Лекция №15

Кемежүргіш құрылымдар

1-сұрақ. Пайдалану қызметтерін, міндеттері және құрылымы

Гидротехникалық ғимараттарды пайдалану қызметтері және олардың тарихы түбірімен Месопотамидағы Тигр және Ефрат, Египеттегі Ніл, Қытайдағы Мид, Хуанэ жағалауларындағы ежелгі өркениет мезгілдеріне дейін жетеді.

Халық қалай сумен жабдықтау жүйелерін, бөгендер мен бөгеттерді сала бастап, өзен арналарын реттеп, каналдар тарта бастағаннан оларды пайдалану қажеттілігі туды.

Гидротехникалық ғимараттар құрылысының кең дамуы және оны пайдалану, ГЭС турбиналары, бетон және темірбетон пайда болғаннан кейін XIX ғасырдағы объектілердің кең дамуы оны пайдалануда зор тәжірибе жинақтауға мүмкіндік берді.

Су шаруашылығы құрылысындағы ғылыми-техникалық прогресс көбіне техникалық жағдайлар бақылауларын жинақтау нәтижелеріне және кейбір гидротехникалық ғимараттар мен бүтіндей су шаруашылық кешенін пайдалану тәжірибесіне байланысты.

Су шаруашылығы кешенін пайдалану дегеніміз ұйымдастыру-шаруашылық, инженерлік-техникалық және ақша мен материалдық-техникалық қорлар аз жұмсалатын қаржы-экокнмикалық шараларды орындау.

Ұйымдастыру-шаруашылық шараларына жататындар: бүтіндей су шаруашылық кешенін, сондай-ақ кейбір гидротехникалық ғимараттар қимасында басқаруды ұйымдастыру; жөндеу – пайдалану жұмыстарын ұйымдастыру және жөндеу – құрылыстық базалардың жұмыс істеуі; пайдалану жұмыстары кезінде техника қауіпсіздіктерін сақтау; пайдалану қызметтерінің міндеттерін, құрылымын, штаттық құрамын, тапсырмаларын анықтау; материалдық-техникалық базаларды жасауға байланысты сұрақтарды шешу; пайдалану қызметтерін машинамен, механизмдермен құрылыс материалдарымен және т.с.с жабдықтау.

Инженерлік-техникалық іс-шараларға қосылатындар: су тұтынушылар мен су пайдаланушылардың (сумен жабдықтау, суландыру, балық өсіру мен балық шаруашылығы, су көлігі, санитарлық жағдайды жақсарту, өзендердегі зиянды әсерлермен күресу) қажеттілігін өтеуге арналған диспетчерлік қызметтердің жұмысы; қоршаған ортаны қорғауды ескере отыра, ғимараттардың қалыпты жұмыстарының техникалық жағдайларын сақтау мақсаттарындағы бақылаулар мен оны баптауды қарастыратын гидротехникалық ғимараттар мен мелиоративтік жүйелерді техникалық пайдалану жұмыстары; жөндеу жұмыстары; су шаруашылық кешенін, оның кейбір ғимараттарын немесе элементтерін қайта құру; ұжымдық және бригадтық топтардың жаңа үлгісін енгізуді ескере отыра еңбекті ұйымдастыру; технологиялық жөндеу жұмыстары мен өндірісті басқаруда ғылыми-техникалық прогресті ұйымдастыру.

Пайдалану қызметтерінің қаржы-экономикалық іс шараларына жататындар: шаруашылық есептік жағдайда ұйымдастыру-шаруашылық және инженерлік-техникалық жұмыстарды қаржыландыру; өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі ақтау; жоғары ұйымдар алдында қаржылық және есеп-қисаптық есеп беру; техника-экономикалық көрсеткіштер мен пайдалану шығындарын анықтау.

Су шаруашылық объектілерінің жұмыс істеу қабілеті көп жағдайда пайдалану жағдайына, оны күтуге, дер кезінде жөндеуге және қайта құруға байланысты.

Гидротехникалық ғимараттардың техникалық пайдалану процесіндегі шешілетін сұрақтары оның құрамына, жағдайына, дайындығына, мақсатына, өзара байланысына, климаттық, геологиялық, гидрогеологиялық, тахографиялық жағдайларына және де басқа факторларға байланысты.

Пайдалану қызметтерінің негізгі міндеттеріне жататындар: ғимараттар мен жабдықтардың қалыпты (апатсыз) жұмыстарын, жөнді жағдайда болуын қамтамасыз ету; қажетті су қорларын жасау және оны су тұтынушыларға жеткізуді қамтамасыз ету мақсатында су торабындағы техникалық қондырғыларды күнделікті жедел басқару; ғимараттардың жәй-күйін жүйелі түрде көзбен бақылау және күтіп, баптау; пайдалану жөніндегі техникалық құжаттарды жүргізу; қоршаған ортаны, негізгі ғимараттарды және басқаларды қорғауды қамтамасыз ету.

Ірі су қоймаларымен су алу торабтарының құрылысын салу жобаларының құрамында міндетті түрде пайдалану қызметтерін ұйымдастыру, оның міндеттері, көлемі, жөндеу-пайдалану жұмыстарының технологиясы және т.с.с. бөлімдер болады. Мұндай объектілер үшін арнайы техникалық пайдалану ережесі жасалады.

Су шаруашылық объектілеріндегі пайдалану қызметтерінің құрылымы әр нақты жағдайларда шешілетін тапсырмалардың ерекшелігіне байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Олардың әртүрлі болуына қарамастан жұмыс істеп жатқан пайдалану қызметтерін төмендегідей құрылымдық топтарға бөлуге болады: гидромелиоративтік жүйелерді басқару құрамындағы; ірі магистралды каналдардағы; Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігіндегі су шаруашылығы комитетінің (бұрыңғы Су шаруашылығы) балансындағы кешендік және арнайы мақсаттағы ірі энергетикалық су тораптарындағы, кешендік мақсаттағы ірі энергетикалық су тораптарындағы.

Төменде әрбір топтың пайдалану қызметтерінің құрылымдары қаралады.

Бұрыңғы КСРО кезіндегі Су шаруашылығы министрлігінде пайдалану қызметтерінің жүйелерінің құрамына 1500-ге жақын пайдаланушы ұжымдар кірген (А.Ф.Васильев). оның ішінде 100-і облыстық (өлкелік) өндірістік мелиорация және су шаруашылығы басқармалары; 1300-ден астамы ауданааралық және аудандық суландыру және құрғату жүйелерін пайдалану басқармасы (бірлестігі), каналдар, су тораптарын пайдалану басқармалары. КСРО Су шаруашылығы Министрлігінде гидромелиоративтік объектілерде жөндеу жұмыстарын жүргізу мақсатында 20-дан астам жөндеу-құрылыс трестері, 400-ге жақын жылжымалы механикаландырылған колонналар (ЖМК) және 1900 шамасында механикаландырылған отрядтар мен топтар жұмыс істеген. ҚСРО тарағаннан кейін Су шаруашылығы министрлігінің құрылымы, оның ішінде пайдалану және жөндеу қызметтерінің де құрылымы толық қайта құрылды.