_шДәріс 1

Металлургиялық кешеннің жалпы сипаттамасы және оның ұлттық экономикадағы орны

Дәріс мақсаты: металлургияның технико-экономикалық ерекшеліктерін, қазіргі жағдайы мен келешегін зерттеу.

Дәріс жоспары

1. Металлургияның маңызды технико-экономикалық ерекшеліктері

2. Қазақстандағы металлургия. Инновациялық дамуының жағдайы мен келешегі.

3. ГМК өндірістік қалдықтарын қайта өңдеу және жою.

4. Металдар мен оны өндіріс технологиялары негізіндегі жаңа материалдар.

Кілт сөздер: металлургия, өндіріс, даму, экономика, шикізат, өндіру, инновации, технология.

Қазақстан Республикасы, өзінің тау-кен-металлургиялық өндірісі дамуының қысқа мерзіміне (70-80 жыл) қарамастан, бүгінгі күнде әлемдегі жетекші орындарға ие (кесте 3). Еліміз тау-кен өндірісімен айналысатын әлемдегі жетекші 15 елдер қатарына жатады, ал өндірілетін минералды шикізат түрлерінің саны бойынша бірінші ондыққа кіреді (кесте 4).

Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесіндегі 110 элементтің 99-ы Қазақстанның жер қойнауында табылған, 70-і барланған, 60-тан астамы қолданылуда. Табиғи ресурстардың көптеген түрлері бойынша Республика әлемдегі алдынғы қатарлы орындарға ие. Мысалы, Қазақстан мырыш пен бариттің барланған қорлары бойынша әлемдегі бірінші орынға ие, күміс, қорғасын, вольфрам мен хром қорлары бойынша екінші орынға, мыс, марганец пен флюорит бойынша үшінші орынға ие, алтын қорлары бойынша бірінші ондыққа кіреді. Біздің елімізде әлемдегі темір қорларының шамамен 8%-ы және уран қорлырының 20%-ы орналасқан.

Әлемнің көптеген елдерінде өнеркәсіп индустриалдық ядро ролін атқарып, оған іргелес секторлардың, бүкіл экономиканың, ғылым мен инновациялық іс-әрекеттердің дамуына себепші болады. Алайда 90-шы жылдары республикамыздың өнерәсібі тұрақсыз дамып келді. Мысалы, осы кезеңнің бірінші жартысында өтпелі кезенге тән себесптермен (шаруашылық байланыстардың үзілуі, қаржылық дағдарыс және т.б.) өндіріс көлемдері үнемі азайып келді. Ал 90-шы жылдардың екінші жартысында еліміздің өнеркәсібі, соның ішінде металлургия өнеркәсібі де, тез қарқынмен дами бастады. Қазіргі уақытта елімізде көптеген жаңа металлургиялық кәсіпорындар іске қосылып, жалпы ішкі өнімнің 30%-нан астамы өнеркәсіптік секторда өндіріледі.

Тау-кен-металлургиялық (ТКМК) кешен республика өнеркәсібі негізгі салаларының бірі болып саналады. Осы саланың өнімдері – қара және түсті металдар - әлемдік нарықта тұрақы сұранысқа ие. Жоғарыда айтылғандай соңғы жылдары ТКМК дамуының тұрақтануын атап кетуге болады, бұл әлемдік нарықтағы конъюктураның елеулі жақсаруымен байланысты. Мысалы, 1998-2003 жылдары металдық кендердің өндіру көлемдері республикамызда 3,4 есе, соның ішінде темір кендері 3 есе және түсті металдар кендері 3,7 есе артты.

Экономикалық және құқықтық реформалар нәтижесінде отандық тау-кен-металлургиялық кешенде жекешелендіру үрдісі толығымен аяқталды. «Казцинк» ААҚ, «Казахмыс» корпорациясы» АҚ, «Соколов-Сарыбай тау-кен-өндірістік бірлестігі» АҚ, «Mittal Steel Теміртау» АҚ, «Казхром» трансұлттық компаниясы» АҚ, «Қазатомпром» АҚ сияқты ірі компаниялар тау-кен-байыту және металлургиялық кәсіпорындарын біріккен технологиялық кешендерге біріктірілді. Жалпы бұл үрдіс бүкіл әлемдегі ТКМК-дерге тән құбылыс. Жетекші металлургиялық кәсіпорындар кен өндіруші кәсіпорындарымен бірігіп интеграцияланған ірі компаниялар түзуде. Осы үрдістердің нәтижесінде Республикамыз қара және түсті маталдардың әлемдік нарықтарының ірі қатысушысына айналды.

