ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

Қ.И.СӘТБАЕВ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ

№ 1 емтихан билеті

1,Бұйымның өзара алмасымдылығы. Толық, толық емес өзара алмасымдылық. Бұйымның, оның құрамының немесе басқалай өнімдердің (шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар) өзараауыстырымдылығы деп, біріне-бірі байланыссыз жасалған детальдардың машина тораптарында қосымша өңдеуді қажет етпей, өз орнына қондырылып, машинаның сапалы жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қасиетін айтады. Машина жасау практикасында кездесетін толық өзараауыстырымдылықта, бұйым құрамына кіретін барлық деталдар ешқандай қосымша механикалық, слесарлық өңдеусіз құрастырыла береді. Толық өзараауыстырымдылық - бұйым құрамына кіретін деталдардың өлшемдік, пішіндік, беттерінің өзараорналасу дәлдіктері, механикалық, электротехникалық қасиеттері, құрылым бірліктерімен деталдарының сандық және сапалық сипаттамалары алдынала шектелген, техникалық талапқа сай мөлшерде ұсталынып отыруы қажет. Мұнда, өзараауыстырымдылық принципін қамтамасыз ету үшін, бұйымды жобалау, жасау және пайдалану кезінде көптеген ғылыми-техникалық бастапқы шараларды іске асыра білуіміз шарт. Толық өзараауыстырыдылық принципін іске асырудың өзіндік құны қымбат және еңбексиымдылығы мол болады.Сондықтан өзараауыстырымдылықтың толық емес түріне көшеді.Толық емес өзараауыстырымдылықта - бұйым құрамына кіретін деталдардың дәлдік деңгейлері кеңірек болады.Мұнда, құрастыру дәлдігін қамтамасыз ету үшін бірнеше технологиялық шаралар қолданылады, атап айтқанда:- селективті құрастыру: бұйым құрамына кіретін деталдарды өлшемдік, салмақтық дәлдіктеріне қарай, алдын-ала топ-топқа бөліп, сұрыптайды;- құрастыру компенсаторларын (ақау түзеткіш) қолдану;- реттеу;- егеп қиюластыру сияқты технологиялық шаралар. 2. 2Конустық қосылыстардың өзара алмасымдылығы, бақылау әдістері және кұралдары. Конус ( ішкі, сыртқы ) үлкен негізгі диаметрімен D₁ кіші негіз диаметрімен d_{1 ,} конус бұрышымен α , еңкіш бұрышымен d/2, конус ұзындығымен L сипатталады . Еңкіш бұрышы d/2 D, d және L өлшемдерімен мына қатынаспен

где - конустылық; - еңкіштік

Саңылаумен, керілмемен және өтпелі қондырулар бекітілген. Жанаспалы конустарының өзара остік орналасуын орнықтыру тәсілі бойынша қондыруды конустардың конуструктивті элементтерін қозғау жолымен орнықтырумен қондыру (базалық жазықтық); конустарды берілген остік қозғау бойынша орнықтырумен қондыру және престеудің берілгне күші брйынша орнықтырумен қондыру кермелі қондыру деп бөледі. Қондырудың бірінші екі түрін бірдей квомететтің жанаспалы конустарының шақтама өрістерімен тесік жүйесінде дайындау қажет. Қозғалмалы қондырулар жанаспалы тетіктер арасындағы саңлауларды реттеуге қажетті түйіндерде қолданады (мысалы, жылжудың конустық ішпектік мойынтірегімен станоктың бұрамасұқпаның конустық мойынын қосуда). Қозғалмалы қосылыстарға герметикалық қамтамасыз ететін және жай қалыпта бір кеңістікте екіншісін ажырататын , сонымен қатар қосылыс тетіктерін өзара қозғалтудағы (мысалы,арматуралық крандар) қосылыстар жатады.Қозғалмайтын конустық қосылысты бұрылыу моментін беру кезінде қажет қатысты кермені туғызатын остік күшті қосу жолымен алуға болады (мысалы, станоктың бұрмасұқпасының кескіш аспабының конустарын қосу).Остік күштің әсерінен тетіктің өздігінен орталықтануы жүреді(жанаспалы тетік остері сәйкес келеді). Конустың қосылыс цилиндірлік қосылыстармен салыстрғанда оңай шашуды қамтамасыз етеді, жұмыс істеу процесінде кермені реттеуге мүмкіндік береді. Бұрышты бақылаудың салыстырмалы және тригонометриялық әдістері болады. Бірінші әдістің негізінде бақыланатын бұрыштық өлшеулермен, бұрыштармен және бұрыштық қима үлгілермен салыстыруда жатыр. Бұрыштың мөлшер көмегімен өлшеу бұрыштың жақтарымен сол мөлшер арасындағы ең үлкен сипат шамасын бекітеді. Тегіс конусты тетіктерді калибрлермен бақылауға болады. Бұл жағдайда базаарақашықтықтың ауытқуы нормалды шектереде жатқанын анықтайды. Сондай-ақ боялу бойынша контакттың дағын анықтаумен бақылау жіберіледі.

