Мәди Бәпиұлының «Қарқаралы», «Қаракесек» өлеңдері арқылы ақын өмірінің көрінісін талдап жазыңыз

Желдібаев Әділхан

Қожаберген жырау атындағы

№6 орта мектебінің 11-сынып оқушысы

Қарапайым халықтың құқығын қорғап, әлеуметтік әділетсіздік және теңсіздікті сынағаны үшін биліктің қудалауына ұшыраған Мәди Бәпиұлының өлеңдерін оқығанда қандай әсер аламыз? Ақынның шығармаларын оқу арқылы ақын өмірінің көрінісін талдай аламыз ба? Тек қана өлеңдер оқу осынау сұраққа жауап беру үшін жеткілікті ме? Сұрақтарға жауап беруге тырысайық...

Мәди Бәпиұлының өлеңдерін оқығанда, ең алдымен, көзге елестейтіні-сол замандағы өмір қиыншылықтары, әділетсіздік және ақынның ерекше жырлайтын тақырыбы-туған жері, яғни Қарқаралы. Жазушының өлеңдері өте мағыналы, терең ойлы, сол себептен де ақын өмірінің көріністерін шығармаларға қарап талдау қиын шаруа емес.

«Қаракесек» өлеңіне жеке тоқталайық, өлеңді оқыған кездегі сезімді сөзбен жеткізу өте қиын,себебі өлеңнен қиыншылықтық иісі аңқып тұр. Дұшпандардың көп болуы, тек қана жақсылық тілер достар мен қиын кезде қол ұшын созатын туыстардың болмауы кімнің болса да жүрегіне тиеді емес пе? Айта кететін болсақ, бұл өлең Мәдидің қамауда отырған кезінде жазылған еді. Бұның өзі де көп сұраққа жауап береді деген ойдамын.Ақын басынан көптеген қиындықтарды өткерді, дегенмен де жазушының жанын жегідей жеген қиыншалықтарға қарамастан тек өз өмірінің жақсаруын тілеген жоқ, халықтың қамын ойлады, патша үкіметі мен жергілікті феодалдық жүгенсіздігін айыптап, талай жыр шығарды, шамасы жеткенше тойтарыс беруге тырысты, бұл ақынның рухының биіктігін көрсететін айқын дәлел.

Мәди ақынның «Қарқаралы» өлеңін айтар болсақ, өлеңде жазушының туған жерге деген махаббаты айқын көрініс табады. Ақын туған жер деген ыстық сезімін осынау төрт шумаққа сыйғызып жібергендей-ақ.Өлеңде тек туған жер туралы ғана емес, ақын өмірі туралы, оның бір атадан жалғыз бала екендігі жырланады. Сонымен қатар, өлеңнің соңғы жолдарында «жастық шақ көп семсердің жүзі емес пе, қайрап ап қалық жауға сермегендей» деп жырлайды ақын.Бұл сөздер арқылы ақын нені меңзеп отыр? Менің ойымша, Мәди Бәпиұлы осы жолдар арқылы өскелең ұрпаққа жастық щақтың оралмайтынын, әрекетсіз отырмау керектігін айтқысы келген секілді.

Қарап отырсақ, Мәди Бәпиұлының өлеңдері жан тебірентерлігімен ерекшеленеді, оқығанда бейне бір сол заманға тап болғандай боласың және өлеңдері арқылы ақын өз өмірінің көріністерін айқындап көрсете алған.Ол тағдырының ауырлығын, әділетсіздікті өлеңдеріне қосқан, сонымен қатар, осы әрекеті арқылы іштегі бар шерін тарқататын.

Біржан салдың «Теміртас» өлеңіндегі ақын өмірінің көріністеріне талдап жазыңыз

Хусаинова Р.С.

Қызылжар ауданы

«Архангельское орта мектебі « КММ – нің

11 «А» сынып оқушысы

Өмірзах Нурпейістің эссесі

Біржан сал қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін, халық музыкасын жаңа белестерге көтеріп, өз ән – өлеңдерімен толықтырған ірі тұлға. Оның «Теміртас» өлеңі «Теміртас, Асыл, Ақық қалдың зарлап, Адамзат қалмақ па екен солай сарнап», - деп басталады. Өлеңнің музыкасы бар. Жасы ұлғайған шағында денсаулығы нашарлаған Біржанды ағайын-туыстары «қартайдың» дегенді сылтауратып, алысқа жібермеген. Еркін өскен, үш жүзге аты шыққан ел еркесін, «жынданды» деп киіз үйдің керегесіне таңып тастаған. Соған ақынның ашу-ызасы келіп, өмірінің соңғы кезіндегі осындай ауыр күйзелістен

