61. Оттегілік баланс д/з не?

62. Оттегілік баланстың қандай түрлері болады?

Жарылғыш зат молекулаларындағы жанғыш элементтердің толық тотығуы үшін қажетті оттегінің жеткілікті немесе жеткіліксіз екенін оттегілік баланс көрсетеді, оны пайызбен көрсетуге болады:

%;

мұндағы 16 – оттегінің атомдық салмағы; М – жарылғыш заттың молекулалық массасы.

Оттегілік баланстың үш: оң (карьер бетінде), теріс және нөлдік түрі болады.

Егер ЖЗ құрамында жанғыш элементтерді толық тотықтыратын оттегі болса, онда – нөлдік оттегілік баланс деп аталады. Егер ЖЗ құрамындағы оттегі мөлшері жанғыш элементтерді толық тотықтыруға жеткіліксіз болса, теріс, ал оттегі аса көп болса, оң оттегілік баланс деп аталады.

Нөлдік оттегілік балансты, жарылғыш заттардың жарылысы кезінде негізінен су булары, көмір қышқылдары, еркін азот, алюминий тотығы және аз мөлшерде улы газдар бөлінеді. Оттегі жеткіліксіз болған жарылыс кезінде, көміртегінің улы қышқылы (СО) түзіледі. Бұл қоспаның құрылуы көміртегінің екі тотығымен салыстырғанда, жылудың аз бөлінуімен сипатталады. Оттегісі аса көп жарылғыш заттардың жарылысынан, азотпен байланысқан оттегінің өте улы тотықтары – NO, NO₂, N₂O₃ бөлінеді. Сонымен, оттегілік балансы теріс және оң ЖЗ-тар жарылысының қуаты төмен болып келеді.

Жерасты қазба жұмыстары кезінде оттегілік балансы нөлге жақын (±3 %) ЖЗ қолданылуы керек.

Көміртегі тотығының улау әсері мына тәртіпте болады, яғни адам қанындағы оттегі тасымалдайтын денелермен араласып улы қоспа түзіледі. Соның әсерінен адамның ішкі мүшелеріне оттегі жетіспей, ол уланады. NO, NO₂, N₂O₃ азот тотықтары адам тыныс алған кезде, оның өкпесіндегі сумен араласып азотты қышқыл түзеді, ол өкпенің ісінуіне әкеліп соқтырады. Сондықтан көміртегі тотығымен салыстырғанда, азот тотығы газдары 6,5 есе улы болып саналады. Бұл газдардан басқа, жарылыс кезінде күкіртті сутек H₂S, күкіртті ангидрид SO₂ түзілуі мүмкін. Бұл газдармен адам дем алған кезде оның тыныс жолдары зақымданады.

Оттегілік баланс, оттегінің артық немесе кем грамм-атомы мен жарылғыш заттың грамм-молекулалық массасының қатынасымен қарапайым түрде анықталады.

Сақтандырылмайтын ЖЗ оң, нөлдік; сақтандырғыш ЖЗ теріс.

63. Оттегілік балансты анықтауда аммиакты селитра қалай қолданылады?

Аммиакты селитраның жарылыс реакциясынан мынандай ажырауды көруге болады:

NH4NO3→2H2O+N2+[O];

яғни, селитраның 1 мольі байланыста жоқ (бос) бір грамм-атом оттегін шығарады. Сондықтан, нөлдік оттегілік балансты жасау үшін бұрын алынған компоненттерге аммиакты селитраның 197,21 мольін немесе 197,21·80=15777 г =15,78 кг қосу керек (мұндағы 80 г есептегендегі аммиакты селитраның бір мольінің салмағы).

Жарылғыш қоспа компоненттерінің салмақтық арақатынасы қосқан аммиакты селитраны есептегенде, пайыз бойынша мынандай болады.

Қоспаның барлық салмағы:

15,78+1+5+1,5=23,28 кг.

Пайыздық қатыстары:

Аммиакты селитраның 15,78·100/23,28=67,8 %;

Тротилдің 1·100/23,28=4,73 %;

Гексогеннің 5·100/23,28=21,5 %;

Алюминий ұнтағының 1,5·100/23,28=6,4 %.

Жарылғыш заттың оттегілік балансының нөлден ауытқуы. Әсіресе аммиакты селитралы жарылғыш заттардың теріс баланс кезінде – көміртегі тотығы, оң баланс кезінде – азот тотықтары пайда болады.

Оттегілік баланс, оттегінің артық немесе кем грамм-атомы мен жарылғыш заттың грамм-молекулалық массасының қатынасымен қарапайым түрде анықталады.

Қоспалы жарылғыш заттардың оттегілік балансын анықтау əрбір компонент үлесінің мəндерін қосу арқылы жүргізіледі.

Аммиакты селитра (NH4NO3)-атомдық н/е молекулалық массасы 80, Оттегілік балансы +20,0; жылу бөлуі 355 кДж/гмоль.