Мұрат Мөңкеұлының «Қыз» өлеңіндегі қыз сипатын әнші-ақындар шығармашылығындағы қыз бейнесімен салыстыра талдап жазыңыз

Оспанова Ғ.С.

Аққайың ауданы

Смирнов №3 орта мектебінің

11-сынып оқушысы Пазылова Айжан

Қазақ халқының көрнекті өкілі, зар заман ақындарының бірі Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасының біраз бөлігі - арнау өлеңдер. Сондай арнау өлеңдерінің бірі - «Қыз өлеңі». Қазақ аруларының бейнесі талай ақындардың шабытына арқау болған. Осы туындыларда қыз бейнесі қаншалықты шебер суреттелді?

Халқымыз ежелден қызды «қонақ» деп қадірлеп, әспеттеген. Қызды ай мен күнге теңеп, жақұтпен көмкере білген. Мысалы, Мұрат қыздың сұлулығын:

«Бұраңдаған ақ моншақтай керілген қыз,

Оздырдың салтанатты еліңнен қыз

Сәулесі ақ жүзіңнің жерге түссе,

Реңі сары алтындай көрінген қыз», - деп жырлайды. Бұл теңеулер - ізбасар ақындарға үлгі болар өрнектердің тармағы.

Мұрат Мөңкеұлы сияқты әнші-ақындар Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Мұхит т.б. шығармаларында көбіне пәк таза махаббатты, сұлу әйел сипатын, әйел теңсіздігін жырлады. Мұрат ақын қазақ қызының сұлулығын оның ішкі жан дүниесімен астасып жатқандығын «лебізің, сөзің – шырын, маржан-тісің» десе, Ақан сері «Ғашық жарға» өлеңінде: «аузың – бал, тілің шекер, нәзік таңдай, қиғаш қас, нұрлы жүзің, жазық маңдай» - деп суреттейді. Сырлы сөзбен қамал тұрғызған әнші-ақындардың мұралары ұлт мәдениетінің қазынасына қосылған інжу-маржандарымыз.

«Қыз» өлеңінде теңіне қосыла алмаған қыздың басындағы қиыншылықты: «...Басыңнан бұл дүние өтеді деп, қайғымен тамақ ішпей бүлінген қыз» деп көрсете келе, «... шалықта ата-анаңның дәулетіне, бір күні жөнелерсің үйіңнен қыз» деп, әке-шешеңнің қасында бұлаңдап жүрген қыз еркіңнен тыс біреуге жар болып кетерсің, күнің не болар екен деген уайымын да жасырмайды. Ал Ақан сері «Балқадиша» өлеңінде: «...бұраңдап асау тайдай жүрген басың, боласың қандай жанға жар, Қадиша» - деп мұңайса, «Ләйлім шырақ» өлеңінде: «Есен-аман жүрмісің, Ләйлім шырақ, жаңа таптым аулыңды сұрап, жел тимесе жан тимес, деп жүргенде, қол ұстасып жатпенен кеттің жырақ» деп басында билігі жоқ әйел теңсіздігіне наразылықтарын ашық білдіреді. Ал, Естай ақын «Құсни Қорлан» өлеңінде:

«... бар еді қимас күндер тату өскен, келер ме енді айналып, уа дариға-ай», - деп өзегін өртеген өкінішін жасырмайды.

Қорытындылай келе, Мұрат Мөңкеұлы мен ХІХ ғасырдағы әнші-ақындар шығармашылығында қыз бейнесі өзіндік ортақ көркемдікке ие. Ақындар өз шығармаларында әйел затының көрік-келбетін, жан дүниесінің сұлулығын әсерлі жырлаумен қатар, теңіне қосыла алмаған қазақ қыздарының тағдырын да шынайы суреттеген.

Мұрат Мөңкеұлының «Қыз» өлеңіндегі қыз сипатын әнші-ақындар шығармашылығындағы қыз бейнесімен салыстыра талдап жазыңыз

Қазақ әдебиетінде «зар заман ақындары» деген атпен танымал ақындардың бірі -Мұрат Мөңкеұлы. Мұраттың артына қалдырған мол әдеби мұрасы тек қана әлеуметтік тақырыпқа арналмай, сонымен қоса махаббатты, әсемдікті, сұлулықты жырға қосқан. Сондай сұлу өлеңдерінің бірі «Қыз» деп аталады. Сұлу қыз, сарбаз қыз, қылықты қыз тақырыбына он тоғызыншы ғасыр ақындарының ішінде қалам сілтемегендері кемде-кем. Сол кездегі Мұраттан кейін қазақ әдебиетіне келген бір топ әнші-ақындар, яғни сал- серілердің де негізгі тақырыптары болды. Олар өздерінің әндерінде сұлулықты, махаббатты жырға қосты. Олардың қаламдарынан қазақ қыздарының сұлулығы мен сымбатын, ақылы мен прасатын, қайғысы мен мұңын суреттейтін алуан тақырыптағы әндер туындады. Жыраулар поэзиясы ел қорғау, батырлық пен елдікті жырласа, сал- серілер әсемдікті, сұлулықты әнге қосты.

Мұраттың «Қыз» өлеңіндегі қыз бейнесі былай деп басталады:

Бұраңдап ақ моншақтай керілген қыз,

Оздырған салтанатын еліңнен, қыз.

Сәулесі ақ жүзіңнің жерге түссе,

Реңкің сары алтындай көрінген, қыз.

Қыздың сұлулығы мен салтанатын дәріптеп, асқақтата суреттейді. Солай дей тұра қыз ғұмырдың қысқалығын, қазақ халқының «қыз жат жұрттық» деп қыздарын қолдарынан келгенше еркелетіп, оң жағының қадірін ұғындыратындығын айтады. Өлеңнің өне бойы қыз ғұмырдың, қыз дәуірінің қысқалығын өлеңіне қосады.

Шалқақтап ата- ананың дәулетіне

Бір күні жөнелерсің үйіңнен, қыз

Әуеле атаңа еріп анаң келген,

Ойласаң осы жерден білінген, қыз,-

деп ұзатылып, қыз дәуірімен қоштасып бара жатқан қызға айтылған ерекше сыр, ақындық қоштасу, шайырлық мұңдасу. Ал сал- серілер поэзиясындағы қыз бейнесіне тоқталсақ ақындар өздерінің өлеңдерінде қыз тақырыбын шырқау биіктерге көтеріп, махаббат шәрбатына мас болады. Олар үшін басты тақарып- достық, махаббат, сұлулық, сезімге беріктік пен адалдық. Олар өздерінің сүйген сұлуларының бойынан неше түрлі асыл қасиеттерді көріп, соларды әндеріне қосады. Олардың сезімдері ыстық, олар өз жүректерінің қалауына ынтық. Олардың әндерінен армандарына жете алмаған ғашықтардың зары, сүйгеніне қосыла алмаған жастардың мұңы көрінеді. Бас еріктері жоқ қыздардың айта алмаған шерлерін естуге болады.

Қорыта айтқанда, Мұраттың алған қыз бейнесі жалпы қазақ қыздарына тән бейне. Ал әнші- ақындар шығармаларындағы қыздар бейнесі тоқталсақ, олар белгілі бір өмірде болған оқиғалармен байланысты туындаған. Олардың сұлу, сазды өлеңдерінің артында бір адамның тағдыры бейнеленеді. Жалпылық емес даралық ұғым білдіреді.