4.5. Су қоймасы пайдалану

4.5.1. Пайдаланудағы табиғат қорғау іс шаралары

Пайдаланудағы табиғат қорғау іс шаралары су қоймасы көлемінде және су қорғау аймақтарындағы экологиялық теңдестікті ұстап тұруға бағытталған ұйымдастыру-шаруашылық, агроорман мелиоративтік, агротехникалық, шалғын мелиоративтік, гидротехникалық және басқа жұмыстар кешенінен тұрады. Оны пайдалану қызметі мынадай мақсатта жүргізіледі: су қоймасындағы судың сапасын санитарлық нормаға сәйкес ұстап тұру; су көздерін ластанудан сақтау; құнарлы жерлерді жел эрозиясына (мүжілуге) ұшыратпау; су қоймасының лайлануы мен өсімдік басумен күресу; оларға улы химикттар, пестицидтер мен минералдық тыңайтқыштардың түсуіне жол бермеу; су айдынының өндірістік мекемелер, қалалар, мал шаруашылығы фирмалары, мұнай өңдеу кәсіпорындарының төгінді суларымен ластануына мүмкіндік бермеу; су қоймасы аймақтарындағы орман қорғаныш желектерін баптау және қорғау, су қоймасының су көздеріне жақын мұнай қоймаларын, бейіт және тағы басқаларды орналастыруға рұқсат бермеу.

Жоғарыда айтылған тапсырмаларды дұрыс шешу үшін пайдалану қызметінде су қоймасын пайдалану жөнінде нұсқаулар болуы қажет. Онда барлық пайдаланудағы өндірістік,шаруашылық – тұрмыстық, ауыл шаруашылық және басқа су қоймасына құятын лас сулары бар объектілердің тізімі көрсетіледі. Сондай-ақ лас төгінді суларды тастауға қойылатын талаптар мен шарттары көрсетіледі.

Су қоймасы аудандарында табиғатты қорғау шараларын іске асыруға суды қорғау және санитарлық аймақтар, жағалық белдеулер қарастырылады.

Су қоймасындағы суды қорғау аймағы дегеніміз су қоймасының техникалық жағдайын жөнді ұстап тұруға бағытталған кешенді іс-шаралар жүзеге асатын жағалаудағы аумақ. Бұл аймақтың шекарасы жобада белгіленеді. Ол әдеттегі іркілген деңгей белгісіндегі судың кемерінен 500-2000м және онан да көп шамада болады. Бұл жерде су айдынын ластайтын жаңа мекемелер немесе ескі мекемелерді кеңейтіп салуға болмайды. Авиатехниканың көмегімен 2000 м қашықтықтан төмен жақындап, тозаңдатуға болмайды. Пестицидтер мен басқа улы химикаттар қолданылмайды. Минералды тыңайтқыштар, химикаттар, жанар-жағар май сақтайтын қоймалар салуға, мал жаюға, ормандарды шабуға рұқсат етілмейді.

Су қоймасының санитарлық аймағы – санитарлық іс-шараларды жүзеге асыру үшін қызмет етеді. Су айдынын пайдалану мақсатына байланысты үш белдеуге бөлінеді. Әдеттегі іркілген деңгейдегі су кемерінен санитарлық аймақ шекарасына дейінгі қашықтық 100 м-ден 1000-ге дейін өзгереді. Бұл аумаққа су қорғау аймағына қарағанда жоғары талап қойылады.

Жағалық аймақ дегеніміз – бұл жерде жерді жыртуға, көліктер, науалар, бақшалық учаскелер, демалыс орындарын орналастыруға болшмайтын аумақ. Ол жер бетінің еңістігіне байланысты су кемерінен 35-100 м қашықтықта орналасады. Еңістік үлкейген сайын, бұл аймақ кеңиді.

Су қоймасын жөнді техникалық қалыпта ұстап тұруға бағытталған іс-шаралардың ең тиімділерінің бірі жағалық аймақта орман ағаштарын отырғызу. Қорғаушы орман желектерін нақты жағдайларға байланысты бір, екі үш белдеуге орналастырылады. Әдеттегі іркілген деңгей аймағында жатқан алғашқы жағалау бекіткіш белдеу, қысқа мерзімдік су басуды тоқтататын екі-үш қатарлы бұталардан тұрады. Екінші белдеуді тасқынды іркілген деңгей кезінде су басатын аймақта орналастырылады. Оларды теректен және талдан (ива) жасайды. Тасқынды іркілген деңгейден жоғары орналасатын үшінші белдеу құрғақшылыққа орнықты жыныстан жасалып, эрозияға (мүжілуге) қарсы шара болып табылады. Орман қорғаушы белдеулер жүйелі түрде күтімді талап етеді. Ол үшін дер кезінде етілген ағаштарды қопсыту, суару, малдан және ағашты кесуден қорғау қажет. Жас өскіндермен толықтырып отыруы керек. Суды қорғау аймағында кешенді агротехникалық шаралар жүргізіледі – баурайларға көлденең құнарлы жерлерді 25-30 см тереңдікте жырту, топырақты төмпешіксіз өңдеу, қар тоқтату. Жағалық баурайларды орман- шабындық тәсілмен бекітеді.

Су қоймасын пайдаланудың құрылыс практикасында эрозияға қарсы гидротехникалық ғимараттар кеңінен қолданылады. Олар: су тұтқыштар (үйінді – жыра, террассалар, үйінді – террассалар); су тастаушылар (тезағар, сарқырама, консольдық су тастағыштар, түптік су өткізгіштер).

Үйінді – жыраларды гидрогеологиялық жағдайларын және бетінің еңістігін 6-10‰ -тан аспайтын жер бедерін ескере отыра салады. Үйінді-террассаларды бір-бірінен 25-200 м қашықтықта орналастырып, еңістігі 4-7‰ су тастау ауданында салады.