Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі:

1.Скляренко В.К., Прудников В.М., Акуленко Н.Б., Кучеренко А.И.

«Экономика предприятия» 2002г. Москва. Инфра-М

2.В.Я.Хрипач, Г.З.Суша, Е.И. Андросович, Г.К.Оноприенко, П.П.Лизунова, А.С.Головачев, А.М.Кабушко. «Экономика предприятия» Минск «Экономпресс» 2000г.

3. ШеденовУ.К., Байжомартов У.С., Комягин Б.И., Жунусов Б.А., Сагиндиков Е.Н., Шеденов И.У. «Общая экономическая теория»

Актобе-2004г. А- Полиграфия

4.Раицкий К.А. «Экономика предприятия» Москва 1999г

5. Горфинкель Швандар. «Экономика предприятия» Москва 2003г

Дәріс 6

Өнімнің өзіндік қүны

Өнімнің өзіндік қүны көрсеткіштерінің экономикалық маңыздылығы және оның халық шаруашылығындағы қызметі.

Дәріс мақсаты: цехтік, өндірістік және өнімнің толық өзіндік құнына, өнімнің жеке түрлеріне өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындарына қаржы есебін жасау тәсілдерін зерттеу.

Дәріс жоспары

1. Өнімнің өзіндік құны: оның құрамы және түрлері.

2. Өзіндік құнды есептеу: ұғымы, түрлері, өндірісті басқаруда рөлі мен қағидалары.

Кілт сөздер: өзіндік құн, өнім, қаржы есебі (смета), шығындар, есептеу, өндіріс.

Өнеркәсіп шығарылған өнімді өндіру жэне оны өткізу процесінде шикізат, материалдарды, отынды, энергияны, негізгі қорларды амортизациялайды, жүмысшылардың еңбегін толейді, өндірісті бақылауға кететін шығындарды, өнімді откізу, қызмет төлемдері жэне т.б.Осы барлық өндіріс шығындары (салалардың бірігуі) өнімді өндіру жэне оны өткізудегі ақшалай түрінде осы өнімнің өзіндік қүнын құрайды.

Өзіндік қүн өнімнің бағасымен байланысты жэне оның негізі және қажетті бөлігі болып табылады.Өзіндік қүнның төмендеуі өнімнің бағасының азаюына әкеледі.Өзіндік қүн мен өнім бағасының арасында тығыз байланыс бар.

Өзіндік қүн бағаны қондырудың негізі болып есептеледі.Сондықтан өзіндік қүнның томендеуі бағаның да төмендеуінің негізі.Ал бөлек өнім түрлерінің өзіндік қүнының деңгейінің дұрыс анықталуы - бағаның пайда болуының негізгі факторы болып саналады.

Өнімнің өзіндік қүны эртүрлі техникалық және үйымдық шешулер түріндегі шығындар олшемі кезіндегі негізгі бір экономикалық корсеткіш ретінде қызмет етеді:

• Капиталды салымдар бағытындағы ең тиімдісін таңдау кезінде (қүрылыс);

• Жаңа технология енгізу тиімділігінің есептелуі кезінде;

• ондіріс процесінің концентрациясының шегін анықтау кезінде.

Өнімнің өзіндік қүны ең негізгі сапалы көрсеткіш, онда өнеркәсіптің

ондірісіндегі барлық кемшіліктері мен артықшылықтары корінеді.Ол еңбекті жэне материалды ресурстарды, негізгі қорларды пайдаланудың біртектілігін, ондірістің жэне еңбектің үйымшылдығының деңгейін, пайда осуінің ең негізгі көзі өзіндік қүнының төмендеуін корсетеді.

П=Ц-С

Өзіндік құнды құрайтын шығындар классификациясы.