№ 2 емтихан билеті

№ 2.1. _Өзара алмасымдылық түрлері, сыртқы және ішкі өзара алмасымдылық1) Сырттай өзараауыстырымдылық - дайын алдын-ала басқа ұжымдарда жиналған бұйымдармен ауыстыру (кооперациялау әдісі).Іштей өзараауыстырымдылық - бұйымның ішкі деталдарын бірімен-бірін ауыстыру (мысалы, тозған мойынтіректің ішкі сақиналарын, шариктерін немесе сепараторларын ауыстыру).Өндірістің өзараауыстырымдылық деңгейін, өзараауыстырымдылықтың коэффициентімен бағалайды (КВ).Бұл коэффициенттің мәні өзараауыстырылатын деталдар мен құрылым бірліктерінің еңбек сиымдылығының, бұйымның жалпы еңбексиымдылығының қатынасына тең.Жарамдылық – ауыстыруға түсетін бұйымның жалпы бұйым құрамында мүлтіксіз қызмет атқару қасиеті.Объект – жалпы бұйымға ауыстырылып кіретін тәуелсіз блок, приборлар немесе басқалар.

2. Бұрандалы қосылыстардын өзара алмасымдылығы және бақылау_әдістеріБұрандалық қосылыстар машинажасауда кең тараған ( қазіргі уақыттағы көптеген машиналардың 60 % барлық тетіктерінің бұрандасы болады . Пайдалануға тағайындалуы бойынша бұрандалар жалпылай қолдану, арнайы және белгілі механизмнің тетіктерінің бір типін қосу үшін тағайындалған болып бөлінеді. Бірінші топқа келесі бұрандалар жатады:а ) ажырау қосылысы үшін қолданылатын және ұзақ пайдалану процесінде жіктің тығыздылығын сақтайтын бекітпелік (метрикалық, дюймдік);б ) жүріс бұрамасы, суппорт бұрамасы және өлшеуіш прибор үстелдері үшін қолданылатын кинематикалық (трапециялық және тікбұрышты), басты талаптар – ең аз үйкеліс кезіндегі дәл қозғалуды қамтамасыз ету және де процестерде тік сызықты айналмалы қозғалысты түрлендіру үшін домкраттардың қозғалыстың бірқалыптылығын және жоғарғы жүктеме қабілеттілігі талаптарын қамтамасыз ету.в) құбырлар және әртүрлі тағайындалуымен арматуралар үшін қолданылатын құбырлық және арматуралық (құбырлық цилиндрлік және конустық, конустық метрикалық), негізгі талап – қосылыстардың қамтылуын қамтамасыз ету. Бұрамаларға пайдаланылатын талабы бұранда қосылыстарының тағайындалуына тәуелді. Барлық бұрандалар үшін жалпы талап қосылыстардың пайдалану сапасын сақтау кезіндегі қандай тетіктің бұрандамасыдайындамасы оның сенімділігі, ұзақ уақыттылығы және бұрап шығарылуы болып табылады.

Бұранданын негизги бакыланатын элементтери болып онын адымы;орта диаметри;пишин бурышынын жартысы;сырткы жане ишки диаметри.Кенинен тараган буранданы олшейтин аспаптарга;бурындалык микрометрлер:рычагты микрометрмен катар пайдаланатын орта диаметр олшеуге кажет уш сым;проекторлар мен аспапты микроскоптар жатады

№ 3 емтихан билеті

№3.1. Өзара алмасымдылық түрлері, функционалдық өзара алмасымдылық принциптері. Кез-келген болшектин жеткиликти кызмет функциясымен сипатталады.Мысалга керекти айналу моментин беретин тисти донгалактар белгили берилис катынасымен сипатталады.Функциональными являются геометрические, электрические, ме¬ханические и другие параметры, влияющие на эксплуатационные показатели машин и других изделий или служебные функции сбо¬рочных единиц.

