1.1.4 Жоғары сынып оқушыларына арналған ағартушылардың және ғалымдардың өмірінен алынған қанаттандыратын мысалдар Шәкәрім Құдайбердіұлы
(1858 -1931)
А.И. Ахметова
Шәкәрім Құдайбердіұлы Абайдың ізбасары, ойшыл, ғалым-тарихшы, ақын қазіргі Шығыс Қазақстан облысыныңАбай ауданындағыШыңғыстау бөктерінде 1858 жылы шілденің 11-де дүниеге келген. 7 жасында жетім қалсада ол жетімдік тауқыметін тарта қоймаған. Шәкәрімнің жасөспірімдік шағының атасы Құнанбайдың ауылында,өнер, ғылым мен білім, тәрбиені құрметтейтін ортада уайымсыз өтті. Шәкәрімнің шынайы рухани ұстазы Абай болды. 14-15 жасында Абайдың ықпалымен ол өлең жаза бастады да,«Жастарға» деген өлеңінде былай дейді:
Кел жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік.
Бір білімді данышпан жан табалық,
Ал енді олай болса, кімді алалық,
Қазақта қай жақсы бар көз саларлық?
Шын іздесек - табармыз шыны ғалым,
Жалыналық Абайға, жүр, баралық.
Абайдың шығармашылығын тереңінен зерттеген Шәкәрім оның тұжырымдамалық идеяларын қабылдап, «Ар ілімі» ұғымын ендіреді. Ар ілімі – рухани тазалық жолы. Осы ілімнің мақсаты – ішкі тазалыққа жету арқылы Ақиқатты тануға жол ашу.Шәкәрім ұжданның көрінуін былай сипаттайды: «Мен сол ұждан қайдан шығып тұр десем, оған жауап жоқ сияқты. Меніңше, ұждан– жанның тілегі. Неге десеңіз, жан тіпті жоғалмайтын, бұзылмайтын нәрсе, барған сайын жоғарылайтын нәрсе, сондықтан тезірек жоғарылауға себеп керек қылады. Мәселен, таза дене, толық мінез, ой, істер керек қылады»15.
Шәкәрім өзінің «Үш анық» тұжырымдамасы негізінде Ақиқат уақытқа бағынбайтынын және кеңістікке қарай өзгермейтінін айтады, ол абсолютті.Қоршаған дүние және оның шындығы – өзгермелі, ал өзгермейтін мәңгі Ақиқатты тану адамның өмірін мәнді етеді.
Шынды білмек ойласаң сен
Алдыменен жанды біл
Ең керекті үш сұрақпен
Жан құлағын қой бұрап
Келдім қайдан?
Нетсем пайдам?
Өлгеннен соң не болам?
Шәкәрімнің пікірінше, адамзат ақиқат пен ұжданға бағынып, шын иман, адамдық пен кісілікті сақтап жүрсе, онда ол «адаспайтын айқын жолмен» өмір сүреді.
«Тiршiлiк туралы адам арасында көптен берi айтылып келе жатқан екi түрлi жол бар. Бiрi – дене өлсе де, жан өлмейдi, жоғалмайды; өлгеннен кейiн де осы күнгi тiршiлiкке мүлде ұқсамайтын бiр түрлi тiршiлiк өмiр бар; сондықтан адамдар жалғыз ғана дүние тiршiлiгiн ойламай, сол соңғы дүние өмiрiнде де жақсы, бақытты болудың қамын ойлай бiлуi керек дейдi ...».
Сонымен, біздің таңдар жолымыз ақиқат жолы болуға тиіс. Ақиқатқа жетудің амалы- «ар ілімін» білу, рухани болмысты тану. Осылайша Шәкәрім бүкіл халықты ар-ұжданына сүйенген азаматық істерге, тыныштықты орнату үшін ақиқатты ұғынуға шақырады.
Шәкәрімнің философиялық өлеңдерінің мазмұнындатабиғат пен әдеп, мейірімділік пен зұлымдық, сүйіспеншілік пен ақиқат, ғылым мен білімді қарастырылады:
Іздеген ғашықболыпбеснәрсембар,
Берейінатынатап, ұқсаңыздар
Махаббат, ғадалет пен тазажүрек,
Бостандық,тереңғылым – міне, осылар...
Осындай қилы заманның өзінде арлылықты, даналықты, білім-ғылымды бәрінен биікке қою арқылы рух биігіне жеткен Шәкәрімді туған халқы ешуақытта ұмытпайды.
Ш.Кұдайбердіұлы Ақиқатты қалай түсіндіреді?
Неге Ш.Кұдайбердіұлы ар-ұжданды «жанның тілегі» ретінде қарастырады?
Ақиқаттың мәнін түсіндіруде сендер өз тәжірибелеріңнен қандай мысалдар келтірер едіңдер?
Ар-ұжданға сүйеніп жасаған істеріңді сипаттаңдар.
МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫ
(1858 - 1931)
А.И. Ахметова
Мәшһүр Жүсіп 1858, қой жылы, қыс мезгілінде қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданының Қызылтау өңірінде Найзатас деген жерде дүниеге келген.Оның шын есімі Жүсіп, бірақ халық оны Мәшхүр (араб тілінен аударғанда «атақты, әйгілі, даңқты, бақытты») деп атаған. Бұл жөнінде ақын кейіннен «Өмірбаян» атты өлеңінде былай жазады:
Жасымда қойылған ат адам Жүсіп,
Жұрт кеткен сүйгенінен Мәшһүр Жүсіп.
Қолыма қағаз ,қалам алған шақта,
Кетемін қара сөзге желдей есіп.
Бес жаста «бісміллә» айтып жаздым хатты,
Бұл дүние жастай маған тиді қатты.