«Теміртас» өлеңі дүниеге келген. Осы өлеңді оқығанда менің есіме Мұқағали Мақатаевтың «Майгүлге» деген өлеңі есіме түседі. Мұқағали өзінің өлеңінде құлдыраңдаған қызының өмірден жастай кеткеніне өкініп, сағынышын өлеңмен жеткізеді. Ақын «Теміртас» өлеңінде өзінің ішкі күйзелісін, өткен өмір жолдарын толық қамтиды. Жас кездегі серілік құрған уақытын сағынышпен еске алады. Өзінің балаларына деген махаббаты арқылы өмірдің тек қана қызық-қуаныштан ғана тұрмай, қайғы-қасіреті де болатынын жеткізген. Жасы келсе де еркін өмірді аңсап, құрбы-замандастарын сағынады. Тордағы бұлбұл құс секілді күй кешеді. Менің ойымша, дәулетті атасының тәрбиесінде болып еркін өскен, сал- серілік құрған ақын өмірінің соңында бұғаулы өмірге, қапас тірлікке мойын ұсынғысы келмеген. Біреудің айтқанымен жүруді білмеген, басынан дұшпан сөзін асырмаған Біржан айтарын ешкімнен қаймықпай айтып өткен ақын. Біржан осы өлеңімен адамның өмірінде істеген істеріне бір кезде жауап беретінін, біреуге қиянат жасамау керектігін де меңзейтін сияқты. Өзінің балаларына деген мейірімі шексіз екенін, олардың болашағын ойлап толғанатынын сезесің. Біржанның «Теміртас» сияқты әні дәстүрлі қазақ әндерінің классикалық үлгілері ретінде қазақ мәдениетінің алтын қорынан орын алады. Біржан салдың ақындық өнерінің өріс ашып, өрби түсуіне Сара, Әсет, Доскей, т.б. қатарлы тұтас бір сала буын игі әсерін тигізген. Өмірінің соңғы кезінде ру арасындағы талас-тартыстар, ағайын ішінің кикілжіңі Біржан салдың жеке басына да қатты әсер еткен. Бiржан сал – қазақтың ең атақты, аса көрнектi тұлғаларының бiрi. Ұлттық өнердiң жарық жұлдызы. Оның есiмi қазақ елiнiң өте ардақты адамдарымен қатар ең жоғары деңгейде, барлық энциклопедияларда, тарихи оқулықтарда үлкен құрметпен аталады. Бiржан бабамызды соншалықты биiкке көтерiп, алаш аспанында шарықтат­қан – оның Құдай берген таби­ғи таланты: асқақ әнi, ойлы, сезiмдi өле­ңi: аңызға айналған әншiлiгi. Оның ән­дерi бiр жарым ғасырдан астам уақыт бойы кең-байтақ даламызда үзбей айтылып келедi. Радиода, теледидарда, концерттерде, конкурс, фестиваль­дар­да Бiржан әндерi ұдайы, күн са­йын шырқалып, талай ұрпақтың рухани азығына айналды. Оның мұрасы – тiрi. Ол халықпен бiрге жасай беретiн бай қазына. Кез келген тарихи тұлғаның қадiр-қасиетi – көпiрме мақтау сөз, жарнама-дақпыртпен емес, оның жасаған iсiмен, елiне, адамзатқа сiңiрген еңбегiмен бағаланады. Түптiң түбiнде, таразыға еңбек тартылады. Ал Бiржан салдың еңбегi – оның өнерi, қалтқысыз адал, таза, асқақ, шалқар, терең мазмұнды әндерi мен өлеңдерi. Ол әлi күнге тiрi! Ел аузында! Халық жадында, ұрпақ санасында! Ұлтымыздың рухани әлемiнде! Өйткенi оның жаны бар, қаны бар, жалпы адамдық мазмұн-маңызы бар! Біржан әндері өзі өмір кешкен заманның қилы-қырлы қасиетті жайлары мен адамның бас бостандығы, ерекше тұлғалығы, жан-дүниесінің нәзіктігін, пәктігін, махаббатты жырлауға арналды. Осы салада едәуір жаңалық әкеліп, ән, айтыс, орындаушылық мәдениетінің шоқтығын көтерген халык композиторы деп бағалаймыз. Өмір сүрген заманының әділетсіздігіне, зорлық-зомбылығына деген наразылығы, өкініші «Теміртас» әнінде айқын көрінеді. Мұнда Біржанның, өз жайы, оның аса бір төменге кетіп бара жатқан жағдайы, кешегі ел сүйген серінің, салдың бүгінгі мүшкіл жайы сонша қайғымен, қара бояумен баяндалады.

Салғаным ағаш үйге ызботты пеш, Жаратқан мен пендеңнің күнәсін кеш! Денеме кендір арқан жаман батты, Қайдасың, Асыл, Ақық қолымды шеш. Теміртас, Асыл, Ақық балдан тәтті, Қинауға салады екен адамзатты. Үкідей желпіндірген қарақтарым, Шешсеңші білегіме арқан батты.

Бірақ қолы байлаулы бұлбұлды ешкім босатып алмайды. Тордың ішінде қамаулы түрған бұлбұлдай көзі жасты Біржан жылай зарлап әндетеді. Бұрынғы өткен дәуреннің, кешкен күндердің енді қайта оралмасын, сол күндердегідей қайта бола алмасын сезген сал дүниенің оп-оңай өтіп бара жатқандығын, қайта келмейтіндігін айтады.

Аяғында көп қиналумен 64 жасында байлаулы жатып, аспандағы аққуға үн қосатын, бүкіл қазақ даласын әнге бөлеген асыл өнердің иесі — Біржан бұл дүниемен қоштасады. Біржанның өмірі, Біржанның әндері — қазақ музыкасының биік белесі. Біржан сонысымен қымбат, сонысымен керек. Бiржан – қазақтың халықтық музыка мәдение­тiнiң алыбы.

Біржан ақынның «Теміртас» өлеңіндегі жағдай қазіргі заманда да өзінің өміршеңдігін көрсетеді. Күнделікті өмірдегі алуан түрлі адам тағдыры, келіспеушілік, адамдардың бір-біріне жасайтын қиянат, озбырлықтары әлі күнге дейін кездесіп жатады.

Қорыта айтқанда менің түйгенім - қиянат, озбырлықтарға қарсы тұра білу, оған мойымай, оларды жеңе білу. Қиянатқа қарсы қиянат жасамай, керісінше өмірде қолыңнан келсе жақсылық жасап, жұртқа қуаныш сыйлауға асық. Кездескен қиындықтарды жеңсең ғана өмірің мәнді, мағыналы болмақ. Адам баласына берілген өмір меніңше сонысымен құнды.