2. Кілтекті қосылыстардың алмасымдылығы, бақылау әдістері және құралдары. Төлке, шкивтің, муфтаның, қолсаптың білікпен басқада машина теткітерінің шпонкалық қосылыстары берілген айналу моментін жеткізуі қажет; оны қосылған теткітің орталықтану дәлдігіне ерекше талаптар қойылмаған кезде қолданады. Шпонка және ойық түрлерінің өлшемдері, шақтамалары және қондырпулары барлық мемлекттер үшін СЭВ мүшелерімен біріңғайландырылған.Шпонкалық қосылыстардың шақтама және қондыру жүйесін призмалық шпонкалармен қосылыс мысалында қарастырамыз. Олар көп тараған. Призмалық шпонканыңәртүрлі қондыруын алу үшін СТ 57-73 шпонка, білік және төлке ойықтарының в енінде шақтама өоістерін бекіткен (13.1 б- сурет).Шпонканы һ9 шақтамасымен дайындау керек, бұл қондырудан тәуелді емес олардың орталықтандырып дайындалуына мүмкіндік береді. Шпонкалық қосылыстардың келесі үш түрі бар: бос, нормальді, тығыз. Бірінші түрі үшін біліктегі ойық үшін шақтама өрісі Р9 және төлкедегі ойық үшін D10, бұл саңылаумен қондыруды береді; екінші үшін – N9 және JS ; үшінші үшін бірдей өріс біліктегі және төлкедегі ойық үшін Р9. Екінші және үшінші түрдің қосылыстарының өтпелі қондыруы болады.Көп сериялық өндірістерде шпонкалық қосылыстардың элементтерін бақылау шекті калибрлермен жүргізіледі. Пластиналармен ойық ені в тексеріледі; тығынмен d+t2 өлшемі бойынша төлке ойығын тексереді, өзекті сақинамен біліктің ойық тереңдігі t1 тексеріледі. Білікпен тесіктің орталықтануын сыртқы диаметрі D және тістердің бүйір жақтары бойынша ішкі диаметр d бойынша жүргізуге болады. Шлицті бұйымдарды дифференциалды және кешенді тәсілмен тексереді. Сыртқы және ішкі диаметрлер мен сыртқы шлицтің тіс қалыңдығына дифференциалды тексеру үшін қапсырманың шекті калибрлерін, ал ішкі шлицтер өлшемдерінде тығынның шекті калибрін қолданады.Кешенді бақылау кезінде білік тістерінің қалыңдығының суммалық ауытқуын және төлке ойымының еніп тығынның өтпелі калибрімен және сақина калибрімен тексереді.Мысалы, тығын калибрлері бір бағыттаушы сыртқы диаметр және бүйір жақ бойынша орталықтанумен бұйымдарды тексеру үшін және екі бағыттаушы ішкі диаметр бойынша орталықтанумен бұйымдарды тексеру үшн шығарылады. Сақина калибрлердің сондай-ақ шлицті бөлігі, білікке кигізілген тегіс бағыттаушысы болады.Шпонканың майысқанынан және кесігінің болуынан біліктің босаған қимасы және төлке ойықтары және кернеудің концентраторының түзілуінен шпокалық қосылыстар үлкен айналу млментін бере алмайды. Ойықтардың қиғаш және ығысуынан, сонымен қатар радикалды күштердің контактілі деформацияның болуынан шпонкалық қосылыстарда біліктегі төлкенің қиғаштануы болуы мүмкін. Бұл кемшіліктер шпонкалық қосылыстарды қолдану аймағын шектейді және де олады көбінесе шлицті қосылыстар ығыстырады, ол үлкен айналу моментін береді, оның қажу беріктігі мен орталықтану және бағыттауның жоғары дәлдігі бар.

№ 4 емтихан билеті

№ 4.1. Номиналды, нақты және шекті размерлер, шекті ауытқулар, шақтамалар мен қондыру. Бұған қатысты негізгі терминдер және анықтамалар МЕСТ 25396-82 көрсетілген. Номинал өлшем деп, машина детальдарын қолданылатын жеріне байланысты есептеуден туатын негізгі өлшемді айтаймыз. Бұл өлшем детальдардың чертежінде көрсетіледі. Нақты өлшем деп, тетіктерді дайындаудан кейін белгілі қателікпен өлшеніп алынған өлшемді айтамыз.Шекті өлшем деп, детальдардың нақты өлшемін шектейтін өлшемдерді айтамыз.Ауытқу деп, шекті өлшем мен номинал өлшемнің алгебралық айырмасын айтамыз.Шекті өлшемдірдің өзі екі түрге бөлінеді: а) ең үлкен шекті өлшем; б) ең кіші шекті өлшем. Сондықтан, ауытқу да екі түрлі болады.

ES = Dmax – Dном – жоғарғы ауытқу;

EI = Dmin – Dном – төменгі ауытқу.

Ауытқұлардың таңбалары оң да теріс те болуы мұмкін (±).

Шақтама дегеніміз, ең үлкен шекті өлшем мен ең кіші шекті өлшемнің алгебралық айырмасы.

Dmax – Dmin = T – шақтама. Қондыру деп саңылау немесе керіліс алу шамасын анықтайтын теткі қосылысның түрін атаймыз. Қондыруды орьшдалуына байланысты үш түрге бөлеміз:

1) керілмелі;2) саңылаулы;3) ауыспалы.