Кесте 3 – Пайдалы қазбалар өндіру көлемдері бойынша әлемдегі тау-кен өндірісіндегі елдердің орны (2004 жылғы мәліметтер бойынша)

№	Ел	Өндірілетін шикізат көлемі, мың т		Газ өндіру көлемі, млн. м3		Өндірілетін пайдалы қазбалар түрлерінің саны
		мұнай мен газды есеп-темегенде	мұнай мен газды есеп-тегенде
1	Қытай	2236853	2411853		39600		45
2	АҚШ	1141009	1468109		530000		36
3	Австралия	580188	605734		35225		36
4	Үндістан	509035	546535		23200		33
5	Ресей	366023	786023		540000		45
6	Онтүстік Африка	276179	276179		-		34
7	Германия	243072	243072		20405		16
8	Бразилия	196154	270654		14000		36
9	Польша	167702	168502		5000		18
10	Индонезия	132356	181228		55105		15
11	Канада	130889	278000		184100		32
12	Украина	118363	122363		18700		15
13	Қазақстан	110054	167154		14900		27
49	Өзбекстан	5033,5	11633,5		45500		9
54	Белоруссия	3988,3	5792,4		245		2
75	Қырғызстан	695,3	764,3		28		5
88	Тәжікістан	354,4	368,4		30		8
93	Латвия	266,2	266,2		-		1
108	Армения	142,6	142,6		-		10
124	Грузия	57,7	155,3		-		5
125	Молдавия	55,0	55,0		-		1
131	Азербайджан	32,1	15580,9		4995		4
139	Түркменстан	9,9	10709,9		54		4
158	Эстония	-	11328,0		-		0
162	Литва	-	360,0		-		0
Барылығы		7126891	10895883		2599888		54

Кесте 4 – Қазақстанда өндірілетін минералды шикізат түрлері

(2004 жылғы мәліметтер бойынша)

№	Атауы	Өлшем бірлігі	Көлемі	Әлемдегі үлесі,%	Елдер саны			Орны
Қара металдар
1	Темір	мын. т	13000	1,81	50		11
2	Марганец	мын. т	1300,0	9,23	22		6
3	Хром	мын. т	1018,8	17,94	22		2
4	Ванадий	т	1000,0	2,79	5		5
Түсті металдар
5	Мыс	мын. т	473,1	3,21	49		10
6	Мырыш	мын. т	286,3	2,95	42		9
7	Қорғасын	мын. т	45,5	1,42	39		10
8	Бокситтер	мын. т	1386,0	0,99	25		12
9	Титан	мын. т	12,0	0,23	15		15
10	Молибден	т	650,0	0,40	13		11
11	Вольфрам	т	120,0	0,16	15		12
12	Кобальт	т	300,0	0,93	13		11
13	Висмут	т	90,0	1,85	10		6
14	Кадмий	т	300,0	2,19	22		11
15	Мышьяк	т	1200,0	3,43	11		6
Асыл металдар
16	Күміс	т	892,0	4,62	58	9
17	Алтын	т	22,4	0,93	86	19
Өндірістік минералдар
18	Асбест	мын. т	291,0	12,11	16	3
19	Күміс	мын. т	200,0	0,47	51	20
20	Бариттер	мын. т	250,0	3,30	45	6
21	Бор	мын. т	30,0	0,76	9	7
22	Фосфаттар	мын. т	280,0	0,35	37	17
23	Балқығыш шпат	мын. т	73,0	1,40	28	12
Минералды отын
24	Уран	т	3143,0	7,11	21	6
25	Мұнай	млн. т	57100,0	1,53	92	18
26	Көмір	мын. т	87500,0	1,86	62	9
27	Табиғи газ	млн. м3	14900,0	0,57	86	29
28	Лигнит	мын. т	3900,0	0,43	34	23

Қазақстан Республикасы тау-кен-металлургиялық кешені дамуының басым бағыттары

Қазақстандық тау-кен-металлургиялық кешенінің басты ерекшелігі – бұл өндірілген өнімдердің толықтай дерлік экспорталуы және өндірістің толықтай дерлік шетелдік инвесторлар қолында жинақталуы. Қазақстан (сонымен қатар Қытай және т.б. елдер) металлургиясының үлгісі қомақты шетелдік инвестициялар тек инвестор бақылауына толығымен өткен кәсіпорындарға ғана келетінің тағы бір дәлелдеді.

Республикамыздың тау-кен-металлургиялық кешенінің әрі қарай дамуы әлемдік металл нарығына елеулі әсер етуі мүкін, ал Қазақстан халықаралық деңгейде алдыңғы қатарлы позицияларға ие болады. Қазақстан тау-кен-металлургиялық кешені дамуына бағытталған мемлекеттік саясаттың басымды бағыттарының қатарына мыналар жатады:

• шикізат базасының дамуы мен жаңа кен орындарының игерілуі;

• металлургиялық шикізатты өндіру мен дайындау пәрменділігін арттыру;

• жаңа өндіріс орындарын ашу арқылы өндіру көлемдерін арттыру;

• ішкі және сыртқы нарық талаптарын қанағаттандыратын бәсекеге қабілетті өнімдерді шығару;

• табиғи қорларды үнемдеу мен экологиялық қауіпсіздік мақсаттарын шешу үшін принципиалды жаңа технологиялық үрдістерді еңгізу;

• сұрыпты илек, әр-түрлі құбырлар, болаттың легірленген және сапалы маркаларын және т.б. Қазақстанда бұрын-соңды шығарылмаған өнім түрлерін өндіру;

• 4-ші және 5-ші өңдеу өнімдері өндірісін арттыру арқылы еліміздің экспорттық потенциалын кеңейту;

• өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатымен инновациялық және ғылыми сыйымды технологияларды енгізу және модернизация;

• сала дамуының инновациялық жолы, ғылымды дамыту мен жоғары білікті кадрларды дайындау.