Лекция №12 Бөгетті сағалық су тораптары

1-сұрақ. Жобалаудың жалпы ережелері

Өзеннің тұрмыстық деңгейлері тұтынушыларға өзі ағып келетін, судың жеткіліксіз болған жағдайда бөгетті сағалық су тораптарын салады. Олар өзінің атын су деңгейін іркетін және кепілдік су алуды қамтамасыз ететін, топтастырудың негізгі ғимараты – бөгет деген сөзден алған.

Бөгетті сағаларды мынадай жағадайларда қолданады: бас каналдағы бекерден-бекер су ағатын ұзындықты қысқарту экономикалық жағынан тиімді болғанда; екі жағалудан да екі жақты су алғанда, әсіресе су алудың жоғарғы коэффициентінде; бір жақты су алғанда; су торабының жақтауынан жоғарғы мұз қабыршағының және ағынның лайлығын арттырушы болып табылатын тезағарлар, табалдырықтар болғанда. Бөгетті сағалық су тораптарының қондырғылары алынатын судың сапасын біраз арттыруға мүмкіндік береді.

Бөгетті сағалық су тораптарын жобалағанда, жалпы міндеттерден (3.1.1-ді қараңыз) басқа, су алғанда және бөгетті сағаның типін таңдағанда өзан арнасын реттеу сұрақтарын қарастырады.

Сағалық ғимараттарды нормативтік құжаттарға қойылатын талаптар мен ережелерге (СНиП 2.06.01-86 және ВСН - 14-76) сәйкес жобалайды. Сағалық су тораптарын жобалағанда мынадай реттілікті сақтау ұсынылады: су көздері және су алу бойынша жобалау үшін қажетті ақпаратты жинау; сағаның орнын, типін және топтастыру шешімдерін таңдау; саға элементтерін жобалау.

Су көздері бойынша бастапқы мәліметтерге кіретіндер: гидрологиялық мәліметтер – су өтімділігі және деңгейі жайлы мәліметтер; қатты ағындар бойынша мәліметтер; су көздерінің күз-қыс-көктем кездеріндегі режимдері жайлы мәліметтер; топографиялық және геологиялық материалдар.

Сағаның жұмыс істеу режиміне қойылатын талап су беру графигімен және ағынды ағартудың қажетті дәрежесімен анықталады.

Сағаның орнын суландыратын массивтің орналасуын, гидрогеологиялық, геологиялық және басқа жағдайларды ескере отыра таңдайды.

Сағалық су тораптарын жобалағанда өзеннің табиғи гидрологиялық және тосқындық режимдеріне әсер ету қабілеті бар, сағадан жоғары және төмен өзен бойынша су шаруашылық шараларының барлық кешенін ескеру қажет. Су тораптарының кешенін халық шаруашылығының басқа да салаларына – балық шаруашылығы, энергетика, су көлігі және басқалар, сондай-ақ экологияға қойылатын талаптарды ескере отыра жобалайды. Сағалық су тораптарының күрделілік класын 12.1 кесте бойынша анықтайды және қажет болған жағдайда кесте 3 СНиП 2.06.01-86 бойынша дәлдейді.

Су торабының ӘІД белгісін сағаның әрбір типінің ерекшеліктерін ескере отыра, ең көп су алу кезеңінде бас канал деңгейіне әмір беруді қамтамасыз ету жағдайымен белгілейді. Жоғары бьефтегі тасқынды іркілген су деңгейін белгілеу және оның су қашыртқы ғимараттарын есептеу үшін қажет өзеннің ең жоғарғы есептік өтімділігінің асып түсу ықтималдығын (қамтамасыздығын) (Р,%) СНиП 2.01.14-83 [5,153 бет] су торабының күрделілік класына байланысты қабылдайды.

Кесте 12.1.

Судың есептік ең жоғарғы өтімділігінің жыл сайынғы қамтамасыздығы

Есептік жағдайлар	Ғимарат кластары
	I	II	III	IY
Негізгі	0.1	1.0	3.0	5.0
Тексеруші	0.01	0.1	0.5	1.0

Ескерту: СНиП - 2.01.14-83 бойынша түзетулер ескерілген.

Түптік тосқындары (донные наносы) өте көп және су алу коэффициенті 0.8-ден жоғары өзендерде жоғары бьефте арналық су қоймасын салудың қаншалықты қажеттігін қарастырған жөн. Бұл жағдайда ӘІД белгісін техникалық-экономикалық есептеулер негізінде таңдайды. Тасқынды іркілген деңгейдің белгісі су қашыртқының алдының енінде су тораптарының құрылымдарының ең жоғарғы есептік өтіміділікті кедергісіз өткізумен белгіленеді.

2-сұрақ. Сағалық су торабының жақтауын таңдау

Сағаның жақтауын таңдаған кезде құрылыс үшін ең қолайлы учаске өзеннің бір арнамен ағатын, жеңсіз және аралсыз, өзеннің түбі мен жағалаулары шайылуға орнықты учаскелері болып табылады.

Бас ғимараттарды тосқындарды аз ұстайтын жерлерге орналастырған жөн. Мұндай жағдайда ең ыңғайлы участок ағынның иілуі арқасында пайда болатын айналым ағын түптік тосқындарды әкететін өзеннің дөңес жағалауы болып табылады. Мұндай құбылысты жақсы пайдалану үшін бас ғимаратты ағынның ең терең дөңес жағалауына орналастырады.

Сағалық су торабының жақтауы құрылыс өтімділігін өткізу, көмекші ғимараттар мен келетін жолдарды орналастыру үшін ыңғайлы болуы керек.

Жалпы таңдап алынған жақтау құрылыс және су торабының ғимараттарын және бас каналдың бос бөлігін пайдалануда аз шығынды қамтамасыз ететін болуы керек.

Таңдап алынған жақтау келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:

- су беру графигіне сәйкес су шаруашылығы жүйесіне үздіксіз су алуды қамтамасыз ету;

- каналға түптік тосқындардың, қабыршақ мұз, мұз және қалқыма заттардың түсуінен қорғау;

- қарапайым және экономикалық тиімді конструкциялардың болуы;

- пайдалануға және тосқындарды автоматты түрде өткізуге қолайлы болуы;

- жақсы және орнықты су өлшегіш қондырғылардың болуы [21].

Курстық жобаны жасағанда сағалық ғимараттың типін жоба жетекшісі береді. Сондықтан студент берілген сағалық ғимараттың типіне техникалық-экономикалық бағалау жүргізуі тиіс.

3-сұрақ.Су торабы ғимараттарының конструкциялары және топтасыру

Су торабының ғимараттарының топтастыру жергілікті жағдайлардың әр түрлілігіне байланысты құрылыстық, пайдаланушылық және техникалық-экономикалық көрсеткіштерді ескере отыра әрбір жобаланушы объектілер үшін жеке шешіледі. Мұндай жағдайда су торабының ғимараттарының бетон және темір бетондарын көтергіш кран астындағы жолдарды, қызметті және өтпе көпірлерді және басқа коммуникацияларды ыңғайлы орналастыруды қамтамасыз ете отыра жинақы орналастырылған жөн.

Бұл ғимараттарды орналастыру құрылыс жұмыстарын жүргізгенде оның қолайлылығын, гидравликалық сипаттамаларын жақсы қамтамасыз етуі тиіс. Әдетте бөгеттің маңдайалды негізгі арнадағы судың ағыс бағытына қалыпты орналастырылады (Ферган типіндегі сағадан басқа).