2. Ойма кілтекті қосылыстардың алмасымдылығы, бақылау әдістері және құралдары Тістердің профиліне байланыты шлицті қосылыстарды түзу бүйірлі, эвольвентті және үшбұрышты етіп бөледі. Ең көп тараған тістердің ибелгілі сандарымен (6,8,10,16 немесе 20) тістердің түзу бүйірлі профилмен шлицті қосылыстар. Бір және басқа диаметр үшін тістердің биіктігі сен санының градациясы болады. Осыған байланысты бұл қосылысты жеңіл, орташа және ауыр серияға бөледі. Тістің эволвентті профилімен шлицті қосылыстар m=0,5÷ 10мм модул үшін, D=4÷ 500 диаметр және тіс саны z= 6÷82 үшін стандартталған тіс профилінің бұрышы α═30º.Тістің эволвентті профилімен шлицті қосылыстардың түзу бүйірлімен салыстырғанда артықшылығы бар: олар үлкен айналу моментін бере алады, негізгі тістерде кернеудің аз концентрациясы болады (10-40%), жоғары беріктік және ұзақ уақыттылық, тетіктің жақсы орталықтануы мен бағыттауын қамтамасыз етеді, дайындалуы оңай.Шлицті қосылыстың түрін таңдау оның конструктивті және технологиялық ерекшеліктеріне байланыты. Тістердің бүйір беткейі бойыншаорталықтандыру кезінде дәл қосылыстар үшін және мәнді айналу моментін беретін басқада қосылыстар мен реверсивті қозғалысы болатын қосылыстарды эволвентті профильмен қосылыс етіп қабылдаған жөн. Шлицті қосылыстардың шақтамасы мен қондыруы оның тағайындалуынан және білікке қатысты төлкені орталықтандыру жүйесін қабылдаудан тәуелді. Орталықтандырудың үш тәсілі болады: d немесе D диаметрлерімен беткей бойынша және в өлшемімен тістердің бүйір беткейі бойынша. Шлицті қоысылстың ктнематикалық дәлдігі бойынша жоғары талап қойылатын механизмдеріне d немесе D бойынша орталықтандыру қолданылады, кейбір кезде шлицтерді барлығы бойынша жасамайды, тек берілген айналу моментін беру үшін қажетті санымен ғана тетіктің шеңберінің бөлігі бойынша жасайды. D бойынша орталықтандыуды төлкенің жоғары қаттылығы болған және оны таза тартумен өңдеуге болмайтын жағдайда (сонда тесікті кәдімгі ішкі шлифтеу станогінде шлицтейді) немесе термиялық өңдеуден кейін ұзын біліктің мәнді қисаюының туу кезінде қолданады. Токпен орталықтандыру кезінде біліктің шлицті участкесін міндетті түрде а треу алаңымен дайындау қажет және соңында шлицті шлифтеу станогінде өңделеді. Бұл тәсіл дәл орталықтандыруды қамтамасыз етеді, оны қозғалмалы қосылыс үшін қолданады. D боыйнша орталықтандыруды төлкені термиялық өңдемейтін немесе термиялық өңдеуден кейін оның материалының қаттылығы тертумен калибрлеуге, ал білік – тістің соңғы өлшемін алғанға дейін фрезерлеуге болатын жағдайда қолданылады. Бұл кезде білік сыртқы диаметрі бойынша кәдімгі домалақ шлифтеу станогінде шлифтелінеді. Оны қозғалмайтын қосылыс үшін қолданады. Өйткені остік қозғалудан ескіру болмайды, сондай-ақ үлкен емес жүктемені қабылдайтын қозғалмалы қосылыс үшін қолданады.В өлшемімен тістердің бүйір беткейіне орталықтандыруды белгі өзгеру жүктемесін беру, үлкен айналу моменті, сонымен қатар реверсивті қозғалыс кезінде қолданған жөн. Бұл әдіс тістер арасындағы жүктеменінің бірқалыпты жайлуына мүмкіндік береді, бірақ жоғары дәлдікпен қамтамасыз етепейді, сондықтан оны көп қолданбайды.d,D және в өлшемдері үшін негізгі ауытқу және шақтама өрістері СТ СЭВ 145-75 алынған. Алынатын өлшемдер, мысалы, Н7-f7, Н7-q6-d үшін, D9-h9, F10-f9-в үшін және Н7-f7, Н7-q6-D үшін, саңылаумен қосылыс береді; d және Dүшін H7-n6, H7-jS6 шақтамалары өтпелі шақтамамен қосылыс береді.Егер қосылыстың негізгі талабы жоғары беріктік болса (әсіресе ауыспалы жүктеме және реверсивті қозғалыс кезінде), ал төлкенің орталықтандыру дәлдігінің мәне болмайды, онда тістердің бүйір беткейлері арасындағы аз саңылау – ойым қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай қосылыс – автомобильдің айқартопсалы теруінде, қай жерінде тістердің бүйір жағы бойынша орталықтандыруда қолданылады.

№ 5 емтихан билеті

5) 1. Машина тетіктерінің типтік біріктірулері үшін шақтама мен қондыру Шақтамалар және қондырулар жүйесі деп, өмірлік қағидалар, теориялық және тәжірибеи зерттеулер, негізінде белгілі бір заңдылықтармен құрылып, стандарт түрінде қалыптасқан шақтамалар мен қондырулар қатарының жиыктығын айтады.Бұл жүйенің көлейкесті мақсаты машина жасау саласында қолданылатын типті қосылыстардың, деталдардың шақтамалары мен қондыруларының ең қажетті, практикалық жұмыстарға кеңінен жеткілікті түрлерін таңдап алуға жол ашу.Әсіресе шақтамалар мен қондырулар жүйесінің машина деталдарына қатысы өте зор.Қазіргі замандағы қолданысты жүрген алуан-түрлі машина деталдарының түрлері мен типтері стандартталған.Оларды жасап шығаруда, стандартты аспаптар, қондырғылар. Станоктар, калибрлер, өзараауыстырылымдар тетіктер, тораптар қолданып, бұйымдардың сапасын халықаралық дөңгейлерге көтеруге мүмкіндік туғызады.Машина жасауда, қондыруды екі жүйеде іске жарады; тесік жүйесі (СА) және білік жүйесі (СВ). Егер, қондыру біліктің өлшемдерін өзгерту арқылы жасалса, онда ол қондыру негізгі тесік жүйесі (СА) бойынша іске асырылған деп есептеледі.Егер, деталдарды тесік өлшемдерін өзгерту арқылы қондырса, онда ол қондыру негізгі білік жүйесі (СВ) бойынша іске асырылған деп есептеледі.Чертеждерді қондыру бөлшек түрінде белгіленеді. Оның алымы тесік өлшемінің ауытқуы мелшерін немесе қондыру белгісі мен квалитетін көрсетеді, ал бөлімі білік елшемдерінін, ауытқу мөлшері мен қондыру белгісін көрсетеді. Мысалы; негізгі тесік системасында садылаумен қондыруды.Ǿ45 немесе Ǿ45 деп белгілесек, керіп қондыруда Ǿ45 немесе Ǿ45 деп, ал ауыспалы қондыруда Ǿ45 немесе Ǿ45 деп белгіленеді.