Сегізден тоғызға аяқ басқан сәтте,
Мұса еді қосақтаған «Мәшһүр» атты!
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлыақын, ойшыл, тарихшы, этнограф, шығыстанушы ретінде адамзат бақытының мәнін түсіндіруде өз үлесін қосқан.Оладамзат болмысының және бақыттың мәнін, адам қылығы мен мінез-құлығы түрткілерінтүсінуге ұмтылып,руханилық пен адамгершіліктің мән-мағынасын зерттеген.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы мен Шәкәрімнің дүниетанымдық көзқарастары жалпыадамзаттық құндылықтардың мәңгі табиғатына негізделіп, ұқсас болып келеді.Олар - замандастар, өз заманының жұлдыздары. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы мен Шәкәрім Құдайбердіұлы тіпті бір уақытта туылып, бір уақытта дүниеден озады.
Оныңшығармашылығы қазақ халқының болашағы мен рухани кемелденуіне арналған. Мысалы, «Бес қымбат» өлеңінде «иман», «ғақыл», «сабыр», «шүкір», «әдеп» ұғымдарының мәнін ашып, олардың адам өміріндегі маңызын түсіндірген:
«Ең әуел керек нәрсе иман»-деген,
«Ақырет iстерiне (ишларына) инан!»- деген!
«Құдай кешiрер!»-дегенмен, iс бiтпейдi,
«Иман шартын бiлмесе, есен(ибан)»- деген.
«Екiншi керек нәрсе- ғақыл» –деген.
«Ғақылсызда таупық жағы (шағы) тақыр!»-деген.
«Аз iске ашуланып, дiнiн бұзар,
Иманын кәпiрлiкке сатар-деген.
«Үшiншi қымбат нәрсе- сабыр!»-деген,
«Сабырлысы Мұратын табар!»-деген.
«Әр iсте сабырсыздың тәубе-зорлық,
Сабырсыздық басқа пәле салар!»-деген.
«Төртiншi, қымбат нәрсе шүкiр»-деген,
«Нығыметке шүкiрсiздiк-күпiр!»-деген.
Жатқан жерден: «Құдай кешiр!»- деген-қорлық,
«Себеп iздеп тура жолмен жүгiр!»-деген.
«Бесiншi, қымбат нәрсе-әдеп»- деген,
Әдепсiзде иман тұру ғажап!»-деген.
«Кәпiрлiк- әдептiде тұрмағандай,
Әдеп деген Махаббатқа себеп!»-деген 16.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы ілімінің негізінде адамның қоршаған дүниеге жауапкершілігін қалыптастыру және осы дүниеде өз орнын анықтау идеясы қарастырылады. Көпейұлы адамзат болмысының мәнін түсіндіруде келесі тұжырымды ұсынады: руханилық – бұл адамды мейірімді істерге бағыттайтын адамгершілікпен көрінетін жанның жарығы, ал мейірімділік адамның өз өмірі менқоршаған дүние үшін жауапкершілік қатынасын айқындайтын оның маңызды қасиеті17.
Сонымен қатар, ол жүрек пен ақылдың бірлігін сипаттайды, яғни әлемге деген адамның жолы руханилық пен ақыл-ойдың бірлігі жолындағы үнемі ізденістердің болуымен айқындалады18.
М.Ж.Көпейұлының тұжырымдамасында арлы адамның үлгісі үлкен маңыздылыққа ие. Өйткені адамгершілік негізіндегі жауапкершіліктік қатынас ар-ұжданның болуымен айқындалады. Арлы адам әлемге деген өзінің терең рухани көзқарасымен әлемнің үйлемсімділігін сақтап қалады.Осы тұжырымдаманың негізінде кемелденген адам – бұл адамгершіліктік жауапкершілігінің ақиқатын ашуға қабілетті адам. Өзін-өзі танудың басты шарты ретінде адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын қарастырған, оның барысында адамдар бір-біріне мейірімді қатынас орнатып, ақиқат жолына бағытталатын болған.
Көпейұлының пікірінше, адамзаттың руханилығы риясыз сүйіспеншілікпен айқындалады, жүрегінде риясыз сүйіспеншілігі бар адамдар бір-біріне риясыз қызмет көрсетеді.Осылайша, Көпейұлының пікірі бойынша, әр адам үздіксіз кемелдену жолындағы істерге өзі жауапты саналады.
Көпейұлы адамдар тұлғааралық қатынастарының үйлесімділігін өздері бұзатынын айтқан, өйткені олар өздерінің бейнесінбасқа адамның бойынан көре алмай, өз өздерімен алпарысып, күресетін болған. Ол «адам өзіндегі ақиқатты көре алмағандықтан өмір жолында көп қателесетін болған» деген пікірді қалдырады. Сонымен бірге, мейірімділікке және зұлымдыққа бағыттылық әр адамда болады, ол жолды таңдауға өзі құқылы.
Сонымен, қанағатшылық ұстанымы негізінде, адамгершіліктік таңдауда адам өзіндегі рухани тұтастылықты сақтап қалады. Рухани кемелдену жолындағы биік шыңға жалпыадамзаттық құндылықтарды бойымыздан жарыққа шығару арқылы жете аламыз.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы «жанның жарығы» деп нені айтқан? Неліктен?
Әлемдегі үйлесімділікті сақтап қалу үшін адам нені ұғыну керек?
Сендердің пікірлеріңше, жүрек пен ақылдың бірлігі болғанда адамның іс-әрекеті қандай болады?
Ақиқатты ұғынумен байланысты өз тәжірибелеріңнен мысалдарды сипаттау арқылы адамдарқарым-қатынасындағы үйлесімділіктің табиғатын түсіндіріңдер.