Лекция №9 Суқашыртқы ғимараттарды жобалау

1-сұрақ. Суқашыртқы ғимараттардың типін таңдау

Су қашыртқы ғимараттар тасқынның артық суын су қоймасын толып кетпеу үшін қашыртқылау,сондай ақ қажет жағдайда жоғарғы бьфтен төменгі бьфке мұз және басқа да жүзбе заттарды өткізу мақсатында орналастырылады.

Тұйық бөгеттерде су қашыртқыны бөгет денесінен тыс орналастырады. Оларды сұқпа арқылы және автоматты басқарылатын су қашыртқылар деп бөледі.

Басқарылатын су қашыртқыларда босағаны жоғарғы бьфтегі әдеттегі іркілген деңгейден (ӘІД) төмен саналады. Суағарды өткізілетін өтімділік шамасын реттейтін сұқплармен жабдықтайды.

Автоматты су қашыртқылардың басқармалы су қашыртқыларға қарағанда жетістіктері бар: а) пайдалану кезінде төменгі бьфтегі су деңгейінің өзгеруіне бақылуды қажет етпейді; б) тасталатын өтімділік шамасын реттеуге бақылауды қажет етпейді.

Автоматты су қашыртқыларда құрылымның суағар босағасын жоғары бьфтегі әдеттегі ірікелген деңгей (ӘІД) белгісіне қояды. Су қоймасындағы су деңгейі көтеріліп, босаға деңгейінен асқанда су автоматты түрде толып, тасиды.

Суқашыртқының типі мен конструкциясын таңдау құрылыс ауданның топогрфиялық және геологиялық жағдайына байланысты жүргізіледі. Тасталатын өтімділіктің шамасы әртүрлі нұсқаулардың техника – экономикалық көрсеткіштерін салыстыру негізінде анықталады [12,199-208 бет].

Су қашыртқы ғимараттардың типін таңдағанда, құрылыстық өтімділікті өткізу үшін оларды пайдалану мүмкіндігін қарастыру қажет.

2-сұрақ. Суқашыртқы ғимараттардың типтері мен конструкциялары

Су қашыртқы ғимараттар бөгет денесінде немесе онан тыс,жайылмада немесе өзен арасында орналасқан ашық және жабық типтерде болады.

2.1.Ашық су қашыртқылар

Ашық су қашыртқыларды жағалауы жайпақ,өзен аңғары кең болған жағдайда салған жөн. Олар су қабылдағыштың басында орналасқан канал тәрізді және төменгі бьфке қауіпсіз су қашыртқылауды қамтамасыз ететін трасса бойында қабыспа ғимараты болып жобаланады. Су қашыртқы ғимараттың трассасын өте жайпақ жағалаумен бөгеттен айналып өтетіндей етіп белгілейді. Каналдың су қабылдағышы бөгеттен кем дегенде 20 м, ал каналдың өзі 10-15м қашық болғаны дұрыс. Су қашыртқының төменгі бьфке шығуы бөгеттен 50 м-ден аса алыс болуы керек. Таңдап алынған трасса бойынша ұзына бойы қима салынады. Онда су қашыртқыға қажетті барлық элементтер орналастырылады.

Сурет 9.1.Ашық су қашыртқылар:

а – ұзына бойы қимасы; б,в – көлденең қималары.

1 – топырақты бөгет; 2 – су алу құрылымы; 3 – су жібергіш; 4 – су әкелетін канал; 5 – қашыртқы канал арқылы өтетін көпір; 6 – суқашыртқы каналы; 7 – қабыстырғыш құрылым (тезағар); 8 – су әкетуші канал; 9 – тальвег; 10 – лиманды канал; 11 – лиманды каналдың су алу құрылымы; 12 – мұз тоқтатушы қада; 13 – су ағызу табалдырығы; 14 – магистралды (бас) канал.

Ашық су қашыртқылары реттелетін және реттелмейтін (автоматты) болуы мүмкін.

Реттелетін су қашыртқының су қабылдағышы кірер босағаның белгісі ӘІД белгісінен төмен, реттегіш типі бойынша жасалып, сұқпамен жабдықталады. Олардың қашыртқылау өтімділігі 50-100 м³ және онан көп жағдайда пайдалану ұсынылады.

Автоматты су қашыртқының су қабылдағыштың кірер босағасын ӘІД белгісіне қояды. Жоғарғы бьфтегі деңгей көтерілгенде,төменгі бьфке су автоматты түрде өтеді.

Мұны 20-30 м³\с шамасындағы кішкене өтімділіктерде қолданған дұрыс.

Орлы суқашыртқы

Орлы суқашыртқы ашық автоматты суқашырқылар типіне жатады,бірақ үлкен қашыртқылау өтімділігінде (50м³/с-тен жоғарғы ) қолданылады. Жартасты және жартылай жағалауларға қойылады. Суағардың босағысын өзеннің ұзына бойына су қоймасының ӘІД белгісінде, бөгеттен 20-40 м қашықтықта орналастырылады (сурет 9.2).

Сурет 9.2.Орлы су қашыртқы:

1 – ор; 2 – суқашыртқы канал; 3 – қабыстырғыш құрылым; 4 – су әкетуші канал;

5 – бөгет; 6 – көпір; 7 – су тасталатын табалдырық .

Қабыспа ғимараттың типі: негізінен бедер ерекшелігіне байланысты белгіленеді. Су қашыртқының трассасы бойында тік баурайлар болса,онда баспалдақты құлама қойған жөн.(сурет 9.3).

Сурет 9.3. Көпбаспалдақты құлама схемасы:

1 – понур; 2 – кіру; 3 – құлау қабырғасы; 4 – суұрма тақта; 5 – бірінші баспалдақ; 6 – ауа тесігі; 7 – екінші баспалдақ; 8 – су ағызу тесігі; 9 – суұрма құдық (шығу); 10 – рисберма.

Құламаны бетоннан, ірі тастардан,кірпіштен,темір,бетоннан жасайды. Ұзын жайпақ баурайларда тез ағар орналастырады. Тезағар-сол канал,бірақ еңістігі алмағайыптан көп. Тезағар дегеніміз жоғарғы каналдан төменге наумен үлкен жылдамдықта су жеткізетін ғимарат (сурет 9.4).

Сурет 9.4. Тезағар схемасы:

1 – су әкелуші; 2 – шығу; 3 – тезағар науасы; 4 – суұрма құдық (шығу) 5 – рисберма;

6 - әкетуші канал.