Шақтамалар жүйесін құру үшін шақтама бірлігі i (I) деген ұғым ендіріледі.Шақтама бірлігі (і) шақтамағы көптеген технологиялық, конструктивтік және метрологиялық деректердің әсерлерін, оның номиналды өлшемдерге байланыстығын білдіреді. Сүйтіп, шақтама бірлігі дәлдік мөлшерін сипаттайды.жүйесін құрудың бірыңғай принциптері

2. _Тісті берілістердің алмасымдылығы, бақылау әдістері және құралдарыолардың жіктелуі . Тісті дөңгелектердің дәлдік мөлшерін (МЕСТ-1643-81). Тісті берілістер машиналарда, аспаптарда кеңінен қолданылады. Пайдаланудағы жағдайын бөлуге болады: Есептеу, жылдамдықты, күштік және жалпы тағайындалумен.Есептеуге өлшеуіш аспаптардың тісті берілістердің металл кескіш аспаптармен болу машиналарының қасына механизмдері , есептеу-шығару механизмдер және т.б. жатады. Көп жағдайларда бұл берілістердің деңгейлері аз модульді болады ,және де аз жүктеме және жылдамдықпен жұмыс істейді. Басу және басқа да есептеу берілістерінің негізгі пайдалану көрсеткіші жоғарғы кинетикалық дәлдік, демек берілістің жетекші және қосымша дөңгелектерінің бұру бұрышына келісілген болып табылады. Жылдамдықты басып құбыр бұрама ұшақтарыны қозғалыстарының құбырлық редукторларының тісті берілісі табылады .Мұндай берілістің тісті дөңгелегінің айналу жылдамдығы үлкен берілу күнімен салыстыру кезінде (40 мың кВт дейін ) 60м/с жетуі мүмкін. Оның негізгі пайдалану көрсеткіші жұмыс істеудің бір қалыптылығы, демек дөңгелектің айналуындағы көп қайталанылатын циклдік қателіктерінің болмауы. Айналу жылдамдығы өскен сайын жұмыс істеудің бірқалыптылығына талап та жоғарылайды. Беріліс шешімінің ең аз қателігімен және тістердің өзара орналасуымен жетілуге болатын дыбыссыз және дірілсіз жұмыс істеуі қажет. Күштікке мәнді айналмалы момент беретін және аз сонымен жұмыс істейтін тісті берілістер жатады.(прокаттау станының тістігерішті қапасын көтеру тасымалдау механизмдерінің және т.б тісті берілістері ). Мұндай беріліс үшін дөңгелектер үлкен модулмен дайындалады.Оларға негізгі дәлдік талап –тістердің бүйір активті беткейлерін толық пайдалануды қамтамасыз ету,демек тістердің ең үлкен контакт дағын алу. Сонымен, берілістің дәлдік талаптарын қызмет атқаруына тағайындаудан бекіткен жөн. Бастапқы орнығуы МЕСТ 1643-72 ,ал 1977 жылдан бастап СТСЭВ 641-77 безендірілген эвольвентті цилиндрлік тісті беріліс үшін шақтаманың жаңа жүесін өңдеуді қолданған.Бұл жүйе тәж немесе жартылай шырша тіс ені 1250мм-ге дейінгі модул 1-55 мм-ге дейінгі бөлік шеңбердің диаметрі 6300мм ге дейінгі тік ,қисық және шырша тісті ішкі және сыртқы ілінісумен дөңгелектерді қамтиды. Ол ISO 1328 "эвольвентті ілінісу цилиндрлі тісті берілісінің дәлдігі" талабына сәйкес. 1ден 12-ге дейін төмендеу қатарымен белгіленетін тісті дөңгелек және берілістің 12 дәрежелі дәлдігі бекітілген. 1 және 2 үшін ауытқу дәрежесі стандартты берілмеген (олар келешекте дамуда қарастырылады). Келтірілген нормалар сщңғы дайын тісті дөңгелектер мен берілістерге қатысты.Әрбір дәреже үшін дөңгелектер мен берілістердің кинематикалық дәлдігін анықтайтын беріліс тістерінің жұмыс істеуі және контактының бірқалыптылығын анықтайтын параметрлердің шақты ауытқудың тәуелсіз нормалары бекітілген, бұл пайдаланудағы тағайындалу мен қатысты беріліс үшін әртүрлі нормаларын және қамтамасыз етудегі технологиялық тәсілдердің айырмашылығымен санасады.Кинематикалық дәлдікті қамтамасыз ету үшін берілістің кинематикалық қателерін және дөңгелектің кинематикалық қателіктерін шектейтін нормалар қарастырылған.Берілістің кинематикалық қателігі Fб.к.қ деп берілістің көмекші тісті дөңгелегінің бұрылу ψ2ш және минималды ψ2һ бұрыштарының арасындағы айырмашылықтарын атайды; Ол бөлік шеңбердің доға ұзындығының сызықтың шамасымен көрсетіледі.Сондықтан беріліс қателігі Fбкқ=(ψ2д - ψ2һ )*r мұнда r-көмекші дөңгелектің бөлікті шеңбер радиусы ; ψ2һ = ψ1 * Z1/Z2 мұнда, ψ1-жетекші дөңгелектің бұрылуының шақты бұрышы. Z1 және Z2 –дөңгелектің жетекші және көмекші 2 тістерінің саны. Тісті дөңгелектің кинетикалық қателігі Fдкқ деп тісті дөңгелектің жұмыстық осіндегі (қалған дәлдік нормалары жұмыстыұқ осьте болатын дөңгелектікіндей бекітілген) паралельдіктен және қисаюдан ауытқудың болмауында көмекші дәл өлшеуіш) дөңгелектері осы дөңгелектердің айналу осі болатын шақты және номиналды (есептеу) бұрылу бұрыштарының арасындағы айырмашылықты атайды; Оны бөлікті шеңбердің доға ұзындығының сызықты шамаларымен көрсетеді.Тісті дөңгелектің ең үлкен кинематикалық қателігі F'ir -тісті дөңгелектің толық бұрылу шегіндегі кинематикалық қателігі мәнінің ең үлкен алгебралық айырмашылығы. Қадамның Fpкr жинақты қателігі к-толық бұрыштың қадамында к тісті дөңгелектің номиналды бұрылуындағы оның кинематикалық қателігі:

