покровом. Наблюдается преимущественно в областях гумидного климата. Смещение пород протекает со скоростью от 0,2 до 1,0 см/год на склонах крутизной от 8-10° (иногда меньше) до 35°. Дефлюкция тесно связана с другими склоновыми процессами, в частности с крипом (от англ. creep – ползти, сползать), который возникает под влиянием периодического изменения объема грунтовой массы, вызываемого колебанием температуры (температурный крип), попеременным промерзанием и оттаиванием (мерзлотный, или криогенный, крип), набуханием и усадкой глинистой составной части при увлажнении и высыхании (гигрогенный крип), развитием и отмиранием корней растений. Крип, подобно дефлюкции, вызывается действием силы тяжести. Механизм медленного массового перемещения материала вниз по склону можно рассмотреть на примере температурного крипа. Частица грунта, нагреваясь, расширяется. Находясь на наклонной поверхности, она испытывает действие силы тяжести, которая в этом случае может быть разложена на два вектора – один направлен вниз по склону, второй – по нормали к поверхности склона. Расширяясь, частица как бы поднимается ближе к поверхности. Выведенная из состояния равновесия, она успевает переместиться на некоторое расстояние вниз по склону. При понижении температуры частица опускается, но уже не на то место, с которого она сдвигалась при нагревании. При неоднократном нагревании частица, перемещаясь каждый раз на микроскопически малое расстояние, очень медленно сползает вниз по склону. Механизм движения частицы за счет изменения увлажненности в принципе тот же, добавляется только эффект пластичности грунта. Скорость такого медленного смещения коры выветривания (при ее глинистом или суглинистом составе) от 0,2 до 1,0 см/год. Криогенный крип происходит за счет изменения объема грунта при его попеременном промерзании и оттаивании. Крип распространен во всех климатических зонах и в грунтах разного гранулометрического состава. Солифлю́кция (лат. solum — почва и fluctio — истечение) — стекание грунта, перенасыщенного водой, по мёрзлой поверхности сцементированного льдом основания склонов. Солифлюкция наблюдается в разных природных зонах. Явление широко распространено в зонах с многолетнемёрзлыми или глубоко и длительно промерзающими грунтами (тундра, лесотундра, Средняя и Восточная Сибирь, Канада, высокогорья). Мелкоземистый почвогрунтовой покров насыщается влагой от тающего снега или дождей, утяжеляется, становится вязкопластичным и начинает двигаться уже при уклонах в 2—3° по еще не оттаявшей скользкой поверхности мерзлого подстилающего слоя, убыстряясь при увеличении уклонов от нескольких сантиметров до метра в год. При этом на склонах возникают фестончатые наплывы, невысокие гряды и целые солифлюкционные террасы даже на склонах с древостоем (преимущественно с лиственничным), образующим пьяный лес.

Выделяется два типа криогенных оползней:

1. криогенные оползни скольжения — смещение протаявших пород сезонно-талого слоя (СТС) по границе раздела мёрзлое-талое;

2. криогенные оползни течения (быстрая солифлюкция) — процесс разжижения пород сезонно-талого слоя (СТС) и их вязкого/вязкопластического течения по поверхности многолетних мерзлых пород (ММП).