1.1.2 Бастауыш сынып оқушыларына арналған ертегілер, әңгімелер және оқиғалар Елтаңба

Ғ.Момынәлиева

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасында көгілдір түс аясында шаңырақ бейнеленген. Ол –елтаңбаның жүрегі іспеттес. Шаңырақ әлемнің біртұтастығын, мемлекеттің бастауы – отбасы ошағын бейнелейді.

Шаңырақты айнала уықтар шаншылған. Олар күн сәулесіндей жарқырайды. Екі жағын аңыз ертегілеріндегі пырақтардың қанаттары көмкеріп тұр.

Қанатты пырақ – мәңгілік өмір, шексіз даму және Қазақстан секілді бір шаңырақ астында өмір сүріп жатқан халықтардың рухани байлығын көрсетеді. Болашаққа үміт артар жас ұрпақтың арманы, биікке самғау талабы.

Елтаңбаның маңдайшасында бес бұрышты жұлдыз бар. Ол – мемлекетіміздің жарық жұлдызы. Халқымыздың «Бағымыз ашылып, жұлдызымыз жарқырай берсін» деген асыл арманын арқалап тұрғандай.

Төменгі жағында «Қазақстан» деген жазу бар. Реңдік бейнесі – алтын және көгілдір түсті.

Елтаңбаның авторлары, сәулетшілер – Шота Уәлиханов пен Жандарбек Мәлібеков.

• Неге шаңырақелтаңбаның жүрегі іспеттес етіп салынған деп ойлайсыңдар?

• Халқымыздың «Бағымыз ашылып, жұлдызымыз жарқырай берсін» деген асыл сөзін қалай түсіндіңдер?

• Еліміздің дамуына қандай іс-әрекеттеріңіз арқылы өз үлестеріңізді қосып жүрсіңдер? Ойланып, ой бөлісейік.

Шәкәрім Құдайбердиев

(1858 - 1931)

Р .Тұрысбек

Шәкәрім Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданында өмірге келген. Әкесі Құдайберді Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған.

Шәкәрім Абайдың немере інісі болғандықтан тәлім, тәрбиені мол алған. Ұлттың дәстүр-өнегесін көріп өскен. Әкесі өмірден өткен соң Шәкәрім Құнанбайдың тәрбиесінде болады. Абайдың ақыл-кеңесін тыңдап, жас кезінен өз бетінше ізденген.

Бірнеше тілді (араб, түркі, парсы, орыс) еркін меңгерген. 1905-1906 жылдары Меккеге барып, мұсылмандық жолды мұрат еткен. Стамбул кітапханасында болып, ежелгі әдеби, тарихи мұраларға назар аударған.

Шәкәрім өлең-поэмаларымен елге танымал болды. Ол өлеңді өнер деп танып, оған биік талап, талғаммен қараған. «Арман», «Жастарға», «Қазақ айнасы» өлеңдерінде, «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу» поэмаларында, «Бәйшешек бақшасы», «Өзімшілдік» сынды шығармаларында адамның өмірі мен еңбегі, тағдыры, талап-тілектері терең танылады.

Ақылды сол - нысап пен ар сақтайды,

Арсыз сол - арамдықпен жан сақтайды.

Адал сол - таза еңбекпен күнін көріп,

Жаны үшін адамшылық ар сатпайды".

Ар түзейтін бір ғылым табылмаса,

Зұлымдықты жалғанда әділ жеңбес.

 

Адамның ең асылы,

Қиянатсыз ақ бейіл.

Ең зиянкес жасығы,

Тайғақ мінез екі сөз.

Сөз мінезі құбылса,

Ар-иманы жоқ деп біл.

Аулақта жемтік сыдырса,

Оны ойыңмен айуан қыл.

• «Ар-ұждан» деген ұғымды қалай түсінесіңдер?

• «Адам» деген атқа лайық болу үшін қандай қасиеттерді дамытукерек?Түсіндіріп беріңдер.

• Адам бойындағы қандай қасиеттерді бағалайсыңдар?Неліктен?

Қажымұқан палуан

(1871 – 1948)

Қ ажымұқан Мұнайтпасов – әлемдік аренаға шыққан қазақтың тұңғыш палуаны, дүниежүзінің бірнеше дүркін жүлдегері.

Қажымұқан он төрт жасында саудагер байға жалшы болады. Қыс мезгілі. Бірде бай оны атшанамен шөп алып кел деп жұмсайды. Қайтар жолда қар жауып, ат шананы тарта алмай зорығып өледі. Қажымұқан ойланбастан атты шөптің үстіне лақтырып тастап, шананы атымен бірге өзі сүйреп алып келеді.

Қажымұқан күрес өнерін өзінің туысы Ержақ палуаннан үйренеді. Кейін Санкт – Петербургтегі атақты Лебедевтің палуандар мектебінде әбден шыңдалып толысады. Осы кезде даңқы жер жарған Иван Поддубныймен достасады. Алекс Аберг, Збышко Цыганевич, Иван Шемякин сияқты орыс-поляк және Қара Ахмет, Мұстафа аттытүрік палуандарын жеңіп, әлемге аты әйгілі болады. Жапон палуаны Саракаки Жиндофуды «джию-джитсу» күресі әдісімен жығады. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен соң Қажымұқан туған елі Қазақстанға оралады.

Ел-жұртты аралап әр-түрлі ойындар көрсетеді. Ұлы Отан соғысы жылдарында қартайғанына қарамастан, палуандардың ойындарын өткізіп, жинаған ақшасына ұшақ жасатты. Оған ұшқыш Б.Шалабаев ие болып, талай ерліктер көрсеткен.

Қазір Шымкент облысы, Темірлан ауылында Қажымұқанның мұражайы бар.

• Қажымұқан атамыздың бойынан қандай ізгі қасиеттерді байқадыңдар?

• Палуан болу үшін адамға тек дене күшінің болуыжеткілікті ме? Неліктен?

• Қандай адамдардың бойындағы ізгі қасиеттерді үлгі тұтасыңдар?

• Өз бойларыңыздағы ізгі қасиеттерді қандай дұрыс әрекеттер арқылы дамытып жүрсіңдер? Әңгімелеп беріңдер.