3.1. Бөгеттік сағада өзен арнасын реттеу

Бөгеттік саға торабын салу тосқауыл жасау және каналға түптік тосқындарсыз су өтімділігінің бір бөлігін алу нәтижесінде, ағынның табиғи сулылық және тосқындық режимдерін күрт өзгеріске ұшыратады. Демек, су торабының өзен жағалауымен жәймен қабысуы және бөгетті сағада өзен арнасындағы ағынның белгілі бір құрылымын жасау үшін су торабының жоғарғы және төменгі бьефтеріндегі арнаны реттейді.

Жоғарғы бьефтегі арнаны реттеудегі басты міндет судың беттік қабаты саға ғимаратына, ал түптік қабаты тосқындарымен қашыртқыға бағытталған ағынның сондай гидравликалық құрылымы бар саға ғимаратына өзеннің орнықты түрде жақындауын қамтамасыз ету.

Бөгеттің төменгі бьефінде ағынның күшті эрозиялық әрекетіне қарсы күресудің барлық шаралары қабылдануы тиіс: ғимарат негіздері мен арна жағалауларын бекіту, түптерді түптік табалдырықтар арқылы бекіту және сол сияқтылар.

4-сұрақ.Өзеннен су алғанда су әкелетін және әкететін арналарды

жобалау

Егер таңдап алынған жақтауда өзеннің табиғи арнасының ені кең және ағын бей-берекет ағатын болса, бөгеттің жоғарғы және төменгі бьефтерінде ағынның динамикалық осін және су кемері бойынша оның енін тұрақтандыратын ағын бағттаушы бөгет немесе басқа ғимараттардың көмегімен ағынды реттеу қарастырылады.

Реттелген арнаның негізгі параметрлеріне арна жасақтаушы өтімділікте су кемері бойынша арнаның орнықты ені (В_у). С.Т.Алтуниннің, В.Г.Диановтың, Н.А.Крышкиннің, Х.Ш.Шапироның формулаларын пайдаланып, арнаның орнықты енін анықтайды.

В.С.Лапшенковтың морфологиялық байланыстары және С.Т.Алтуниннің формуласы бойынша В_у-ті үлкен дәлдікпен есептеуге болады:

В_у=А ; (12.1)

мұнда А - өзеннің түбімен жағалауларының шайылуға қарсы орнықтылығына байланысты қабылданатын коэффициент (кесте 3.4); Q_p - өзен өтімділігі, 1% - қамтамасыздығымен, м³/сек; I_р - өзеннің тұрмыстық еңістігі.

Кесте 12.2

Арнаның көлденең қимасының пішінін сипаттайтын

А орнықтылығының параметрі

Учаскелер	Өзен учаскелерінің сипаттамасы	Арна парметрлері (А)		Фрудо саны Fr= ;
		1*	2*
1	Жоғары таулық участок. Арна жартастан немесе дөң тастан салынған.	0.5	0,75	1.0
2	Таулы участок. Арна жартастан немесе жартас, дөңтас, малтатастар сынықтарынан салынған.	0.75	0,9	1.0-0.5
3	Тау алды участогі. Арна малта, қиыршық тастар және құмнан салынған.	0.9	1,0	0.5-0.2
4	Орташа (жазықтық участок). Арна ірі, орташа және майда құмдармен салынған.	1.0	1,1	0.2-0.04
5	Төменгі ағыс. Арна майда құмдармен малынған: а) Волга, Дунай, Сырдария өзендері (1)* б)Амудария өзені (2*) в)Кура өзені г)Риони өзені	1,1 1.3 1.1 1.2	1,3 1,7 1,4 1,5	0,2 0,033 0.3-0.20 0.3-0.15 0.25-0.1

1* - түбі шайылатын және шайылмайтын жағалауларымен.

2* - жағалуы және түбі шайылатын.

Жоғарғы бьефтегі тіке сызықты учаскедегі реттелген арнаның ұзындығы: L=(3-5)B_y және қисықсызықты учаскедегі L=(3.5-5.5)B_y – деп қабылдайды.

Төменгі бьефтегі реттелген арнаның ұзындығы: тіке сызықты учаскеде: L=(1-2)B_y және қисықсызықты учаскедегі L=(2-3)B_y (сурет 12.1).