Айналмалы құралдарының қолдану көрсеткіштері.

Айналмалы қорлар өнеркәсіп қорларының негізгі бөлігі болып табылады. Олардың шамасы өнімді өндірудегі материалды ресурстарға кететін шыгындар мен МТС және өткізу жағдайларымен анықталады.Айналмалы қүралдар мемлекеттің үлттық байлығының көп бөлігін қүрайды.Қолдану эффективтілігі айналмалы қорының өсу қарқынына қатынасымен анықталады.Айналмалы қорларды қолдану олардың айналымдылыгымен сипатталады.Бүл айналмалы қорлардың өндіріс жэне өнім өндіру процесіндегі қозғалыстың қанша тез екенін, өндірістік қосалқыларға аванстық ақшалай қүралдан бастап және соңғы стадиямен аяқталатын олардың бір шеңбер айналым стадиясынан басқасына өтуін,өндірілген өнім бағасының қайта ақшалай түрге айналуын орнатуға мүмкіндік береді.

Айналмалы қорлардың айналымдығы өндіріс уақытына жэне жолығу уақытына тәуелді.Өндірістік процестің үзақтылығы жэне оның өткізу уақыты аз болған сайын айналымдылық жақсырақ болады.Айналымдылық айналымдылық коэффицентімен (К_об) жэне айналым уақытымен (Т_об) (бір

айналым үзақтылығы) сипатталады. (К_об) (айналым жылдамдығы) бір жылда

атқаратын айналмалы қорлардың айналым санымен анықталады.

К_об=РП/О_ср

мүндағы, РЛ-өнеркәсіп көтерме бағасымен бір жылда сатылған өнім көлемі. О_ср - ортажылдық баға.

К_об сондай-ақ айналмалы қордың 1 теңгеге өнімді шығару көрсеткіші болып табылады.Ақшалай түрде авансталған айналмалы қорлардың бір айналым жасайтын уақыты есеп периодының (:Т_отч) үзақтылығының осы периодтағы қүрал айналымының жылдамдығына қатынасымен анықталады.

Т_0б = Т_отч / К_об

Т_об=(Т_отч*Oср)/РП

Айналмалы қорлардың қолдану эффективтілігінің көрсеткіші болып есеп периодында өндірілген (В_об) 1 теңге өнімге келетін айналмалы қорлардың

шамасы да саналады.Ол айналмалы қорлардың суммасына өнеркәсіптің бір жылда өндірілген жэне өткізілген өніміне қатынасымен анықталады.

В_об=О_ср/РП

Барлық айналмалы қорлардың айналу уақыты олардың эр стадиядағы айналу уақытына тәуелді (77).

Ті = (Т_отч.0₁)/РП (і=1,2,3...п)

мүндағы, О_г - берілген (і) стадияда болатын айналмалы қүралдардың орташа суммасы (М-ы: аяқталмаған өндірістегі өндірістік қаслқылар).

Барлық қүралдардың айналым уақыты шеңбер айналымның эрбір

стадиясындағы айналмалы қүралдардың уақыт суммасымен анықталады.

Айналымның эртүрлі стадияларында құралдар қозғалысының анықталуы құралдар айналымдылығының тежелуі немесе керісінше тездетілуі болған нақты өндіріс участіктері жұмысының анализі үшін қо л даны лады. Айналымдылық айналмалы қүралдардың бөлінген элементтері бойынша есептеледі, сондай-ақ жалпы айналым үзақтылығындағы әр элементтің үлесі анықталады.Қара металлургияда айналмалы қүралдардың уақыты қатарлы металдар үшін 52-54 және сапалы металдар үшін 67-68 қүрайды.

Айналымдылықты жылдамдату жэне айналмалы құралдардың қолданылуын жақсарту жолдары.

Айналым қүралдарының айналымдылығының жылдамдауы сол суммадағы айналым қүралдар өнімінің шығарылуын жоғарылатуға мүмкіндік береді немесе айналым қүралдарының аз шамасында осы өндіріс көлемін қамтамасыз етеді. Айналым қүралдарының айналым дылығының жылдамдауы олардың құрылымына, өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне, шикізат сапасына және бағасына, шикізат жеткізушіге қатысты өндірістің географиялық жағдайына, отын мен қолданушыга тэуелді.Айналымдылықтың жылдамдауының негізгі бағыты болып өндіріс қосалқыларының азаюы, сақтандыру және сезондық қосалқылардың азаюы, сондай-ақ өндіріс жоспарының орындалуы және өнімді өткізу табылады.

Жоспарлардың орындалмауынан өндірісте қолданылмаған материалдық қүндылықтардың қалдықтары өседі, осыган сейкес қүралдардың айналым дылығы тежеледі.

