Еңбек ақысы.Жұмысшылар еңбегі төлемдерінің формаслары мен жүйелері.

Еңбек ақысы - үлттық пайданың бөлігін, сапалы жэне санды еңбегі үшін еңбек ететіндердің жүмсалуына түсетін еңбегі үшін берілетін материалды төлемнің бір түрі.

Жүмсалған еңбек мөлшері өндірілген өнім немесе қызмет молшерімен, жүмысшы квалификациясының деңгейімен, еңбек жағдайымен, өндірілген өнімнің сапасына қойылатын шарттарға байланысты.

Еңбек ақыны үйымдастырудың негізгі принциптеріне мыналар жатады:

• еңбек ететіндердің өмір деңгейлерінің жоғарылату;

• еңбек ақы өсуіне қарағанда еңбек өнімділігінің өсуінің жоғарылату;

• еңбек нэтижесіндегі жүмысшылардың материалды қызығушылығы;

• еңбек жағдайы.

Жоғарыда көрсетілген еңбек төлемдерінің принциптері белгілі тексерулер жүйесінің кемегімен жүзеге асырылады, оларға еңбекті нормалау, еңбек ақысының жүйесі мен түрін вариациялау жатады.

Өнеркэсіпте жүмысшылар еңбек ақысын бақылау үшін және квалификациялы жэне квалификациялы емес, ауыр және жеңіл еңбек ақыларының дүрыс қатынастарын орнату үшін тарифті жүйені қолданады.

Тарифті жүйе ауырлығына және жағдайына байланысты еңбек деңгейін анықтайтын нормативтер жиынтығын білдіреді.

Тарифті жүйенің негізгі элементтері болып мыналар табылады: тарифті тор, тарифті ставка, тарифті-квалификациалы анықтама - оны еңбек жоніндегі комитетінен және адам қүқығын қорғау министрлігінен сүранысы бойынша қүрылады.

Тарифті-квалификациялы анықтамада осы онеркәсіп саласында орындалатын жүмыс тізімі берілген,осы жүмыстағы жүмысшы жауап беретін олардың мінездемелері мен оларға қойылатын талаптар келтірілген.

Кейін және қазір де еңбек ақының барлық тарифті жүйенінің негізі болып жалпыға бірдей тарифті-квалификациялы анықтама саналады.Бүнда бөлек жұмыстарты орындаудың нақты жағдайынан, техникалық операцияларды жэне қондырғыларды қолдану ерекшеліктерінен орындаушының квалификациясына жэне шеберлігіне анықталған талаптар қойылады.

Жалпыға бірдей тарифті-квалификациялы анықтама эрбір дэреже үшін (1- шіден) негізінен 3 бөліктен түрады:

1. жүмыс мінездемесі;

2. білуі қажет;

3. жүмыс мысалдары.

Жүмысшылар квалификациясының деңгейі негізінен 3 квалификациялы түрлерімен: білімімен, білгіштігімен, үйреулігімен анықталады.

Тарифті ставка - бірлік уақыт ішінде(сағат, тәулік, ай) жүмысшылар еңбек ақысының мөлшерін анықтайтын нормалар.Олар квалификацияға, еңбек жағдайына, төлем түрлеріне, сондай-ақ өнеркәсіп салаларына дифференциалданады.Жүмысшыларға оларды тәулікке(тәулікі ставка) немесе сағатқа(сағатты ставка) 1-ші дэрежелі ақы түрінде орнатады.

Тарифті тор бүл шкала, оның көмегімен алынатын дәрежелеріне байланысты төлем деңгейі бойынша белгілі топтарға бөлінеді.Тарифті сеткада белгілі дэрежелер саны қаралады.Осы жағдайда эрбір дәрежеге белгілі тарифті коэффициент сәйкес келеді.

Тарифті коэффициент осы дэреженіц ставкасы 1-ші дәреже ставкасынан қаншаға жоғары екендігін көрсетеді.

Бірінші дэрежеге 1-ге тең коэффициент беріледі, ал келесі дэрежелердің тарифті коэффициенттері осы квалификация деңгейініц ецбек ақысы арасындағы қатынас дәрежесін корсетеді.

Ецбек ақысыныц негізгі түрлеріне мыналар жатады:

• уақыт бойынша (ол егер орнатылған ецбек шығыныныц нормасы жүмыс мінездемесіне кемейтін немесе ецбек интенсивтілігініц

жоғарылауы еңбек сапасының нашарлауына әкелетін жағдайда орнатылады).

Сдельная (өндіріс нәтижелері жұмысшы еңбегінің интенсивтілігіне байланысты және шығарылған өнім мөлшерінің анықтау жағдайында қолданылады, бұл түрді қолдану қажетті жағдайы болып өндірілудің тексерілген нормасы немесе уақыт нормасы саналады).