Сурет 4.1. Су қоймасының жоспары және нобайлық ұзына бойы қимасы

Өлі көлем (V_өкд) – бұл су қоймасының толық көлемінің пайдаланудың қалыпты жағдайында су тастамайтын және ағынды реттеуге қатыспайтын тұрақты бөлігі. Осы көлемді жоғарғы жағынан шектейтін су бетінің деңгейін - өлі көлем деңгейі (ӨКД) деп аталады.

Пайдалы көлем (Ә_пайд) – су қоймасының ағынды реттеуге пайдаланылатын негізгі көлем. Ол ӨКД-нен жоғарғы орналасқан және жоғарысынан әдеттегі іркілген деңгеймен (ӘІД) шектелген. ӘІД гидротехникалық ғимараттарды қалыпты жағдайда пайдаланғанда тұрақты сақталады.

Су қоймасының толық көлемі ӘІД белгісіне сәйкес келеді және пайдалы және өлі көлемдердің қосындысына тең:

V_толық=V_әід=V_өкд+V_пайд

Гидротехникалық ғимараттарды пайдаланудың төтенше жағдайында жоғары бьефте уақытша рұқсат етілген, әдеттегіден жоғары іркілген деңгейді тасқындық іркілген деңгей (ТІД) деп атайды. Ол су қоймасындағы ӘІД-ден жоғары орналасқан су көлемін шектейді. Мұны тасқындық немесе тасқынға қарсы көлем ( V_тід) деп атайды.

Су қоймасының су шаруашылық есептеулерінің басты мақсаты – пайдалы көлемді (V_пайд.) анықтау және ӘІД белгілерін таңдау. Пайдалы көлем дегеніміз, су тұтынушыларды кепілдікпен қамтамасыз ету мақсатында ағынды реттеуге арналған су қоймасының жұмыс көлемі.

Ол су қоймасының мақсатына, реттеу ұзақтығына – (тәуліктік, маусымдық, көпжылдық) байланысты және есептік ағынмен қосынды су тұтынуларды салыстыру жолымен табылады.

Пайдалы көлем ӘІД белгілерін есептегенде анықтаушы мән болып табылады. Оны таңдауға бөгет жақтауларының ерекшеліктері және су қоймасының табаны әсерін тигізеді. ӘІД-ге арнап су қоймасының жұмысын қамтамасыз ететін гидротехникалық ғимараттарды, өлшемдері мен орналасуын есептейді, ағынды реттеудің экономикалық көрсеткіштерін, су басу және жағалаулардың бұзылуынан халық шаруашылығына келтірілетін зиянды белгілейді.

ӘІД-дің нақты белгісін әртүрлі нұсқалардың техника-экономикалық салыстыру нәтижелеріне байланысты қабылдайды.

Өлі көлемді (V_өкд) және оған сәйкес ӨКД белгісін бірқатар жағдайларды ескере анықтайды.

Көп мөлшерде тосқындарды тасымалдайтын өзендерде, өлі көлем (V_өкд) су қоймасының есептік қызмет мерзімінде пайдалы көлемнің азаюын болдырмау үшін қатты ағындарды жинауға қажет.

Коммуналдық және өнеркәсіптік сумен жабдықтау, суландыру, ЖЭС және АЭС-ына қызмет етуге арналған су қоймаларында ӨКД-ін минималды су деңгейінде сағалық ғимараттардың қалыпты, үздіксіз жұмыс істеу жағдайына байланысты белгілейді.

Тасқынды көлем (V_тід) төменгі бьефте (ТБ) тасқынды болдырмау үшін жоғары тасқындар, су тасулар кезінде ӘІД-ден жоғары су деңгейіндегі суларды өткізу арқылы жасалады. ТІД белгісі есептік қамтамасыздықтағы судың максималды өтімділігіне, тасқын гидрографына, қашыртқы құрылымдардың мөлшері мен орналасуына байланысты. Көбіне тасқын кезінде ӘІД-дің көтерілуі 20-70 см шамасында. Есептік қайталануы орташа 1000 жылда 1 рет ( ), 10000 жылда ( ) болатын тасқындар өткенде тасқын деңгейі 1-3 м-ге жетуі мүмкін. ӘІД-дің негізсіз көтерілуі аумақты судың басуына әкеліп соғады. Ауыл шаруашылығына зиян келтіреді. Гидротехникалық ғимараттар мен халық шаруашылығы объектілерінің жұмыстарына кері әсерін тигізеді. Сондықтан су қоймасындағы тасқын судың деңгейінің шамасы мен ұзақтығы экономикалық тұрғыдан негізделген болуы керек.

Су қоймасының мөлшерлерін анықтаушы негізгі параметрлері техникалық және экономикалық тұрғыда негізделуі тиіс.

Ең жақсы жиынтықты параметрлерді таңдағанда ағынды реттеудің халық шаруашылығына тиімділігі мен гидротехникалық ғимараттарды салуға жұмасалатын күрделі қаржы, аумақты инженерлік дайындау шаралары, судың басу салдарынан келтірілген зияндарды қалпына келтіру, тұрғын үйлерді, өндірістік және басқа да объектілерді көшіру және қайта салу, тұрғындарды қоныс аудару және сол сияқтылырды салыстыра отыра таңдайды. Бұл жағдайда су қорларын кешенді пайдалану және оны қорғау, ағынды реттеудің әлеуметтік және экономикалық аспектілерінің салдарлары, режимдердің өзгеру мүмкіндігі, болашақта су қоймасының міндеттерін кеңейту сұрақтары міндетті түрде ескерілуі тиіс.

3-сұрақ. Топырақ материалдарынан жасалған бөгеттер

Топырақ материалдарынан жасалған бөгеттер (үйілген, тасты-топырақты және тасты-шашпалы) – су іріккіш ғимараттардың ішіндегі кең тараған типі және мелиоративтік мақсаттағы көптеген су тораптарының құрамына кіреді. Топырақ материалдарын салу үшін жергілікті топырақтарды пайдаланады. Оларға қойылатын талаптар [10.11] –де аталған.

Көлденең қиманың конструктивтік шешімі бөгет пен оның негізінің құрылыс пен пайдаланудың барлық мүмкін болар жағдайында орнықтылығын, сондай-ақ сүзілуге қарсы және кәріздік қондырғылардың және бүтіндей барлық ғимараттардың қалыпты жұмысын қамтамасыз етуі тиіс.

СНиП 2.06.05-84 сәйкес III және IV кластағы бөгеттерді топырақ материалдарынан жобалағанда мынадай негізгі есептеулер жүргізіледі: гидравликалық, фильтрациялық – сүзілу беріктілігі, кері сүзгілер, кәріздер және өтпелі аймақтар және статистикалық – беткейлердің, экран және қорғауыш қабаттың орнықтылығы, бөгет денесі мен негізінің шөгуі, беткейлердің беріктілігін толқын, мұз және басқалардың әсеріне қарсы нығайту.

Есептеулерді бөгеттің барлық көлденең қималары үшін жүргізген жөн.