мұнда ψ- бұрыштық қадамға қатысты дөңгелектің бұрылуының шақты бұрышы; Z – дөңгелектің тістерінің саны ; r-бөлікті шеңберінің радиусы -2п/Z *К дөңгелек бұрылуының номиналды бұрышы. Қадамның жинақты қателігіт тісті дөңгелек Fpкr бойынша 2 ден Z/2 ге дейінгі шектегі барлық К мәні үшін табылған жинақты қателік мәнінің ең үлкен алгебралық айырмашылығы.Тісті дөңгелектің ктнематикалық дәлдігіне ықпал жолайтын қателіктің басқа да параметрлері бар: радикалды ауытқыма ;қалыпты хорда ; жалпы нормалдың ұзындығы ; дөңгелектің бір айналуындағы тербелудің өлшемді ось аралық арақашықтығы.

№ 6 емтихан билеті

№ 6. 1. Шақтама мен қондыруды таңдау принциптері.

Қондыруды орындалуына байланысты үш түрге бөлеміз:

1) керілмелі;

2) саңылаулы;

3) ауыспалы. Ауыспалы қондыру, детальдар қосымша шпонка, штифт және бұранда арқылы бекітетін қозғалмайтын қосылыстарда қолданылады.Қондырудың түрін таңдау көбінесе тәжірибеге немесе есептеуге байланысты жүргізіледі. Престі қондырулар берілетін күштің шамасына қарай есептеледі. Ал саңылаулы кондырулар сырғанау подшипниктерінде сүйықтық үйкелісін туғызу үшін қолданылады. Көптеген қондырулар жанасатын екі детальдың біреуінің шекті ауытқуын өзгертіп, ал екіншісінің өлшемдерін сол дәлдікке байланысты тұрақты қалдырып жасалады. Бұл әдістің өзі детальдардың жасалуын жеңілдетеді және қолданылатын аспаптардың санын азайтады. Егер қондыру біліктің өлшемдерін өзгерту арқылы жасалса, онда ол қондыру негізгі тесік системасы бойынша іске асырылған деп есептеледі. Егер детальдарды тесік өлшемдерін өзгерту арқылы қондырса, онда ол қондыру негізгі білік жүйесі бойынша іске асырылған деп есептеледі. Негізгі тесік жүйесінде номинал өлшем тесіктің ен кіші шекті өлшемімен тура келеді. Ал шақтамасы төлке өлшемінің ішіне енеді. Негізгі білік жүйесінде номинал өлшем біліктің ең үлкен шекті өлшемімен тура келеді. Ал шақтамасы біліктің өзінде (ішінде) болады. Машина жасау өнеркәсібінде өзінің артықшылығына байланысты көбінесе негізгі тесік системасы қолданылады. Себебі: а) білікке қарағанда тесікті өңдеу қиынға түседі; б) тесікті тазалап өңдейтін разверткалардың саны азаяды.