Қазіргі уақытта озін-өзі қаржыландыру жүйесі айналым қүралдарын қолдануын пайдаланган дүрыс, себебі айналымдылықтың жылдамдауы айналым қүралдарын босата келе, пайданы көбейте отыра қорлар үшін төлемді азайтады.

Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Н. И. Новицкий, А.А. Горюшкин. «Организация производства», Москва, 2009

2. Смирницкий Е.К. «Экономические показатели промышленности»,Изд. Экономика,1980 с изменениями

3. Банный Н.П. «Экономика черной металлургии СССР». Учебник. –М.: Металлургия. 1978

4. И. А. Усатова, Экономика и финансы предприятий, Изд. «финансы» М.: - 1970

Дәріс 4

Шикізаттық және энергетикалық база

Дәріс мақсаты: ҚР шикізаттық және энергетикалық базасын зерттеп, өндірістің әрбір саласымен толық танысу.

Дәріс жоспары

1. Қазақстандағы қара металдар өндірісінің күйі

2. Теміркенді өнеркәсіп

3. Марганецкенді өнеркәсіп

4. Хромкенді өнеркәсіп

5. Болат балқыту өнеркәсібі

6. Ферроқорыту өнеркәсібі

Кілт сөздер: шикізат, отын, энергия, өнеркәсіп, кен, даму, интеграция, технологиялар, экономика, келешек, қорлар.

1.2. Қазақстандағы қара металдар өндірісінің күйі

Қара металлургия үлкен аудантүзгіш мәнге ие өндіріс саласы болып табылады. Әдетте ол қосымша, жанама және қызмет көрсетуші өндірістердің дамуын қажет ететіндігімен сипатталады да, халық шаруашылығының көптеген салаларымен тығыз өндірістік қатынастардың нығайыуына ықпал етеді.

Қазақстан қара металлургиясының пайда болуы мен дамуы екі бағытта жүрді. Біріншіден бұл қуатты теміркенді базаның түзілуі. Бұған республика аумағында хром, марганец пен темірдің ірі кен орындарының ашылуы себепші болды. Екіншіден – Қазақстан мен Орта Азия елдерінің металға тапшылығын қанағаттандыру үшін металлургиялық кәсіпорындардың құрылысы мен шойын, болат, илек пен ферроқорытпалар өндірісінің ұйымдастырылуы.

Қара металлургиядағы өндіріс шоғырланудың жоғары деңгейімен ерекшелінеді. Мысалы, Республикадағы илек өндірісі толығымен дерлік Қарағанды металлургия комбинатында жинақталған, Соколов-Сарыбай тау-кен-өндірістік бірлестігінің үлесіне елімізде өндірілетін темір кендерінің 61%-ы, ал Ақсу ферроқорыту зауытының үлесіне өндірілетін ферроқорытпалардың 75%-ы тиесілі.

Қазақстан қара металлургиясының құрамына бес сала кіреді:

1. Кен өндірісі;

2. Болат балқыту;

3. Ферроқорытпалар өндірісі;

4. Оттөзімділер өндірісі;

5. Металл сынықтарын өңдеу.

Олардың құрамында ірі теміркенді (Соколов-Сарыбай ТКӨБ, Лисаковск КБК, Атасу кен басқармасы), хромкенді (Дөң КБК, Восход КБК), марганецкенді («Казмарганец» кен басқармасы, Жайрем КБК) кәсіпорындар, Қарағанды металлургия комбинаты («Arcelor-Mittall-Теміртау» АҚ), ферроқорыту зауыттары (Ақсу, Ақтөбе, Теміртау, Екібастұз, Тараз), «Казогнеупор» зауыты (Рудный қ.) жұмыс істейді. Қара металлургия кәсіпорындары негізінен еліміздің төрт облысында (Қостанай, Қарағанды, Ақтөбе, Павлодар) орналасқан.

Қазақстанның қара металлургиясы осы сала кәсіпорындарының шикізат базасымен тығыз байланысқандығымен ерекшелінеді. Қара металлургия республикамыздың алыс және жақын шет елдермен экономикалық байланыстарының нығаюы мен кеңеюіне себепші болады. Қазақстандық темір кендері мен жаймалы илегі Ресей, Қытай және т.б. көптеген елдерге экспортталады. Еліміздің хром кендері мен ферроқорытпалары әлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие.

Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдегі алдынғы қатарлы болат өндірушілердің бірінші отыздығына кіреді. Елімізде жылына 5 387,507 мың т болат өндіріледі, соның ішінде көміртекті болат 233,069 мың т, илек – 4039,667 мың т. Ферроқорытпалар өндірісі – 1447,290 мың тонна құрайды, соның ішінде феррохром – 1080,993 мың т, ферросилиций – 103,576 мың т, ферросилико-марганец – 155,321 мың т, ферросиликохром – 104,8 мың т.