Өнімді өндіруге жэне оны өткізуге еңбек қүралдары мен заттарының көптеген түрлері шығындалады, жүмысшылар еңбектерінің деңгейлері бойынша эртүрлі квалификациясы жүмсалады, ақша қүралдарының эртүрлі шығындары жүзеге асырылады және барлық оны қүрайтын шығындарды нақты есептеу жолымен өнімнің бөлек түрлерінің өзіндік қүндарын мінездеу өте қиын.Сондықтан өзіндік қүнды жобалау, анализдеу, есепке алу кезінде бөлек шығындарды белгілі бір жалпы қасиеттері бойынша шектелген сан топтарына біріктіреді, яғни, өнімнің өзіндік қүнын қүрайтын шығындар классификациясы жүзеге асырылады.Практикада классификацияның әртүрлі амалдарын қолданады:

1. экономикалық табиғатына бойынша (шығындарды бекіту);

2. өндірілетін шығындар қүрылысы бойынша;

3. шығындарды анықтау жэне жатқызу тәсілі бойынша;

4. қосылатын жэне нақты шығындардың өндіріс көлемінің өзгеруінің қатынастарына байланысты.

1. Өнімнің пайда болуының қатысуына және өндірістегі атқаратын рөліне байланысты шығындарды негізгі жэне қолданбалы деп бөледі.

Негізгі шығышдарға жатқызады: өндіріс жүмысшыларының еңбек ақысын жэне өндіріс процесіне қатысқан және жүмсалған өндіріс қүралдарын (тозу бағасын және негізі қорлардың мазмүнын, шикізат, материал, отын бағаларын).

Қолданбалыларға өндірістік процестегі үйымдастыру және бақылаумен байланысты шығындарды жатқызады.Осыған цехтың басқа да шығындарын, өндірістік емес және жалпы зауыттық шығындарды қосады.

Металлургияда 94%-ы негізгі шығындарға, ал 6%-і қолданбалы шығындарға келеді.

2. Өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау кезінде шығындарды өзінің қүрамы бойынша элементарлы жэне комплексті етіп бөледі.

Элементарны шығындар деп жай, осы берілген өнеркәсіп немесе цехтардағы бірінші шығындарды айтады.Оларға өндірістік жүмысшылардың еңбек ақысын, шикізат, материал, отын бағаларын, амортизацияны және т.б. жатқызуға болады.

Комплексті деп бірнеше қиын элементарлы шығындарды қосатын шығындарды айтамыз.Оларға өтпелі жөндеу және негізгі қорлардың мазмүны; транспортты цехтардың жүмысын, сменді қондырғылар, цехтың басқа да шығындары жэне жалпы зауыттық шығышдар жатады.

3. Жатқызу тәсілі бойынша онімнің эрбір нақты түрлерін өндіру үшін үшін барлық шығындар тіке жэне жанама болып бөлінеді.

Тіке шығындарға өндірілетін өнімге тікелей жүмсалатын шығындар жатады.Оларға қайта өңделуге берілген шикізат, негізгі материалдар және жартылай шикізаттар, қалдықтар жэне бракқа кеткен шығындар жатады.

Жанама шығындарға қайта өңдеуге кеткен шығындардың көп бөлігін, жалпы зауыттық жэне өндірістік емес шығындар, тасымал цехтарының жүмыстарын жатқызуға болады.

3. Әртүлі шығындар өзгерісі мен өнім шығару көлемінің өзгерісі арасында анықталған байланыс бар.Бүл топ түрақты қатысты және айнымалы шығындар деп бөлінеді.

Айымалыларға жалпы қосындысы негізінен ондіріс көлемінің озгеруіне пропорционалды озгеретін шығындар (оларға шикізаттарға, негізгі материалдарға кеткен шығындар, ондіріс жүмысшыларының еңбек ақысына кеткен бөлігі жатады).

Түрақты қатыстыларға өндіріс көлемі озгерген кезде де өзгермейтін шығындардың жалпы қосындысы (оларға амортизацияға, қондырғыларды үстауға, энергетикалық шығындардың бір бөлігіне кеткен шығындар және т.б. жатады).