Ал негізгі білік жүйесі төмендегі жағдайларда қолданылады:

1) Домалау подшипниктің сыртқы сақинасының бетін білік жүйесі бойынша қондыру кезінде;

2) Өте жоғары дәлдікпен ажарланған және жылтыратқан біліктер үшін (ауыл шаруашылық машиналарында, тоқыма өнеркәсібінде және түрлі приборлар жасаған кезде қолданылады).

Шақтама квалитет пен номинал өлшем шамасына байланысты анықталады (СТ — СЭВ — 145—75). Осыған орай дәлдік шегі 19 квалитетке бөлініп ІТІ, ІТ2... ІТ17, ІТО, ІТО.1 белгілерімен көрсетеліді.

ІТОІ÷ІТ7—квалитеті калибрдің, ІТЗ—ІТІ2—дәлдігі жоғары қондырғылардың, ІТ12— ІТ17 — дәлдігі төмен немесе өлшемдері тексерілмейтін детальдардың дәлдік шектерін анықтауға пайдаланады. Квалитеттің көрсеткіш цифры өскен сайын шақтамасы артып детальдардың дайындау дәлдігі кемиді.Ауытқу шектері 28 түрге бөлінген (1.16-сурет) және тесіктің ауытқуы үлкен латын әріптерімен, ал біліктің ауытқуы кіші әріптермен белгіленеді. Негізгі тесік жүйесінде тесіктің төменгі ауытқу шегі нольге тең болып Н әрпімен белгіленсе, негізі білік жүйесінде біліктің жоғары ауытқуы нольге тең болып h әрпімен көрсетіледі. Саңылаумен қондыруда (a – h), (А - Н), керіліскен қондыруда j – zc (I - ZC) белгілері пайдаланылады сондай-ақ, екі аралықта жататын cd, ef, fd, za, zb, zc пен белгіленген қондырулар да қолданылады. Машина детальдарын қондыруда көбінесе 1.2 және І.3 таблицасында көрсетілген қондырулар пайдаланылады. Осы таблицада қоршау сызықпен алынған қондырулар жиі колданылады, сондықтан детальдар конструкциясын жасауда біріншіден осы көрсетілген қондыруларды алған жөн.

2. Бұрамдықты берілістердің алмасымдылығы, бақылау әдістері және құралдары

№ 7 емтихан билеті

7. 1. Тетіктердің геометриялық параметрлерінің ауытқуының жіктелуі

Беткей ауытқуы деп белгілі пішінінің (белгілі пішін) номинальды беткей пішінінен (номинальдй пішін) ауытқуын түсінеді. Беткейдің кедір-бұдырлығы пішінннің ауытқуына кірмейді, толқындылық ауытқуына кіреді. Негізделген жағдайларда беткейдің кедір-бұдырлығын қосып, пішіннің ауытқуын қалыптау жіберіледі, ал толқындылық бөлек қалыптанады (немес пішін ауытқуының бір бөлігін толқындылықты қоспай қалыптайды).Пішіннің ауытқуын қалыптау және сандық бағалау және беткейдің орналасу негізіне жақын жатқан түзу, беткей және пішін принциптері жатады. Жақын жатқан түзу–бұл белгілі пішінмен жанасқан және бөлшек материалынан белгілі пішіннің алыс нүктесінің қалыпты участкесі ең аз мәнінің ауытқуымен орандасқан түзу (1,а-сурет). Жақын жатқан шеңбер–бұл айналудың сыртқы беткейінің белгілі пішіннің жан-жағында көрсетілген ең үлкен шеңбері (1,б-сурет) немесе айналудың ішкі беткейінің белгілі пішініне кіретін ең үлкен шеңбер (1,в-сурет). Жақын жатқан жазықтық –бұл белгілі беткеймен жанасатын және бөлшектің материалы белгілі беткейдің ең алыс нүктесінің қалыпты участкесі ең аз мәнінің ауытқуымен орналасатын жазықтық. Жақын жатқан цилиндр – бұл белгілі ішкі беткейге кіретін ең аз диаметрдің цилиндрі. Жақын жатқан беткей және пішіндер нөлдік саңылаумен қондыру кезіндегі бөлшектің түйісу жағдайымен сәйкес келеді. Жақын жатқан беткеймен өлшеу кезінде бақылау плиталарының, интерференциялық шынылар, қисық және тексеру сызғыштарының, калибрлер, бақылау құрал біліктерінің жұмыстық беткейлері алынады. Пішіннің сандық ауытқуы белгілі беткейден (пішіннің) соңғы нормаль арасынжағы ең үлкен арақашықтықпен Δ бағаланады, бөлшектің геометриялық шамаларын талдау кезінде беткейді елесілерге бөледі: номинальды (пішін және өлшемдерінің ауытқуы дұрыс болмайтын), пішіні сызумен беріледі және белгілі. Оны қоршаған ортадан бөлетін бөлшекпен шектейді.

Беткей пішінінің ауытқуы деп белгілі беткей пішінінен ауытқуын түсінеді.

а)

б)

в)

Цилиндрлік пішінен ауытқу түрлері.Конустәрізділік – түзу сызықты, бірақ параллель емес түзілетін көлбеу қимасының пішінннің ауытқуы (2а-сурет).Бөшкетәрізділік – түзу сызықты емес түзілетін көлбеу қимасы пішінінің ауытқуы және диаметр шетінен ортақ қимаға дейін өседі (2б-сурет).Ершік тәрізділік – түзу сызықты емсе түзілетін көлбеу қимасы пішінінің ауытқуы және диаметр шетінен орта қимаға дейін кішірейтеді (2в-сурет).Пішіннің ауытқуы және бөлшектер беткейінің орналасуы әмбебап, сонымен қтар арнайы өлшеу жабдығымен анықталады. Сопақтығы мен дұрыс қырлауды екі түйіспелі аспаппен өлшейді. Сопақтық екі өзара перпендикуляр бағытта өлшенетін бөлшектің ең үлкен және ең кіші диаметрлер арасындағы айырманың жартысна тең.Қырдың теріс санымен қырлау екі нүктелі аспапен табылмайды. Оны сақинада немесе үш түйіспелі өлшеу құрылғысымен өлшенеді, мысалы индикаторлы бор призмамен (екі тіреу жылжымайтын түйісу).

Дөңгелектіктен ауытқуды дәл өлшеу үшін дөңгелек өлшегіш аспабымен анықтайды, бұл аспап айналмалы ұштығымен қайта түзгіні және тексерілетін бөлшекті орнататын айналмалы үстелмен аспап болып бөлінеді.

2. Тегіс цилиндр қосылыстардың өзара алмасымдылығы және бақылау. Тегіс цилиндрлік қосылыс (ТЦҚ) жылжымалы және жылжымайтын болып бөлінеді. Жауапты жылжымалы қосылыстарға қойылатын негізгі талаптарға сұйықтық үйкелісіті қамтамасыз ететін білік пен тесік ортасындағы ең аз саңылауды тудыру, машинаның ұзақ пайдалану процесінде подшипниктің беррілген алып жүру қабілеттілігін тудыру және саңылау кеңейген кезде үйкелістің көрсетілген түрін сақтау, ең қажетті қосылыс үшін дәл орталықтандыру және біліктің бір қалыпты айналуы жатады.

ISO шақтама жүйесінде 500мм дейін номинальды өлшем диапозоны 13 интервалға, ал 500-3150 мм жоғары өлшем диапозоны 8 интервалға бөлінген. ISO СЭВ және ГОСТ жүйесіндегі 180 мм өлшем диапазоны айырмашылықсыз.Шақтама өрісі анықталатын негізгі ауытқудың тік сызығынан басталады, шақтаманың берілген өрісін шектейтін екінші шекті ауытқу негізгі ауытқу және қабылданған квалитет шақтамасы бойынша анықталуы мүмкін. Егер негізгі ауытқу жоғары болса, онда төменгі ауытқу.Білік үшін ei = es – IT.Тесік үшін ÅI = ES – IT.Егер ауытқу төменгі, онда жоғары ауытқу.Білік үшін ei = es + IT.Тесік үшін ÅI = ES + IT. (ei, es, ÅI, ES шамалары белгі есебімен алынады).

№ 8 емтихан билеті

№ 8 .1. Пішімдердің ауытқуы мен шақтамасы, жақын жатқан түзу. Пішіннің ауытқуын қалыптау және сандық бағалау және беткейдің орналасу негізіне жақын жатқан түзу, беткей және пішін принциптері жатады. Жақын жатқан түзу–бұл белгілі пішінмен жанасқан және бөлшек материалынан белгілі пішіннің алыс нүктесінің қалыпты участкесі ең аз мәнінің ауытқуымен орандасқан түзу. Жақын жатқан шеңбер–бұл айналудың сыртқы беткейінің белгілі пішіннің жан-жағында көрсетілген ең үлкен шеңбері немесе айналудың ішкі беткейінің белгілі пішініне кіретін ең үлкен шеңбер . Жақын жатқан жазықтық –бұл белгілі беткеймен жанасатын және бөлшектің материалы белгілі беткейдің ең алыс нүктесінің қалыпты участкесі ең аз мәнінің ауытқуымен орналасатын жазықтық. Жақын жатқан цилиндр – бұл белгілі ішкі беткейге кіретін ең аз диаметрдің цилиндрі.Жақын жатқан беткей және пішіндер нөлдік саңылаумен қондыру кезіндегі бөлшектің түйісу жағдайымен сәйкес келеді. Жақын жатқан беткеймен өлшеу кезінде бақылау плиталарының, интерференциялық шынылар, қисық және тексеру сызғыштарының, калибрлер, бақылау құрал біліктерінің жұмыстық беткейлері алынады. Пішіннің сандық ауытқуы белгілі беткейден (пішіннің) соңғы нормаль арасындағы ең үлкен арақашықтықпен Δ бағаланады

Жақын жатқан түзу бөлшектің геометриялық шамаларын талдау кезінде беткейді елесілерге бөледі: номинальды (пішін және өлшемдерінің ауытқуы дұрыс болмайтын), пішіні сызумен беріледі және белгілі. Оны қоршаған ортадан бөлетін бөлшекпен шектейді.Беткей пішінінің ауытқуы деп белгілі беткей пішінінен ауытқуын түсінеді